PROCES GRODZEŃ W ANGLII I JEGO NASTĘPSTWA

W Anglia przebudowa feudalnej struktury agrarnej odbyła się najwcześniej, ponieważ:

• rozwój handlu

• radykalizacja mas chłopskich - zwłaszcza powstanie z 1381

• proces likwidacji stosunków pańszczyźnianych szedł w parze z koncentracją ziemi

• w XIII - XIV w. wyższy wzrost cen wełny od cen zboża. Właściciele ziemscy (landlordowie) zaczeli w celu podwyższenia dochodów zamieniać pola uprawne na pastwiska dla hodowli owiec. Spowodowali odgrodzenie dotąd otwartych pól (open fields - charakterystyczne dla ewolucji systemu agrarnego). Przekształcenie pól na pastwiska oznaczało zmianę struktury gospodarki rolnej.

W celu intensyfikacji hodowli owiec landlordowie i bogaci chłopi - dzierżawcy przeprowadzili scalenie rozdrobnionych gruntów rolnych. Jednak nie wystarczyła tylko koncepcja “pańskich” i “chłopskich” gruntów. W miarę wzrostu zapotrzebowania na wełnę proces grodzenia w XVI w. rozszerzył się w większości hrabst i nieuprawiane ziemie gminne (commons) - które służyły wszystkim mieszkańcom majątku pana feudalnego jako pastwisko dla bydła - w ten sposób wspólna własność gminna przekształciła się we własność prywatną landlordów lub dzierażwę bogatszych chłopów (przywłaszczyli sobie 3 mln akrów gruntów gminnych).

Proces godzenia gruntów uprawnych i ziemi gminnej nie przebiegł równomiernie w poszczególnych okresach i rejonach Anglia. Początkowo dokonywała się zwłaszcza w hrabstwach środkowej Anglia, w których istniało stosunkowo najwięcej terenów rolniczych. Od XVIII w. grodzenie stało się powszechnym zjawiskiem na wsi angielskiej.

W latach:

1485 - 1517 - ogrodzono 100 tys. akrów

1588 - 1607 - ogrodzono 70 tys. akrów

pierwsze 30 lat XIX w. - ogrodzono 3,5 mln aktów

1700 - 1845 - ogrodzono 14 mln akrów.

Jeszcze przed nasileniem grodzenia od końća XV w. częśc chłopów angielskich przekształciło się:

1. wolnych posiadaczy (freeholders) - tworzyli warstwe średniorolnych. Z czasem stawali się przez wykup dzierżawionej od panów feudalnych ziemi właścicielami swych gospodarstw. Bardziej zamożni starali się powiększyć obszar posiadanych gruntów przez kupno lub zagarnięcie ziemi gminnej - przekształcając się na kapitalistycznych farmerów. Gospodarstwa te rozwijały produkcję rynkową za pomocą najemnej siły roboczej

2. dziedziczni użytkownicy (copyholders) - na podstawie umowy z panem feudalnym otrzymywali ziemie w dzierżawę w zamian za czynsz pieniężny. Ich liczba wzrosła po powstaniu chłopskim w 1381. Nie posiadali oni żadnych gwarancji prawnych na wypadek zerwania z nim umowy. Każda przerwa w dzierżawieniu ziemi powodowała przepadek użydkowanego gruntu na rzecz pana feudalnego jako jego właściciela. Część dzierżawnych użytkowników uzyskała z czasem przez wykup ciężarów feudalnych własności swoich gospodarstw stali się kapitalistycznymi farmerami.

Większość copyholders i freeholders posiadała niewielkie gospodarstwa rolne (o powierzchni do 4 ha) składające się z wielu rozrzuconych kawałków ziemi.

Skutki:

• przechodzenie od feudalnej formy własności podzielonej na grunty użytkowane przez dwór i chłopów do nowego rodzaju własności opartej na wyłącznym posiadaniu stanowiło przesłankę do ukształtowania się stosunków kapitalistycznych w rolnictwie angielskim

• w sumie w latach 1700 - 1845 ogrodzono 14 mln akrów, 25% ogólnego obszaru ziemi ornej Anglia, co wpłynęło na powstanie charakterystycznej dla tego kraju struktury obszaru gospodarstw rolnych (połowa ubiegłego stulecia gospodarstwa o powierzchni 100 i wiecej akrów zajmowały 78% powierzchni użytkowej Anglia co stanowiło 1/3 ogólnej liczby gospodarstw powyżej 5 akrów).

