Dualizm agrarny
Pod koniec średniowiecza w rozwoju gospodarki europejskiej zaczęły kształtować się dwie odmienne tendencje prowadzące do powstania w XV i XVI w. zasadniczych różnic ekonomicznych między Europą Zachodnią i Wschodnią. Gospodarcza odmienność tych dwóch części Europy uwidoczniła się zwłaszcza w dziedzinie ustroju rolnego, choć wystąpiła również w innych sferach życia ekonomicznego i społecznego (m.in. w formach produkcji przemysłowej, w celach wymiany handlowej, w strukturze zawodowej ludności). Powstanie w Europie Zachodniej i Wschodniej odrębnych typów gospodarki rolnej zaważyło na ukształtowaniu się odmiennych tendencji w rozwoju całej gospodarki w obu częściach naszego kontynentu. Granica między dwoma rodzajami gospodarki rolnej przebiegała wzdłuż Łaby. Pod pojęciem tego dualizmu kryły się zarówno różnice w dziedzinie form władania i użytkowania ziemi, jak i sposobu uprawy gruntów rolnych w Europie Zachodniej i Wschodniej. Dwoistość ustroju agrarnego polegała zwłaszcza na ukształtowaniu się w ciągu XV-XVII w. odmiennych typów ekonomicznej i prawnej zależności chłopa od właściciela ziemskiego, która wyrażała się osobistym, sądowym i gruntownym poddaństwem.
Cechy ustroju agrarnego w Europie od XII do XIII w.
Od XII do XIII w. nie było w Europie zasadniczych różnic w ustroju agrarnym. Na wschód i zachód od Łaby dokonał się proces feudalizacji polegających na istnieniu wielkiej własności ziemskiej (panującego, arystokracji i duchowieństwa), która stanowiła główne ogniwo w organizacyjnej strukturze gospodarki rolnej. Taki model ukształtował się na zachodzie w X-XI w., a na wschodnich obszarach naszego kontynentu w XII-XIII w. Wraz z rozwojem stosunków feudalnych upowszechnił się w Europie Zachodniej manorialny system władania ziemią, oparty na podziale posiadłości feudalnej na grunty pańskie i chłopskie. System ten rozwiną się w Anglii i Francji. Użytkowana przez chłopów część posiadłości feudalnej obciążona była rentą odrobkową i innymi świadczeniami na rzecz dworu. Na szeroką skalę rozwiną się także system monopoli dworskich, stanowiących dodatkową formę wyzysku chłopa. Prócz ziemi użytkowanej przez chłopów i przez dwór w skład majątku pana feudalnego wchodziły również nieużytki, z których na ogół wspólnie korzystały obie strony. Własność całego obszaru posiadłości ziemskiej należała do pana feudalnego. Z tego tytułu właściciel majątku sprawował zwierzchnią władzę nad chłopami, sam zaś podlegał lennikiem seniora, czyli swego zwierzchnika terytorialnego, np. księcia lub króla. Obok dużych włości feudalnych istniały liczne małe gospodarstwa należące do drobnej szlachty i najczęściej przez nią samą uprawiane. Wielkie majątki ziemskie w Europie Zachodniej znajdowały się zwłaszcza w rękach duchowieństwa. Wśród świeckich feudałów największe majątki posiadali właściciele ziemscy we Francji i Hiszpanii. Od XII w. wielkie latyfundia zaczęto stopniowo rozczłonkowywać na drobniejsze i terytorialnie rozproszone posiadłości, z reguły należące do różnych właścicieli. Proces ten nie występował na wschodzie Europy.
Gospodarka na wschodzie nie dorównywała pod względem rozmiarów produkcji i dochodów z uprawy bądź hodowli gospodarce na zachodzie. Na wschód od Łaby znajdowało się więcej ziemi w użytkowaniu chłopów. Podstawową formą gospodarki rolnej również była wielką własność feudalna. Niekiedy zależność chłopa od pana feudalnego przybierała niewystępującą w Europie Zachodniej formę zbliżoną do niewolnictwa. Na obu obszarach Europy przyjęła się w średniowieczu tzw. trójpolówka. Na południu i północy kontynentu częściej stosowano dwupolówkę.
