Afryka POŁOŻENIE - na półkuli pn i pd , większa część jest na wsch. Skrajnymi pkt. kontynentu są przylądki: Biały na pn (37025?N), Igielny(Agulhas) na pd (34051?S), Almami (płw. Zielonego Przylądka) na zach (17033?W), Hafun (płw. Somalijski) (51023?E). Powierzchnia wraz z wyspami: 30,3 mln km2, bez wysp 29,6 mln km2

GRANICE MORSKIE :Od pn oblewają Afrykę: M. Śródziemne(oddziela od Europy), łączy się z O. Atlantyckim przez Cieś. Gibraltarską. Od pd, wsch i pn wsch, czyli od Przyl. Igielnego po pn kraniec Zat. Sueskiej, oblewają wody O. Indyjskiego oddziela on A od Antarktydy. Od Płw. Arabskiego oddziela A Zat. Adeńska i M. Czerwone. Cieś. Bab al.-Mandab rozdziela A i Płw Arabski i łączy Zat. Adeńską z M. Czerwonym. Madagaskar jest oddzielony Kanałem Mozambickim. Długość linii brzegowej: 30,5 tys. km. GRANICE LĄDOWE: z Azją: przez Przesmyk Sueski szer. 120 km, gdzie powstał Kanał Sueski poprowadzony z wykorzystaniem mis jezior: Manila, Timsah, Wlk. Jeziora Gorzkiego.

TYPY WYBRZEŻY: mało zróżnicowane, najcz wyrównane, wysokie cofające się klifowe;zbliżony do riasowego(pd Afryka);akumulacyjne(nadarz. niziny zach. Afryki, wybrz. Zatoki Gwinejskiej, mierzejewo-lagunowe(Zach Afryka), deltowe(delta Nilu, Nigru); namorzynowe(mangrowe)(na pn od ujścia Konga, miedzy równikiem a zwr. koziorożca); koralowe(wsch str kont)

Ukszt poziome: Afryka jest kontynentem słabo rozczłonkowanym;95% stalego lądu, dł. linii brzegowej 30,5 tys. km; jedynym większym półwyspem jest Płw. Somalijski, Barka; w Zach- Płw Zielonego Przylądka; wyspy stanowią zaledwie 2% pow., największe: Madagaskar, Komory, Maskareny, W. Kanaryjskie, Wyspy Zielonego Przylądka, Sokotra.Inne wyspy:Komory, Mafia, Zanzibar, Pemba, Kerkenna, św.Tomasza, Madera. Największa odległość od morza wynosi w Afryce ponad 1500 km.Niewiele zatok- Gwinwjska, Benien, Biafra, Wielorybia, Św.Heleny, , Fałszywa, Delagoa, Wlk i Mała sytra(Śródzieme)

Ukszt pionowe: depresje- 0.1%, 0-300-22,4%, 300-500-27% 500-1000-18.6%, 1000-2000-20.2%, pow 2000-1,7%. Kont z najw udziałem wyżyn. Zaznacza się wzrost wys w kier pd ? wsch. Można wyróżnić część wyżynno ? nizinną ? pn-zach Afr; część wyż pd- wsch. Przewaga terenów o wys pow 300m- 75,8. Średnia wys- 660m. Najniżej poł punkt-depresja jez Assal w Etiopii, najw- Kilimandżaro-5895. Wyżynny blok Afryki, wznoszący się stromymi progami nad wąskim pasem nizin nadbrzeżnych, od pn. jest ograniczony górami Atlas, a od pd. - G. Przylądkowymi. Charakterystyczne dla Afryki (z wyjątkiem Afryki Wschodniej) jest występowanie rozległych kotlin i niecek rozdzielonych wyżynnymi wzniesieniami; środk. część północnej Afryki zajmują masywy górskie Ahaggar i Tibesti oraz przylegające do nich od pd. wyż. Adrar des Iforas i Air; ten górski obszar otaczają kotliny i niecki: od pd.-zach. kotlina górnego Nigru (zamknięta od pd. wyżynami Górnej Gwinei z masywem Futa Dżalon), od zach. niecka pustyni Al-Dżuf, od pn.-zach. kotlina Wielkiego Ergu Wsch., od pn.-wsch. niecka Pustyni Libijskiej, od pd. Kotlina Czadu (od wsch. ograniczona wyż.: Ennedi, Darfur, od pd.-zach. - Dżos); najdalej na wsch. jest położona Kotlina Białego Nilu, między wyż.: Darfur, Wschodnioafrykańską i Azande. W środk. części Afryki leży rozległa Kotlina Konga, oddzielona od Kotliny Czadu wyż. Adamawa, a od Kotliny Białego Nilu wyż. Azande; wsch. obrzeżenie Kotliny Konga stanowią góry Mitumba. W Afryce Południowej 1/3 część obszaru zajmuje kotlina Kalahari, otoczona pasem wyżyn południowoafryk.: od zach. wyżynami Nama, Damara, od pd.-wsch. i wsch. wyżynami Weldów (w Oranii i Transwalu) oraz płaskowyżami Matabele i Maszona, a od pd. płaskowyżem Górnego Karru; od Kotliny Konga oddzielają ją wyż.: Lunda i Bije. W Afryce Wschodniej ciągnie się system Wielkich Rowów Afrykańskich (od obniżenia rz. Zambezi do M. Czerwonego); rozdziela on wysoko położone zrębowe wyżyny i masywy górskie, ponad którymi wznoszą się potężne stożki wygasłych lub czynnych wulkanów (Kilimandżaro, 5895 m, Kenia, 5199 m, Meru, 4567 m, Elgon, 4321 m). Na północy Afryki Wschodniej leży wysoko wydźwignięty blok Wyż. Abisyńskiej i Wyż. Somalijskiej, rozdzielonych Rowem Abisyńskim.