• Proces ogodzenia pogłębił zróżnicowanie ludności wiejskiej pod względem społecznym i majątkowym

• dla małorolnych chłopów proces grodzenia pól otwartych wspólnot gminnych spowodował pogorszenie ich materialnego położenia. To powodowało opór przeciw grodzeniu masy drobnych oraz bezrolnych chłopów, niekiedy nawet zbrojne wystąpienia przeciw landlordom (np. W 1607 i 1830).

1598 - parlament pod wpływem protestu wprowadził ustawę zabraniającą dalszego scalania gruntów i likwidacji ziem gminnych. Jednak nie była ona przestrzegana (tak jak wcześniejsze akty normatywne). W latach 1727 - 1845 - 1385 zezwolenia na grodzenie. Brak przeszkód ze strony władzy państwowej powodował nasilanie się akcji grodzenia.

• Pogłębiający się od XVIII w. proces zmusił część małorolnych i bezrolnych chłopów do wyzbycia się swych gospodarstw lub ich wydzierżawienia i opuszczenia wsi w poszukiwaniu nowych źródeł utrzymania - wyludnienie się okręgów rolniczych.

• Na skutek zmiany znacznych obszarów pól uprawnych w pastwiska zmalało zapotrzebowanie na najemną siłę roboczą na wsi angielskiej, w związku z tym dużo zrujnowanych ekonomicznie chłopów udawało się w poszukiwaniu pracy do miejskich ośrodków przemysłowych - zasilając szeregi robotników fabrycznych.

• W XVIII zanik części warstwy freeholders, która nie zdołała sie przekształcić w farmerów.

NIEMCY I AUSTRIA

Ze względu na położenie geograficzne specyficzne stosunki agrarne ukształtowały się na terenie Niemiec i Austrii XVI - XVIII

W krajach niemieckich położonych na zachód od Łeby system tzw. Władztwa gruntowego (grundherrschaft) . Pan feudalnyc nie prowadził własnego gospodarstwa, wydzierżawiał grunty chłopom w zamian za świadczenia pieniężne. Tylko sporadycznie pan feudalny domagał się pańszczyzny. Niekiegy pan feudalny pozostawiał sobie część majątku ziemskiego (las, ogród, winnice, stawy itp.) zatrudniając w nim czeladź. W niektórych hrabstwach: (północny-zachód) m.in. Brudwik - Wolfenbuttel, góttingen - Grubenhagen, Werden, Midelsheim, Zuneburg. Chłopi stali się w XIV - XV w. dziedzicznymi posiadaczami swych gruntów - sądownictwo w sprawach chłopskich należało do panującego.

Na wchód od Łeby. Ustrój agrarny tzw. Władztwo dworskie (gutecherrschalt). Opierał się na darmowej robociźnie przymusowej chłopów w pańskim gospodarstwie folwarcznym. Folwarki najwcześniej zaczęły się rozwijać: - na Pomorzu Zachodnim - w Prusach - na Śląsku - w Czechach Pan feudalny pozostawiał sobie parwo do pańszczyzny, oraz władztwo sądowe nad chłopami. Wzrost zależności sądowej i osobistej chłopa od pana datuje się od XVI w. Na skutek przejścia władzy państwowej na właściciela ziemskiego chłop stał się jego prywatnym poddanym. Feudał arbitralnie decydował o życiu osobistym chłopa (np. o zawarciu małżeństwa, o zwolnieniu dzieci chłopskich z przymuswej służby we dworze. W: Brandenburgii, Meklemburgii, Prusach Wschodnich, Szlezwiku - Molsztynie zdarzały się wypadki sprzedaży chłopów bez wyzbycia się zajmowanej przez nich ziemi. Charakterystyczna cecha ewolucji ustroju agrarnego metoda powiększania gospodarki folwarcznej.

Wzrost powierzchni folwarków dokonywał się przede wszystkim przez zagarnianie ziemi chłopskiej i gminnej. Do czasów wojny trzydziestoletniej pozbawianie chłopów gospodarstwa następowało z odszkodowaniem, co świadczyło o posiadaniu przez chłopów pewnych prawach w stosunku do uprawianej ziemi. W okresie wojny trzydziestoletniej panowie feudalni zyskali na skutek wyludnienia sie wsi - nowe możliwości powiększenia swych folwarków o opuszczone gospodarstwa chłopskie (np. w Meklemburgii z 12,5 tys. gospodarstw po zakończeniu wojny 1213 gospodarstw).