Przyczyny rozpadu systemu manorialnego i zmiany charakteru gospodarstwa feudalnego w Europie Zachodniej
Czynniki ekonomiczne, dążenie pana feudalnego do podniesienia wydajności i opłacalności produkcji rolnej
Rozwój handlu, wzrost znaczenia wymiany pieniężnej
Rozwój osadnictwa; osadnicy byli zobowiązani do uiszczania panu feudalnemu czynszu pieniężnego
Wystąpienia, bunty chłopskie
Ubytek ludności wiejskiej spowodowany epidemią dżumy
W miejsce renty odrobkowej upowszechniał się czynsz pieniężny. Właściciel ziemski uzyskiwał możliwość większego inwestowania środków finansowych w rozwój swojego majątku. Własność gruntów wchodzących w skład posiadłości manorialnej nadal należała do pana feudalnego. Im więcej chłop wyprodukował w użytkowanym przez siebie gospodarstwie, tym większą po uiszczeniu czynszu dysponował nadwyżką towarów, które mógł sprzedać, a uzyskane fundusze przeznaczyć na własne potrzeby. Oczynszowanie spowodowało dalszy rozwój wymiany handlowej. Prócz uiszczania czynszu pieniężnego chłopi byli niekiedy zobowiązani jeszcze do dodatkowych świadczeń w naturze.
Wraz z wprowadzeniem czynszów pieniężnych feudał z reguły oddawał w bezterminową dzierżawę dotychczas bezpośrednio użytkowane przez siebie grunty orne i inne użytki, pozostawiając sobie jedynie tzw. rezerwę pańską (zabudowania, ogrody). Niekiedy gospodarstwo pańskie całkowicie likwidowano, a właściciel ziemski opuszczał swoją posiadłość. W takim wypadku ziemia pańska była również oddawana w dzierżawę dotychczasowym chłopom pańszczyźnianym lub nowym osadnikom. Chłopi dzierżawiący za rentę pieniężną gospodarstwa pańskie przekształcali się w przedsiębiorców rolnych (farmerów), którzy zatrudniali pracowników najemnych. Chłopi mogli również poddzierżawiać, zastawiać lub zamieniać swe gospodarstwa. Feudalni właściciele ziemscy stawali się natomiast przede wszystkim rentierami, czyli odbiorcami czynszów pieniężnych. Wraz z procesem oczynszowania dokonywał się proces stopniowego rozluźnienia się stosunków feudalnych an wsi, a zwłaszcza osobistej zależności chłopa od właściciela ziemskiego.
Proces grodzeń w Anglii
Proces likwidacji stosunków pańszczyźnianych szedł w Anglii w parze z ze zjawiskiem koncentracji ziemi. Na skutek wyższego w XIII-XIV w. wzrostu cen wełny od cen zboża właściciele ziemscy zaczęli w celu zwiększenia swych dochodów zamieniać pola uprawne na pastwiska dla hodowli owiec. Wzrost opłacalności produkcji wełny spowodował ogradzanie przez panów feudalnych dotąd otwartych pól, które było charakterystyczną cechą ewolucji systemu agrarnego w Anglii. Grodzenie było spowodowane małą ilością terenów nadającym się do celów hodowlanych. Do rozwoju hodowli owiec niewystarczająca okazała się jedynie koncentracja „pańskich” i „chłopskich” gruntów. W miarę wzrostu zapotrzebowania na wełnę proces Grodzeń rozszerzał się na jeszcze w XVI w. rozległe w większości hrabstwa i nieuprawiane ziemie gminne, które służyły wszystkim mieszkańcom majątku pana feudalnego jako pastwisko dla bydła. Proces grodzeń pogłębił zróżnicowanie ludności wiejskiej pod względem społecznym i majątkowym. W rezultacie pogłębiającego się zwłaszcza od XVIII w. procesu koncentracji ziemi i likwidacji wspólnot gminnych, cześć małorolnych i bezrolnych chłopów została zmuszona do wyzbycia się swych gospodarstw lub ich wydzierżawienia i opuszczenia wsi w poszukiwaniu nowych źródeł utrzymania. Na skutek zmiany znacznych obszarów pól uprawnych na pastwiska zmalało jednak zapotrzebowanie na najemną silę roboczą na wsi angielskiej. Z tego względu większość zrujnowanych ekonomicznie chłopów udawała się w poszukiwaniu pracy do miejskich ośrodków przemysłowych, zasilając szeregi robotników fabrycznych.