BUDOWA GEOLOG: stary blok lądowy, który nosi ślady odmłodzenia w wyniku ruchów tekt, cechą jest `przyrastanie' nowych elementów do starych tarcz i platform. Jest najlepiej zachowaną częścią pra-Gondwany. Cały niemal cokół zbudowany ze skał krystalicznych. Podłoże ? szereg prekambryjskich tarcz skonsolidowanych w archaiku i paleoz.. W starszym paleoz. Ruchy górotw stworzyły orogeny: saharydy, w Afr środk- kongolidy, na połud.katangidy- w czasie tych ruchów potężne intruzje w wyniku złoża bogactw (złoto, platyna, żelazo, mangan, chrom, miedź, uran). W dewonie geosynklina G. Przylądkowych. W paleoz. Pd i środk część zlodowacona, po tym okresie rozwój bagien (tworzenie w. Kam), w permie orog herc- masyw Kabyli, trzony wys atlasu i Antyatlasu. W nast. Okr do triasu- osady lądowe-piaski iły. Koniec jury gwałtowne er. Wulk rezultatem powst maarów wypeł nieb tufami- w utw tych wyst złoża diam. W kredzie trans. Morska a pod koniec ruchy pionowe. We wsch Afr w wyniku ożyw dział endogenicznej pęknięcia sk. Ziemsk. W czasie orog alp sfałd g. atlas

KLIMAT:czynniki *położenie geograf. w szerok. równikowych i podzwrotnikowych *charakter rzeźby: wysoko położony kontynent,wyżyny na wsch i kotliny *prądy morskie: chłodne- O.Atlantycki: P.Kanaryjski, Benguelski o małych opadach. Ciepły: P.Gwinejski, O.Indyjski, P.Mozambicki, Madagaskar, Sohalijski (zmienny prąd) *ośrodki baryczne o kierunkach wiatru. Niskie ciśnienie. Wysokie ciśnienie: wyż Azorski i Środkowoazjatycki. Pd część wyż Pd-Atlantycki i wyż Pd-Indyjski, przewaga pasatów *zróżnicowanie opadów-położenie geograficzne, dominujące wiatry; najwyższe st równikowa (Afryka Pn); duże opady-Madagaskar położenie i bariery gór, zwarte kontury i znaczna wysokość kont. klimaty:równikowe(20N-15-20S), tem śr roczna i mies- pow 20, amplituda-do50; wybitnie wilgotny(Kotlina Konga, Zatoka Gwinejska, Zach. Wyż.Gwinejska, wch Madagaskar)cechy monsunowe-sezonowośc opadów, 1500- 2000mm, wilgotny(W.Abisyńska,N.Mozambicka, śr.Madagaskar)2 krótkie pory bezdeszczowe; suchy i wyb.suchy(na pn od równika, między 15-20N,W. Wschodnioafrykańska i Somalijska,Zach Madagaskar)200-500mm; zwrotnikowe(na pn i pd od równikowych), 200 mm, m najz-20-10, duże dobowe amplitudy, latem-pow 40C; zwr.suchy(K.Kalahari) zwr. kont. skrajnie suchy(Sahara, zapadlisko Danakilskie, pd-zach Afryka)pośredni i wilgotny1000mm(Afryka pd-wsch, pd Madagaskar; podzwrotnikowy(pn i pd krańce)opdy zimą, temp w m. najz 10i pow(morski) 0 i pon(kont, suchy), morski(Atlas, Przylądkowe) deszczowa zima; cieple, suche lato, pośredni, kontynentalny suchy i skrajnie suchy(pn Afryki)