Straty z powodu zmniejszenia ludności wiejskiej zobowiązanej do pracy pańszczyźnianej - panowie feudalni rekompensują sprowadzając osadników na opustoszałe gospodarstwa chłopskie. W zamian za świadczenia w robociźnie osadnicy wschodni otrzymywali (na zasadzie tzw. lasyckiego posiadania) ziemię w dzierżawę, której nie mogli jednak ani wyzbywać się, ani obciążać długami, nie mieli prawa rozporządzać przydzielanym im przez właściciela folwarku inwentarzem i zagrodą. Posiadanie ziemi mogło być w każdej chwili wypowiedziane osadnikom.

Od drugiej połowy XVII w. - lasyckie posiadanie gruntów przez chłopów upowszechniło się w Maklemburgii, Prusach, Czechach, na Morawach. Ułatwiało to przyłączanie gospodarswt chłopskich do włości pana feudalnego. Ale pozbawienie chłopów ziemi godziło w interes państwa, bo zmniejszało liczbę podatników i rekrutów.

Usuwaniu chłopów z ziemi sprzeciwił się rząd:

1. Prus za panowania Fryderyka II (przystąpił do rozbudowy armii)

2. Austrii - Maria Teresa i Józef II

Edykty zabraniające usuwania chłopów i przyłączania ich gospodarstw do folwarków. Na podstawie tych przepisów ziemia zabrana:

• 
  
  na Śląsku przed 1733

• w Czechach przed 1751

• na Morawach przed 1776

• w Prusach przed 1756

FRANCJA

XVI - XVII w. - tendencja do zawłaszczania ziemi gminnych przez panów feudalnych i bogatszych chłopów (jednak proces przebiegał wolniej niż w Anglii). Dzo wybuchu rewolucji (w 1789) - utrzymały się postanowienia starego utroju agrarnego tj. - zbieranie kłosów po żniwach i wypas na ścierniskach. Tylko w kilku pólnocnych prowincjach:

• 
  
  Bretania

• Normandia

• Flandria

• niektóre okręgi na południu Francji

Nie dokonała się koncentracja ziem (w odróżnieniu od Anglii).

Rozkład systemu manorialnego oznaczał - rozdrobnienie własności gruntów, z wyjątkiem dbr kościelnych, klasztornych na północy Francji.

Do XVIII w. panowie feudalni posiadali zwierzchnie prawo do ziemi. W wiekszości nie gospodarowali bezpośrednio, lecz oddawali grunty w dzierżawę chłopom co najmniej ½ ziemi uprawiana przez czynszowników na zasadzie wieczystej dzierżawy (posiadanie chłopa zbliżone do ograniczonej i warunkowej własności). Pan feudalny nie mógł usunąć dzierżawcy (empfitenty) z uprawianego gruntu póki ten płacił czynsz.

Dzierżawca:

• mógł dowolnie dysponować swoim gospodarstwem (poddzierżawiać, zastawiać, darować)

• płacic czynsz pieniężny + (niekiedy) świadczenia feudalne polegające na oddaniu właścicielowi części zbiorów - tzw. połownictwo (metacjacje)

• czasami mogła być obciążona innymi powinnościami

• pomimo stopniowego zaniku względnej pańszczyzny niekiedy doraźne świadczenie w robociźnie

• w przypadku przeliczania w skutek dziedziczenia lub zdobycia dzierżawionego gospodarstwa chłop był zmuszony uiścić feudałowi wyskie opłaty.

Chłop:

• dotkliwy ciężar, monopole dworskie

• oprócz świadczeń na rzecz pana feudalnego, chłop był obciążony powinnościami względem

1. Kościoła - dziesięcina

2. państwa - w formie podatków bezpośrednich a od 1787 również obowiązek robocizny do 15 dni w roku

do rewolucji świadczenia dla a) + b) + pan feudalny = 60% ogólnej wartości chłopskich przychodów (rujnowało to przede wszystkim małorolnych).

17.07.1793 - dekret Zgromadzenia Narodowego przyznaje pełną własność użytkowanej ziemi chłopom. Rozdrobnienie gospodarstw rolnych i własności gruntów zostało utrwalone przez rewolucyjne ustawodastwo u schyłku XVII w.

Rewolucja nie rozwiązała problemu upełnorolnienia karłowatych gospodarstw chłopskich. Nie przyznała ziemi bezrolnym chłopom (którzy obok małorolnych byli najliczniejszą częścią mieszkańców wsi).

Nie ukształtowała się jednak we Francji odrębna warstwa składająca się wyłącznie z robotników rolnych (w przeciwieństwie do Anglii).