Przeobrażenia ustroju agrarnego we Francji w XV-XVIII w.
W Xvi-XVII w. we Francji zaznaczyła się tendencja do zawłaszczania ziem gminnych przez panów feudalnych i bogatszych chłopów. Tylko w niektórych północnych prowincjach i niektórych okręgach na południu Francji przeprowadzono w większych rozmiarach ogradzanie pól w celu uniemożliwienia chłopom wypasu bydła. W odróżnieniu od Anglii nie dokonała się we Francji koncentracja ziemi. Rozkład systemu manorialnego oznaczał w tym kraju rozdrobnienie własności gruntów, z wyjątkiem dóbr kościelnych i klasztornych na północy Francji. Do XVIII w. panowie feudalni posiadali zwierzchnie prawa do ziemi, na której w większości nie gospodarowali bezpośrednio, lecz oddawali grunty w dzierżawę chłopom. Pan feudalny nie mógł usunąć dzierżawcy z uprawianego gruntu, dopóki regularnie płacił czynsz. Z koel dzierżawca mógł dowolnie dysponować swoim gospodarstwem (poddzierżawiać, zastawiać, darować). W zamian za prawo użytkowania ziemi chłop był przed rewolucją zobowiązany nie tylko do płacenia czynszu pieniężnego, lecz niekiedy również do świadczenia feudalnego polegającego na oddaniu właścicielowi części zbiorów, czyli do tzw. połownictwa. Użytkowana przez chłopów ziemia mogła być jeszcze obciążona innymi powinnościami. Mimo stopniowego zaniku regularnej pańszczyzny, niekiedy obowiązywały chłopów doraźne świadczenia w robociźnie. Prócz świadczeń na rzecz pana feudalnego na chłopach spoczywały także powinności względem Kościoła (dziesięcina) oraz państwa (podatek bezpośredni).
Tendencje w rozwoju stosunków rolnych w Europie Wschodniej
W okresie zaniku systemu manorialnego na zachodzie Europy w krajach na wschód od Łaby wystąpiły odwrotne tendencje w ewolucji stosunków agrarnych. Zamiast kontynuować dokonujący się od schyłku średniowiecza proces czynszowania chłopów, zmniejszania rozmiarów pańszczyzny i łagodzenia poddaństwa, panowie feudalni w Europie Wschodniej zaczęli w XV-XVI w. rozwijać własne gospodarstwa i zaostrzać formy swej władzy nad chłopami. Stosunkowo niewielkie gospodarstwa pańskie przekształcały się w duże folwarki prowadzone przez feudała na swój rachunek, oparte na przymusowej i darmowej robociźnie chłopów oraz nastawione na produkcję zboża. Połączone z zanikiem czynszów pieniężnych powiększanie obszaru gospodarstw pańskich dokonywało się albo przez zagospodarowywanie nieużytków i nowych ziem, albo przez przywłaszczanie części ziem gminnych, albo też przez zagarnianie gruntów chłopskich, a zwłaszcza tzw. pustek powstałych m.in. po zniszczeniach wojennych. Na ogół właściciel folwarków we własnym interesie nie usuwali z ziem osiadłych chłopów. Feudałom zależało na chłopskiej sile roboczej, która była niezbędna do pracy na folwarku. Geneza folwarków pańszczyźnianych wiązała się ze wzrostem na zachodzie Europy zapotrzebowania na zboże. Liczba ludności tej części kontynentu rosła szybciej niż produkcja zboża. Równowagę między popytem i podażą mógł zapewnić jedynie import z krajów wschodnioeuropejskich. Właścicielom ziemskim z Europy Wschodniej opłacało się eksportować zboże ze względu na jego wysokie ceny w krajach na zachód od Łaby. W celu utworzenia dogodnych warunków do rozwoju produkcji zboża panowie feudalni na wschodzie Europy dążyli do powiększania swych gospodarstw oraz zapewnienia sobie licznej i darmowej siły roboczej.