WODY Około 51% powierzchni Afryki należy do zlewiska O. Atlantyckiego (w tym ok. 15% do M. Śródziemnego), a ok. 18% do zlewiska O. Indyjskiego; ponad 30% pow. kontynentu stanowią obszary bezodpływowe (większa część Sahary, zach. część Kalahari, część obszaru w obrębie Wielkich Rowów Afrykańskich); na obszarach o klimacie zwrotnikowym skrajnie suchym typowe są suche doliny, tzw. wadi, wypełniające się wodą tylko podczas epizodycznych deszczów. Na 1/3 części powierzchni kontynentu występują rzeki stałe związane z wilgotną strefą równikową oraz podrównikowymi i podzwrotnikowymi strefami wilgotnymi; gł. rz.: Nil (z Kagerą), Kongo, Niger, Zambezi, Oranje, Limpopo, Senegal; komunikację na wielkich rzekach Afryki ogranicza występowanie licznych wodospadów i katarakt. Liczne jeziora: reliktowe-Czad(płytkie, usiane wyspami, otoczone bagnami, zmienna pow:12-26 tys km2), Mai Ndombe(Kotlina Konga), Jez. Wiktorii(najw- 69tys km2, płytkie, z licznymi wyspami, urozmaicona linia.brzeg.), Bangweulu; tektoniczne:Tanganika(najgłębsze), Niasa; wulkaniczne- Tana; solniska i słone bagna(końcowa faza zaniku słonych jezior)-wyst w Atlasie, u jego podnóża i w głębi Sahary.Lodowce występują tylko na wierzchołkach Kilimandżaro, Kenii i Ruwenzori (pow. ok. 240 km2).

GLEBY Poszczególne strefy glebowe mają przebieg równoleżnikowy, jedynie na pd oraz na Madagaskarze pasy glebowe mają przebieg zbliżony do południkowego. W środkowej części: strefa czerwonych i czerwonożółtych gleb ferralitowych wykształcone pod wilgotnymi lasami równikowymi ? gl. kwaśne, mało zasobne w min. składniki pokarmowe i ubogie w próchnicę. W wilgotnych obniżeniach gleby są oglejone, a w dolinach są gleby aluwialne. Na wyżynach , z dłużej trwającą porą suchą, gdzie w podłożu występują piaszczyste zwietrzeliny, a lasy zrzucają liście i są sawanny występują czerwone gleby ferralitowe. Wsch część: Ze starych zwietrzelin skał krystalicznych rozwinęły się ubogie gleby czerwone, ze zwietrzelin bazaltów powstały żyźniejsze gleby ciemnoczerwone, z młodych utworów wulkanicznych powstały andosole, a z osadów jeziornych i aluwiów ? czarne gleby tropikalne(wertisole). W górach, pod wilgotnymi lasami są próchnicze gleby czerwonożółte, przechodząc powyżej 2000 m w górskie gleby brunatne, zastępowane wyżej przez torfiaste gleby łąk wysokogórskich. Dalej od równika: pod wilgotnymi lasami i sawannami są czerwone gleby ferralitowe i ferrisialitowe. W suchszej części sawann , na płk. pd na wyż. Lunda, w kotlinie Kalahari i na Niż. Mozambickiej są czerwone buroziemy bogate w węglan wapnia i siarczany, chlorki. W kotlinach Czadu, Górnego Nilu, Niż. Somalijskiej z osadów jeziornych i drobnoziarnistych aluwiów rzecznych wytworzyły się wertisole, a lokalnie (Kotlina środkowego Nigru) gleby glejow i, aluwialne, w dolinie Bahr al.-Ghazal i Kotlinie Bodele ? sołonczaki. Pustynie i półpustynie (Sahara, Namib, Kalahari) pokryte są pokrywami piaskowymi (egri), żwirowymi (serir) i otoczaków (regi), pokrywy gruzowe (hamady). Lokalnie w kotlinie Kalahari, na pograniczu sawann i półpustyń na pn są czerwone buroziemy pustynne. W strefach podzwrotnikowych: pod roślinnościa typu śródziemnomorskiego są gleby cynamonowe