WŁOCHY

obszar Morza Śródziemnego, pomimo wzglednie jednoliego klimatu i podobnych rodzajów gleby, był na tyle zróżnicowany, że nie można formalizować uogólnień na jego temat. W samej tylko Italii formy własności ziemi były różne - od niedużych, ale postępowych gospodarstw należących do chłopów i wolnych dzorżawców w Piemoncie i na najdalej na północ wysuniętych obszarach do wielkich posiadłości, w których na połowę plonów pracowali ubodzy dzierżawcy, a na Sycylii i na południu - pracownicy najemni. Występowało wiele form pośrednich, gdzie dominowała mezzadria, czyli dzierżawa za połowę plonów. Rolnictwo w Italii było najbardziej zróznicowane w całej Europie. Obszary upraw zbożowych, jakkolwiek ważnych, były mniejsze niż gdzie indziej. Ryż, którego plony były większe niż zbiory typowych zbóż, uprawiano w dolinie Padu oraz wzdłuż wybrzeży Adriatyku. Winorośl i drzewa oliwne, które rosły w całym basenie Morza Śródziemnego, miały szczególne znaczenie w Italii, gdzie uprawiano także drzewa i krzewy owocowe, łacznie z cytrusowymi na południu, warzywa, rośliny pastewne oraz rośliny przemysłowe, z których produkowano barwniki potrzebne w rzemiośle tekstylnym. Jednak pomimo tego zróżnicowania produkcja rolna w Italii nie nadążała za wzrostem liczby ludności; jałowienie gleby i pastwisk prowadziło między innymi do wycinania lasów oraz erozji gleby.

Chłop zobowiązany do oddania części zbiorów tzw. połownictwo.

HOLANDIA

Najbardziej rozwiniętym regionem rolniczym w Europie były Niderlandy, zwłaszcza część pólnocna, której jądrem była prowincja Holandia. Pod koniec XV wieku rolnictwo flamandzkie i holenderskie było już bardziej produkcyjne niż przeciętnie w Europie, dzięki możliwości zaopatrywania mieszkańców sąsiednich miast i robotników zatrudnianych przy produkcji tkanin. Dzięki typowi osadnictwa stosowanego w średniowieczu ludność wiejska w Holandii niała więcej swobód niż w regionach, gdzie dawniej panował system lenny. W XVI i XVII wieku rolnictwo holenderskie zostało przeobrażone w taki sposób, że zasłużyło na to, by określić je jako pierwszą formę nowoczesnej gospodarki rolnej. Jego modernizacja była ściśle związana z równie wyraźnym wzrostem przewagi handlu holenderskiego; bez jednego z tych zjawisk drugie nie mogłoby zaistnieć. Kluczem do sukcesu w przekształceniu rolnictwa holenderskiego była specjalizacja, która była możliwa przede wszystkim dzięki rosnacemu popytowi w dobrze prosperujących i gwałtownie rozwijających się miastach holenderskich, co w krótkim czasie umożliwiło na przykład sprzedaż serów holenderskich na rynki Hiszpanii i Italii. Zamiast produkować towary (pozarolnicze i rolnicze) tylko własne potrzeby, jak to robiła większość chłopów w Europie, rolnicy holenderscy próbowali produkować jak najwięcej na rynek, jednocześnie kupując na nim towary konsumpcyjne, środki produkcji i półprodukty. Niekiedy farmerzy przeznaczali na sprzedaż całą wyprodukowaną przenicę, kupując na własny użytek tańsze żyto. W większości przypadków rolnicy holenderscy wyspecjalizowali się w produkcji o wysokiej wartości, w szczególności w hodowli i mleczarstwie. Hodowla inwentarza żywego wymagała uprawiania (lub nabywania) ogromnych ilości roślin paszowych (siana, koniczyny, roslin strączkowych, rzepy itp.). Specjalizacja w hodowli również oznaczała większą ilość nawozów naturalnych do użyźniania gleby; jednak intensywny charakter uprawy roślin wymagał jeszcze większego nawożenia. Popyt na nawozy był tak wielki, że niektórzy przedsiębiorcy uznali za korzystne wyspecjalizować się w zbieraniu na przykład miejskich nieczystości i odchodó gołębich, które przedawali jako nawóz na fury lub barki - dzięki tej działalności miasta holenderskie były utrzymywane w większej czystości i panowały w nich lepsze warunki sanitarne niż gdzie indziej.