Formy zależności feudalnej chłopa w Europie Wschodniej
Wraz z rozwojem folwarku rósł ucisk feudalny w europie Wschodniej. Wśród różnych powinności chłopskich coraz większego znaczenia zaczęła ponownie nabierać pańszczyzna. Praktycznie przez cały czas chłop pozostawał na usługach pana feudalnego. W systemie tzw. pańszczyzny sprzężajnej chłop był zobowiązany pracować na gruntach pańskich własną siła pociągową. Tylko ubodzy chłopi wykonywali tzw. pańszczyznę pieszą, przy czym również posługiwali się własnymi narzędziami. Ze względu na nieograniczoną możliwość wykorzystania chłopskiej robocizny i inwentarza właściciel folwarku nie był zainteresowany podejmowaniem inwestycji w swym gospodarstwie. Cały ciężar reprodukcji narzędzi pracy i iły pościgowej spoczywał na chłopie, który nie tyko nie mógł dbać o unowocześnienie metod produkcji rolnej, lecz często nie był nawet w stanie podołać nałożonym świadczeniom feudalnym. Obowiązek wykonywania pańszczyzny zamiast uiszczania czynszu nie stwarzał również bodźców do wzrostu towarowości gospodarstw chłopskich. Z reguły chłop nie miał niczego do sprzedaży. W ciągu XV-XVI w. nastąpiło prawne zaostrzenie poddaństwa osobistego chłopów, ograniczenie możliwości opuszczania wsi przez chłopów i umocnienie jurysdykcji patrymonialnej, a zatem całkowite uzależnienie chłopa od pana. Wzrost osobistego poddaństwa doprowadził ponownie do przypisana chłopa do ziemi.
Rozwój gospodarki pańszczyźnianej na ternie Niemiec i Austrii
W krajach niemieckich położonych na zachód od Łaby upowszechnił się system tzw. władztwa gruntowego, w którym pan feudalny nie prowadził własnego gospodarstwa, lecz wydzierżawiał grunty chłopom w zamian za świadczenia pieniężne, tylko sporadycznie domagając się pracy pańszczyźnianej. Niekiedy pozostawiał sobie część majątku ziemskiego (las, ogród, winnice), zatrudniając w nim najemną czeladź. Sądownictwo w sprawach chłopskich należało do panującego.
Na obszarach na wschód od Łaby rozwinął się natomiast ustrój agrarny określany mianem „władztwa dworskiego”, który opierał się na darmowej robociźnie przymusowej chłopów w pańskim gospodarstwie folwarcznym. Panowie feudalni pozostawili sobie nie tylko prawo do pańszczyzny, lecz również władztwo sądowe nad chłopami. Chłop stał się prywatnym poddanym właściciela ziemskiego. Feudał decydował o życiu osobistym chłopa (np. o zawarciu małżeństwa). Wzrost powierzchni folwarków dokonywał się przede wszystkim przez zagarnianie ziemi chłopskiej i gminnej.
Wyludnienie się wsi podczas wojny trzydziestoletniej spowodowało niedostatek darmowej siły roboczej w folwarkach wschodnioniemieckich. Straty z tytułu zmniejszania się liczby ludności wiejskiej, zobowiązanej do pracy pańszczyźnianej, właściciele ziemscy starali się rekompensować przez sprowadzanie osadników na opustoszałe gospodarstwa chłopskie. W zamian za świadczenia w robociźnie osadnicy otrzymywali, na zasadzie tzw. lasyckiego posiadania, ziemię w dzierżawę, której nie mogli jednak ani wyzbyć się, ani obciążyć długami, ani też nie mieli prawa rozporządzać przydzielonym im przez właściciela folwarku inwentarzem i zagrodą. Zgodnie z prawem lasyckim posiadanie ziemi mogło być bowiem w każdej chwili wypowiedziane osadnikom.