ROŚLINNOŚĆ: układ strefowy, typy roślinności w pn i śr części- przebieg równoleżnikowy, pd i Madagaskar- południkowy; 3 państwa: holarktycznego, przylądkowego, paleotropikalnego; Roślinność Afryki jest bardzo bogata i różnorodna; w obszarze śródziemnomorskim (północne wybrzeża Afryki i góry Atlas) rosną wiecznie zielone twardolistne lasy i zarośla typu makii, a z roślin uprawnych oliwki; dalej na południe skąpa, skrajnie kserofityczna roślinność pustynna Sahary (z drzew gł. uprawy palmy daktylowej w oazach Sahary i nad Nilem) przechodząca w półpustynną i sawannową (trawiastą z akacjami, baobabami i in.). Po obu stronach równika bardzo różnorodne formacje roślinne: na obszarach suchych i gorących (Sudan i część Afryki Wschodniej) różne typy sawanny; na obszarach o dużych opadach (gł. wybrzeże Zatoki Gwinejskiej i dorzecze Konga) wiecznie zielone lasy galeriowe i bujne, wilgotne, wiecznie zielone lasy równikowe z palmą oliwną, rafią (Raphia), lianami i epifitami; dalej na południe formacje suchorośli, lasy monsunowe (całkowicie zielone tylko w porze wilgotnej), sawanny i półpustynie przechodzące w pustynie (z endemitem -welwiczią). W najwyższych partiach górskich (np. na Ruwenzori i Kilimandżaro) spotyka się drzewiaste lobelie i ogromne kaktusy (tzw. starce); na nizinnych wybrzeżach morskich międzyzwrotnikowej Afryki formacje namorzynów (mangrowe). Południowe krańce Afryki porasta specyficzna roślinność o bardzo bogatym składzie gatunkowym, na wyżynnych półpustyniach krainy Karru występują osobliwe „żywe kamienie”; w rejonie nadbrzeżnym efektownie kwitnące byliny oraz zimozielone, twardolistne lasy i zarośla, przypominające śródziemnomorską makię, lecz utworzone z krzewów, gł. z rodziny srebrnikowatych.

ZWIERZĘTA Pod względem bogactwa przyrody żaden inny kontynent nie dorównuje Afryce. Pełne spektrum klimatów: od gorących po zimne - rozwija niezwykle różnorodną roślinność. Umożliwiło to powstanie wielu gatunków zwierząt: mnóstwo ssaków, np. antylop, gazel i innych kopytnych. Bogaty jest również świat ptaków - ponad 1500 gatunków. Afrykę zamieszkują: najszybsze zwierzę lądowe - gepard, największy ptak - struś i największe zwierzę lądowe - słoń. Tereny trawiaste Na afrykańskich stepach i sawannach występuje ponad 20 gatunków ssaków roślinożernych: antylopa końska, antylopa karłowata. padlinożercy: hieny i sępy. Najczęściej spotykane zwierzęta; Lew Zebra Żyrafa Sekretarz Mrówkojad Tereny podmokłe siedlisko m.in krokodyli, hipopotamów, gatunków żyjących na terenach zalewowych, np. antylop, kob, a także ryb okonia nilowego a także rybę tygrysią. Najczęściej spotykane zwierzęta: Hipopotam Ryby Cichlidae Flaming. Tereny pustynne:drop, stepówka. Najczęściej spotykane zwierzęta: Antylopa Scynk piaskowy, Stepówka Fenek Tereny górzyste. Najczęściej spotykane zwierzęta: Dżelada Góralek skalny Wojownik , Lobelia Lasy deszczowe Lasy deszczowe Roślinożercy, np. goryle, świnie i jeżozwierze, a inne zwierzęta, takie jak łuskowce leśne, żywią się w koronach drzew. Najczęściej spotykane zwierzęta: Dujker żółto-pręgi Żaneta północna Goryl

AMERYKA PÓŁNOCNA

POŁOŻENIE: na pół zachodniej(nie licząc części wysp archipelagu Aleutów-na wsch) i północnej od strefy okołobiegunowej do podzwrotnikowej. Leży pomiędzy O. Atlantyckim na wschodzie i O. Spokojnym na zachodzie. Północ przyl. Murchisona na Płw. Boothia(71,59N); południe- Przyl. Mariato na płw. Azeuro(7,12N); zachód- Przyl. Księcia Walii na Płw.Seward(168,05W); wschód- Przyl.Saint Charles na Płw Labrador (55,40W). Rozciągłość połud-7,2tys km (z wyspami 8,5tys km); równoleżnikowa 5,6tys km. Powierzchnia 24,2mln km2-16% pow lądów Ziemi, 4,8%ogólnej pow globu.

MORSKIE GRANICE: od pn: M.Arktyczne, M. Beauforta, M.Lincolna, M.Baffina, C.Duńska(Europa), Basen Labrad., C.Hudsona, Z.Hudsona, Z.Foxe'a; od wsch: M.Labrad., Z.św.Wawrzyńca; pd i wsch: Z.Meksykańska, Z.Campeche, C.Jukatańska, M.Karaibskie,:pd i zach:O.Spokojny(Z. Panamska, Z.Kaliforn., Z kr. Charlotty i Alaska(pn)