Farmerzy holenderscy nie specjalizowali się wyłącznie w hodowli i mleczarstwie. Wielu zajmowało się ogrodnictwem, zwłaszcza w sąsiedztwie wielkich miast. Niektórzy hodowali jęczmień i chmiel do wyrobu piwa, inni uprawiali rośliny przemysłowe, takie jak len, konopie, urzet barwierski, laka krapowa i urzet pastelowy. Specjalizowano się nawet w hodowli kwiatów na handel; holenderskie cebuli były tak wysoko cenione, że spekulacja nimi doprowadziła w 1637 roku do słynnej afery tulipanowej. Nie oznacza to, że rolnicy holenderscy zaniechali całkowicie uprawy zbóż; patrycjat miejski był skłonny płacić względnie wysokie ceny za pszenny chleb. Niemniej dzięki efektywnemu wykorzystaniu holenderskich statków i obrotności kupców holenderskich niższe klasy społeczne (łącznie z wieloma nastawionymi na produkcję specjalistyczną rolnikami) były w stanie kupować gorsze zboża, głównie żyto, z krajów nadbałtyckich po o wiele niższych cenach. W połowie XVII wieku spora część, możliwe że około jednej czwartej lub nawet więcej, żbóż konsumowanych w Niderlandach pochodziła z importu.

O tym jak zyskowne było rolnictwo holenderskie, świadczy również kontynuowanie zdobywania nowych ziem przez wydzieranie gruntów morzu, osuszanie jezior i bagien oraz obsadzanie roślinami torfowisk, po zużyciu torfu na opał. Działalność tego rodzaju rozpoczęto w średniowieczu, ale rozwinęła się znacznie w XVI i XVII wieku, szczególnie w okresie wzrostu cen na produkty rolne. Zajęli się tym nie tylko rolnicy. Kopanie rowów i osuszanie wymagało sporych inwestycji; kupcy miejscy i inni inwestorzy zakładali spółki, by uzyskać ziemię, którą sprzedawali lub wydzierżawiali bardziej przedsiębioeczym rolnikom.

Pozostaje nie wyjaśnionych kilka intrygujących kwestii. Dlaczego techniki stosowane w rolnictwie holenderskim nie rozprzestrzeniły się szerzej w XVI i XVII wieku poza kilkoma wyjątkami? Już w 1565 roku wprowadzono w Anglii uprawę rzepy oraz innych roślin pastewnych, takich jak koniczyna; meliracja bagnistych terenów we wschodniej Anglii rozpoczęła się w XVII wieku w dużym stopniu za przykładem Holandii, przy pomocy holenderskich inżynierów, przy zastosowaniu holenderskiej techniki, a nawet holenderskiego kapitału. Niektóre przypadki upowszechnienia holenderskich metod miały miejsce w północnej Francji, na terenach przyległych do południowych Niderlandów. Jednak produkcyjność innych pozarolniczych form działalności gospodarczej nie była dostatecznie wysoka, a rozwój rynku niewystarczający, by uzasadnić powstawanie specjalizacji i intensyfikacje pracy i kapitału cechujące rolnictwo holenderskie.

Holandia stała się wzorem racjonalnego gospodarowania na roli. Dlaczego Holandia?

Zasługa niekorzystnych warunków naturalnych. Obecnie 40% ziem Holandii poniżej poziomu morza. W XVI i XVII wieku znaczna część tych terenów znajdowała się pod wodami morskimi lub stale zagrożona była zalaniem przez morze. Budowano tamy, pompy poruszane siłą wiatru, przelewały one wodę z jezior i rzek do kanałów, z czasem sieć kanałów przeorała cały kraj; osuszano bagna, wynalazki przyspieszały roboty melioracyjne; oszuści, naciągacze starali się zarobić na koniunkturze.

Możność zakupu ziemi przyciągała uwagę tych co mają kapitał - zwłaszcza mieszczan. Amsterdamscy kupcy duże środki inwestowali w meliracje, za nim inni kupcy. W 1615 - ćwierć wieku - 36 tys hektarów ziemi dzięki meliracji. W następstwie działalności melioracje zmieniły krajobraz całych regionów.

Spoldery - osuszaną ziemię cenić i wyciągać najwyższe plony.

Wraz z ogrodniczymi metodami uprawy na pola zwiększa się intensywność nawożenia. Nowe rośliny - na konsumpcje miejskie, spora część jako pasza - wzrost hodowli zwierząt, a to umożliwiało uzyskanie większej masy naturalnej nawozu.

Powinna być zwrócona przez panów feudalnych i ponownie obsadzona chłopami. W praktyce edykt nie był przestrzegany

Większych rozmiarów ogradzanie pól w celu umożliwienia chłopom wypasu bydła

---