Ewolucja ustroju agrarnego w Rosji od XV w.
Folwarki pańszczyźniane w pełni rozwinęły się dopiero w XVIII w., przy czym ich geneza uwarunkowana była przede wszystkim czynnikami wewnątrzpolitycznymi, w mniejszym zaś stopniu czynnikami ekonomicznymi., tzn. wzrostem zapotrzebowania na zboże w Europie Zachodniej. Rosja stała się stałym eksporterem zboża dopiero w drugiej połowie XVIII w. Ze względu na istnienie rozległych obszarów wolnej ziemi i niewielkiej gęstości zaludnienia proces formowania się feudalnej własności trwał w Rosji dłużej niż w innych krajach europejskich. W schyłkowym okresie średniowiecza ukształtowała się na Rusi tzw. wotczyna, czyli dziedziczne władanie ziemią przez arystokrację rodową (bojarów), oparte na trwałym osadnictwie i powinnościach feudalnych, w tym zwłaszcza na daninach w naturze. Gospodarstwo rolne stanowiące „wotczynę” zorganizowane było w „sioła”, które odpowiadały w przybliżeniu polskiej włości. Charakterystycznym elementem ustroju agrarnego w średniowiecznej Rosji było istnienie chłopskiej wspólnoty gruntowej, obciążonej podatkami na rzecz państwa. Powinności feudalne nie były ustalane w zależności od liczby „dusz” na wsi, lecz obliczane według jednostki gruntu. Już w XV w. przymusowo likwidowano „Wołczyny”, które zastąpiono tzw. pomiestjami, czyli majątkami czasowo nadawanymi przez cara urzędnikom lub oficerom w nagrodę za wzorową służbę. W ten sposób pojawiła się nowa szlachta zależna od cara, który był właścicielem przydzielonych jej majątków. Rozwój „pomiestji” prowadził do zaostrzenia ucisku feudalnego chłopa, który wyraził się w rozszerzeniu zakresu wymaganych od niego świadczeń oraz w zagarnianiu ziemi chłopskiej i wspólnot gruntowych. W miejsce danin w naturze i czynszów pieniężnych zaczęła upowszechniać się ponownie pańszczyzna, która z czasem rozrosła się do nieograniczonych rozmiarów. Pańszczyznę i innej powinności ustalano już nie w przeliczeniu na jednostkę gruntu, lecz osobno na każdą rodzinę. Za panowania cara Piotra I chłopi stali się ostatecznie poddanymi panów feudalnych. Zabroniono chłopom na podstawie carskich ukazów opuszczania wsi, przypisując ich w ten sposób do ziemi. Nastąpił podział ludności tego kraju na dwie podstawowe kategorie: „służy łych” i „tiagłych liudiej”. Pierwsza z nich obejmowała arystokrację rodową i nową szlachtę utrzymującą si z renty feudalnej i zobowiązania do służby wojskowej. Do kategorii tiagłych liudiej zaliczali się pozostali mieszkańcy miast i wsi, których powinnością nie była służba wojskowa, lecz różne świadczenia na rzecz państwa. Najliczniejszą grupę tiagłych liudiej stanowili chłopi.