TYPY WYBRZEŻY: a) nad M.Baffina,Z.Hudsona-niskie wybrzeże akumulacyjne

*fiordowe-zatopione, głębokie, W.Grenlandii, W.Eesmea,Z.Baffina, wsch Labradoru

b)wsch wzdłuż O.Atlantyckiego *fiordowe-Z.Św.Wawrzyńca *niskie mierzejowo-lagunowe: O.Atlantycki np.Laguna Hateras

c)południe *niski-Jukatan,Z.Meksykańska *klifowe-Z.Honduraska *w.koralowe-M.Karaibskie,Antyle *namorzynowe-Kuba i inne wyspy M.i W.Antyle

d)zach *wysokie,klifowe wyrównane-Kordyliery *w pn Kordylierów fiordowe *M.Beringa-wybrzeża niskie i riasowe

GEOLOGIA

Jednostki tektoniczne:

-platformy prekambryjskie -kaledonidy i hercynidy -platforma paleozoiczna-kordyliery -zlodowacenie plejstoceńskie

Trzon tworzy platforma amerykańska-płyta amerykańska, karaibska, kokosowa, pacyficzna.Budowa tektoniczna ciągnie się od obszaru Grenlandii do Appalachów.

BUDOWA SKAŁ a)tarcze-archaiczne i proterozoiczne, sk.krystaliczne- występują w pn części tarczy kanadyjskiej: gnejsy, kwarcyty ,łupki krystaliczne, sk.magmowe, gabra.b)syneklizy- sk.osadowe, okruchowe, węglanowe związane zw.organicznymi, sk.kenozoiczne, sk.morenowe, sk.lessowe; N.Meksykańska- s.morskie

Kaledonidy i hercynidy-stare góry na pn i wsch Grenlandii: G.Inuiti,Appalachy Pn, G. Skandynawskie.

Sk.kaledońskie-sk.paleozoiczne okruchowe,sk.magmowe:gnejsy,kwarcyty,łupki krystaliczne

Appalachy Pd-sk.osadowe z górnego paleozoiku:gnejsy,antyklinorium i synklinorium tworzą:

-p.paleozoiczna:Floryda,Jukatan zbudowane ze skał osadowych,sk.mezozoiczne i kenozoiczne,sk pochodzenia morskiego,sk.wapienne

-Kordyliery system fałdowy,orogeneza alpejska: część zach i środk, mezozoiczne i kenozoiczne skały,wewnętrzne skały metamorficzne, okruchowe i morskie,sk.wulkaniczne

-sk.czwartorzędowe-zlodowacenie plejstoceńskie,pn część,wielkie jeziora do Missisipi i Mirourii pokryte śniegiem,w górach Kordylierach też zlodowacenie,sk lessowe,sk morenowe

UKSZTAŁTOWANIE POZIOME Silnie rozwinięta linia brzegowa 75,5tys km. Na południu wyróżnia się Z.Meksykańską oraz zatoki: Honduraska, Moskitów. Na zach znajduje się Z.Kalifornijska odcięta od oceanu Płw.Kalifornijskim, Z.Królowej Charlotty oraz Z.Alaska. Na północy najbardziej wcięta w ląd Z.Hudsona. O wielkim rozczłonkowaniu lądu decydują wyspy Arch.Arktycznego porozdzielane zatokami (Boothia,Foxea) i cieśninami m.in.Kanałem Parryego (cieśninami: McClurea, Barrowa, Lancastera). Wschodnie i połud-wsch wybrzeża rozczłonkowane zatokami i cieśninami: Davisa, Hudsona, Ungawa, Cabota, Św.Wawrzyńca, Fundy. Wyspy zajmują koło 4mln km2-16,7%całkowitej pow. Największą wyspą jest Grenlandia(2,2mln km2) odzielona od kontynentu M.Labradorskim, a od wysp Arch.Arktycznego M.Baffina i cieśninami łączącymi je z M.Lincolna. Arch.Arktyczny (1,3mln km2) obejmuje prawie 50wysp,z których najw. jest Ziemia Baffina(507tys km2).Inne wyspy: Nowa Fundlandia, Wielkie Antyle, Bahamy, Vancouver, Arch.Aleksandra,Aleuty. Półwyspy zajmują 2,1mln km2(8,7pow ogólnej).Największy jest Labrador (1,5mln km2)i drugorzędny Płw. Ungawa. Inne to: Alaska, Seward, Boothia, Kalifornijski, Jukatański.

PIONOWE Pod względem wysokości 2miejsce po Azji. Śr wys 781m.n.p.m. bez wysp 677m. Najwyższy pkt kont. to McKinley(6194m.n.p.m)w górach Alaska w pn Kordylierach. Najniżej położony-Badwater w Dolinie Śmierci w Kordylierach Środkowych(86m.p.p.m).Wnętrze kont równinne z przewagą rozległych nizin i płaskowyżów. Od zach ograniczają je Kordyliery. Na północy równiny sięgają po pasmo Innuidów biegnące przez Wyspy Królowej Elżbiety.Na północnym wsch granicę równin wyznacza krawędź tarczy kanadyjskiej urywająca się nad C.Davisa i M.Baffina,a na połud-wsch Appalachy. Północna część tego obszaru- wyspy Arch.Arktycznego, Jałowe Równiny, N.Hudsońska, Płaskowyż Laurentyński mają młodą rzeźbę polodowcową. Na zach Płaskowyż Laurentyński przechodzi w N.Mackenzie,a na południu urywa się Skarpą Laurentyńską, która opada ku N.Laurentyńskiej i nizinom otaczającym Wielkie Jeziora. Między Kordylierami a Appalachami rozciągają się Wielkie Równiny oraz Niziny Wewnętrzne. Wielkie Równiny są wyżynnym przedgórzem Kordylierów. Wysokości w obrębie N.Wewnętrznych nie przekraczające 500m obniżają się ku południowi. Wyjatkiem są W.Centralne (Góry Ouachita,900m) wyznaczające na zach południową granicę N.Wewnętrznych,za którą jest N.Zatokowa. Na wsch Appalachów leży N.Atlantycka. Po zach części kont niziny rozciągają się wzdłuż wybrzeży od M.Beringa po Z.Panamską. Między N.Wewnętrznymi a N.Atlantycką wznosi się łańcuch Appalachów. Najwyższym pasmem Appalachów są G.Błękitne (Mitchell,2037m). Na zach są Kordyliery-od Alaski po Przesmyk Panamski i obejmują Wielkie i Małe Antyle. Na wsch G.Skaliste sąsiadują z Wielkimi Równinami. Kordyliery Pasyficzne sięgają O.Spokojnego. W środkowej części Kordylierów występują kotliny: W. Jukońska, Kolumbii, Wielka Kotlina, W.Kolorado, W. Meksykańska.

KLIMAT: czynniki: poł. w strefie międzyzwr, w zasięgu cyrkulacji pasatowej; wyst Andów i Niziny Amazonki, wyże południowoatlantycki, Południowopacyficzny; prądy: zimne:Peruwiański, Falklandzki, ciepłe brazylijski; klimat równikowy wyb. wilgotny(Niż.Amazonki, cz. Gujańskiej i Braz.)opady całoroczne-1500-2000mm, temp25-27C, k.podrównikowy wilgotny(Niż. Orinoko, W.Gujańska cz. W.Braz. Niż.Boliwijska)opady1000-2000mm, naj latem, zima- pora sucha;k.posrównikowy suchy z jedna porą deszczową (pn skraj i Nordeste, Galapagos) opady-500mm. klmat zwrotnikowy(na pd od równika- 30S), wilgotny(wsch), wyb. suchy(Zach), wilgotny(pd Wyż.Braz.)2000mm; pośredni(Niż. La Platy)400-800mm, suchy kont. wysokogórski(Altiplano)200-300mm; wyb. suchy 10mmm, duza wilg(Kord Nadbrzeżna; podzwrotnikowa(30-40S)morski1000-1500mm, pośredni(wsch Pampa)kontynent(Zach Pampa), suchy kont(Andy), wybitnie suchy

umiarkowany40-50,53S)ciepłe na pn, zimne na pd, wybitnie morski Zach stoki Andów)5000mm, ponad 300 dni z opadami, pośredni,kont, wyb, suchy(zaw. str Andów, morski(Falklandy)

podbiegunowy(pd skraj) 1000 mm; w górach i na wyżynach odmiany górskie

WODY Wpływa na to rzeźba, najwięcej rzek na obszarach nizin i wyżyn.

Rzeki:Na obszarach górskich rzeki krótkie. Zlewiska: O.Atlantycki-71%, O.Spokojny-22% *obszary bezodpływowe w Kordylierach,Jukatan-7%. Ameryka śr: Missisipi- Missouri(6000 km), pn:McKenzie,Jukon, Rzeka św.Wawrzyńca(zamarza na 4 mies)Zach:Koloradio, Rio Grande, Sacramento, San Jaoqin. pd: Lerma, Grijalva, Usumacinta,Jeziora: pochodzenia lodowcowego-geneza tektoniczne, związane z tarczą kanadyjską. Liczne na pn Wielkie Jeziora, najw z nich to: to Górne(82,1tyskm2), Michigan(57,9), Huron(59,8). Na północny zachód od Wielkich Jezior ciągną się jeziora o genezie tektoniczno-lodowcowej: Leśne, Manitoba, Winnipeg, Reniferowe, Athabaska, W.J.Niewolnicze i Niedźwiedzie.Tektoniczne(centrum): Nikaragua, Managua. Wulkaniczne: J.Kraterowe w G.Kaskadowych. Reliktowe: Wielkie Jezioro Słone. Lodowce występują na Grenlandii- wyspy Archipelagu Arktycznego i Kordyliery. Największa pow na Grenlandii (1,8mln km2).Lodowce górskie występują w górach Alaska, Górach Wrangla, Chugach, G.Św.Eliasza, G.Nadbrzeżnych. Lodowce: Beringa (203km dł, 5,8tys km2), Malaspina (113km, 4,5tys km2), Hubbard(122km, 3,4tys)