Zmiany w metodach uprawy roli
Coraz częściej zamiast trójpolówki stosowano w Europie Zachodniej płodozmian, który upowszechnił się w XVIII w. w Anglii. Nowy system polegał na uprawie w pierwszym roku oziminy, w drugim – roślin okopowych, w trzecim – zbóż jarych, a w czwartym roku – koniczyny. Proces przechodzenia od trójpolówki do płodozmianu został w XVI w. zapoczątkowany w Niderlandach. Od połowy XVIII w. zwiększyło się również zainteresowanie rozwojem rolnictwa w Prusach, wyrażające się m.in. w przeprowadzonej z inicjatywy króla Fryderyka II akcji osuszania bagien nadodrzańskich i osadzaniu kolonistów na tych obszarach. Na obszarze południowej Francji, Hiszpanii i Włoch oraz w państwach skandynawskich nadal stosowany był system przemiennej gospodarki rolnej, tj. uprawowo-pastwiskowej. W Danii i północnych Niemczech wytworzył się tzw. system holsztyński, który polegał na uprawie przez 3 lata zboża, a przez następne 4 lata na uprawie pastwisk. Łączny cykl uprawy wynosił 7 lat. Na większości obszarów Europy Wschodniej wciąż dominowała natomiast trój- lub nawet dwupolówka, a ziemię uprawiano prymitywnymi narzędziami. Jeszcze w połowie XVIII w. na niektórych terenach tej części kontynentu europejskiego obowiązywał zakaz używania ulepszonych narzędzi żniwnych do sprzętu zbóż. Na zachodzie Europy szerzej ni na wschodzie stosowano nawożenie gruntów smołą, solą, marglem, odchodami zwierzęcymi, itp. Drugie po Flandrii miejsce w rozwoju rolnictwa zajmowała Anglia. Za przykładem Holendrów i Belgów rolnicy angielscy od połowy XVIII w. coraz częściej zaczęli stosować różne formy nawożenia oraz uprawiać rośliny pastewne i okopowe w celu rozwoju hodowli.
Czynniki wzrostu produkcji rolnej w XV-XVIII w.
Mimo wprowadzenia nowych metod uprawy i rozwoju literatury agronomicznej, wzrost produkcji rolnej w Europie do XVIII w. zależał przede wszystkim od możliwości powiększania gruntów rolnych i zasobów siły roboczej. Wzrost produkcji rolnej dokonywał się zatem nie tylko na skutek jej intensyfikacji, ile raczej na skutek jej ekstensyfikacji. Technika rolna w XVIII w. nie osiągnęła jeszcze takiego poziomu, który zapewniłby wzrost produkcji głównie przez podnoszenie wydajności pracy i ziemi. Z rozszerzeniem powierzchni upraw wiązał się zwłaszcza rozwój produkcji rolnej na rozległych i nieprzeludnionych obszarach Europy Wschodniej. Za przyrostem ludności na zachodzie kontynentu nie nadążał wzrost powierzchni uprawnej, choć różnymi sposobami usiłowano zwiększyć areał gruntów ornych (m.in. przez osuszanie bagien). Na skutek mniejszych niż w Europie Wschodniej możliwości ekstensyfikacji rolnictwa wyłaniała się potrzeba zagospodarowania na cele rolnicze każdego nadającego się do tego skrawka ziemi. Wzrost zapotrzebowania na produkty rolne nie równoważyło stopniowe powiększanie się plonów zbóż. Ze względu na wysokość przeciętnych zbiorów zbóż z hektara można w Europie w XIV-XVIII w. wyodrębnić cztery grupy krajów. W pierwszej grupie znalazły się Anglia, Irlandia, Niderlandy z jednego wysianego ziarna uzyskiwano tam w XVIII w. powyżej 10 ziaren. Druga grupa to Francja, Włochy, Hiszpania (6-7 ziaren), trzecia grupa znajdowały się kraje niemieckie i skandynawskie. Pod względem wysokości plonów najgorzej przedstawiała się sytuacja w grupie czwartej, obejmującej kraje Europy Wschodniej. Przyczyna braku postępu w dziedzinie wzrostu plonów tkwiła w metodach gospodarki rolnej i formach ustroju agrarnego na wschodnich obszarach Europy. Mimo to właśnie kraje na wschód od Łaby, a zwłaszcza państwa nadbałtyckie, były głównym eksporterem zboża od Europy Zachodniej, głównie do Niderlandów. Zwiększenie wywozu zboża dokonywało się przez ograniczenie jego konsumpcji wśród chłopów i innych ubogich warstw ludności Europy Wschodniej i przez rozszerzenie obszaru upraw. Tym można chyba tłumaczyć istnienie, przy stosunkowo niskich plonach, nadwyżek eksportowych. Warto dodać, że pod koniec XVII w. konkurentem krajów bałtyckich w eksporcie zboża stała się Anglia.