Gleby Związane z strefą roślinną i klimatyczną

a)tundra arktyczna-słabo wykształcone gleby inicjalne b)tundra-dominują gleby tundrowe.Pod tundrą mszystą wieczna zmarzlina-pn. Pd-karłowate brzozy,gleby tundrowo glejowe i torfowo tundrowe c)tajga.glejowe gleby zmarzlinowe-podgórze na Labradorze; g.bielicowe pod t.świerkowo-modrzejową; g.lokalne brunatne,g.torfowe d)l.liściaste-gl.brunatne leśny, g.płowe e)prerje- wysokie g.szare leśne,łąkowe czarnoziemy, na zach czarnoziemy prerjowe i dalej g.kasztanowe f)l.iglaste (Appalachy) g.brunatne kwaśne i bielicowe; pd Appalachy i Koldyriery lasy iglaste g.bielicowe, łąkowe, tundrowe górskie. Śr Kordyliery: bielicowe i zbielicowane g.brunatne. Kotliny-szare gleby luźne, góroziemy, gl.zasolone, solniska w dolinach rzecznych g.aluwialne. Pd Kordyliery kamieniste gl.pustyń i lokalne gl.piaszczyste. Góry Z.Meksyk. brunatne gleby,anasole. g)lasy wiecznie zielone- g.czerwone i czerwonożółte, g.ferralitowe. Na Florydzie rzędziny, na bagnach g.glejowe i torfowo glejowe.

ROŚLINNOŚĆ Państwo holarktyczne (pn część do Z.Meksykańskiej):

a)tundra-Arch.Arktyczny,pn kontynentu Labrador:morawy arktyczne,porosty,krzewinkib)pustynia arktyczna- Grenlandia: karłowate brzozy i wierzby c)borealne lasy iglaste od M.Barentsa (tajga) zach: świerk,jodła,nad Wielkimi Jeziorami sosny Banksa; wschód: (Labrador) modrzew, świerk czerwony, lasy liściaste (topola,klon czerwony),na obszarach zabagnionych (torfowiska, torfowce, tużyce, liczne krzwinki, borówka bagienna, żurawna) d)tundra górska- Kordyliery,wsch- prerje stepy, związany z wpływem O.Atlantyckiego. Lasy liściaste (Appalachy, N.Wewnętrzne): dęby, tulipanowce, orzesznik amerykański, kasztanowiec, brzozy, buki, na Florydzie i nad Z.Meksykańską l.sosnowe kiprysynki. Missisipi-bagna w Appalachach-lasy iglaste:świerki,jodły. W pn części lasy iglaste: świerk. Na zach koło Kordylierów preria niskotrawiasta. Roślinność w Kordylierach zróżnicowana zależy od w.n.p.m ,rzeźby terenu,opadów. Na Wsch: daglezja, tuja, choinka, świerk w G.Skalistych. Lasy liściaste: sosna żółta zach Kordylierów e)roślinność twardolistna- zach Kordylierów: Sierra Nevada f)pustynie i półpustynie: trawy, kaktusy, cereus, krzewy kreozotowe, K.Kolorado, W.Meksykańska zarośla kolczastych krzewów espinal Państwo neotropikalne a)l.namorzynowe- obszary nadmorskie,niskie wybrzeża b)wilgotne lasy równikowe-pnącza c)lasy równikowe-kotliny międzygórskie zrzucają liście-sawanny

ZWIERZĘTA a)kraina arktogea *dzielnica arktyczna: renifer, niedźwiedź biały, lis polarny,wilk ,piżmowół ,sowy polarne, białe kuropatwy, gęsi, morsy, foki *d.kanadyjska: bizon, jeleń, renifer, karbu, śnieżne barany, niedźwiedź czarny i szary, gronostaje, wydry, kuny, dzięcioły, sowy, białogłowy *d.sonorska od Atlantyku do O.Spokojnego: stepy, lasy lisciaste, prerie Kordyliery Środ

-lasy: jelenie, wilki, pumy, dziki, indyk, kolibry, aligator

-prerijestrefa.przejściowa: bizony, kojoty, pumy, jaguary, pancerniki, mrówkojady, jadowite jaszczurki

b)kraina neogea *d.środkowoamerykańska-kontynent: pumy, jaguary, tapiry, jelenie, pekary, pancerniki, mrówkojady, leniwce, papugi, kolibry, czaple, lamingi, płazy i gady

*d.antyjska-wyspy: nieliczne gryzonie,żółwie olbrzymie, jaszczurki morskie, lengwany

AMERYKA POŁUDNIOWA

POŁOŻENIE: Na półkuli zach po obu stronach równika.80% pow znajduje się na półkuli południowej. Przez Przesmyk Panamski i Archipelag Antyli łączy się z Am.Północną, na południu przez łuk Antyli Południowych łączy się z Antarktydą (dzieli C.Drakea). Od Europy i Afryki oddziela O.Atlantycki, od Azji i Australii O.Spokojny, a od Antarktydy M.Południowoantylskie. Najbliższym kontynentem jest Antarktyda(1000km odległości).OD Europy 6000km,od Afryki 3000km. Skrajne Punkty: Północ- Przyl.Galinas na Płw.Paraguana(12,25N). Południe-Przyl.Froward na Płw.Brunswick(53,54S). Zachód- Przyl.Parinas(81,20W). Wschód-Przyl.Branco(34,47W). Rozciągłość południowa- 7400km, równoleżnikowa 5200km. Pow.17,8mln km2 co stanowi 11,6%lądowej pow.Ziemi.

Granice lądowe Granica tylko z A.Północną przez Przesmyk Panamski.Przez przesmyk z półn na połud przebiega K.Panamski.

Morskie granice: Otaczają wody 2oceanów: Atlantycki i Spokojny. Wybrzeże północne oblewają wody M.Karaibskiego(5649m) należącego do O.Atlantyckiego. Półn-wsch i połud-wsch wybrzeża wody O.Atlantyckiego z głębokimi basenami: Gujańskim, Brazylijskim, Argentyńskim. Szelf między wybrzeżem Patagonii a Falklandami/Malwinami zajmuje M.Argentyńskie. Południowy skraj kontynentu oblewają wody C.Magellana łączącej O.Atlantycki z O.Spokojnym, a na południe od przyl. Horn i wysp Diego Ramirez- wody C.Drakea łączącej M.Południowoantylskie należące do O.Atlantyckiego z otwartym O.Spokojnym.Zachodnie wybrzeże kont w całości obmywa O.Spokojny.Stoki Andów niemal bezpośrednio przechodzą tam w stoki głębokiego(do 8km) Rowu Atakamskiego.

Charakter wybrzeży:

-Z.Darien i Wenezuelska-wybrzeża niskie, zabagnione z lasami namorzynowymi

-M.Karaibskie -wysokie klifowe

-mierzejowo lagunowe(m.in.Tacarigua) wzdłuż brzegów rafa koralowa

-atlantyckie wybrzeże północno-wschodnie (niskie,zabagnione,lasy namorzynowe)

-delta Orinoko i Amazonki-deltowe

-rafy koralowe na M.Karaibskim wybrzeże koralowe

-wybrzeże północno-wschodnie mało urozmaicone między Przyl.Penas a Sao Roque. Od Płw.Paria po Z.San Marcos wybrzeże jest niskie, narastające, zabagnione, lasy namorzynowe

-wybrzeże południowo-wschodnie; między Przyl.Sao Roque i Frio dominuje niskie, narastające wybrzeże mangrowe. W kierunku południowym wysokie, klifowe typu dalmatyńskiego z drobnymi wyspami i zatokami. Do Z.San Matias wybrzeże niskie mierzejowo-lagunowe z lagunami: Patos, Mirim, Mangueira. Wyjątkiem są klifowe Rio de la Plata oraz niskie deltowe wybrzeże ujścia rzeki Colorado. Skaliste klify z wąskimi, żwirowymi plażami rozwinęły się na wybrzeżu Patagonii.Rozcinają je ujścia rzek sływających z W.Patagońskiej (Chubut,Deseado,Chico) do C.Magellana. Ziemia Ognista,Wyspa Stanów i Falklandy/Malwiny mają wybrzeża fiordowe.

Wybrzeże od Przy.Horn do Z.Panamskiej to mocno rozczłonkowane w.fiordowe z dużą liczbą wąskich zatok i kanałów i wyspami. Od Z.Coronados po Z.Guayawuil wybrzeże jest wyrównane-brzegi wysokie,cofające się, ze stromymi klifami i wąskim pasem plaży. Lokalnie występują pokrewne typu dalmatyńskiego. Z.Guayaquill lasy namorzynowe.

Poziome ukształtowanie powierzchni Kontynent mało rozczłonkowany.Półwyspy i wyspy wraz z archipelagami zajmują 1%pow. kontynentu. Na północny są niewielkie półwyspy: Guajira,Paraguana. W południowej części Płw: Valdes, Brunswick.Największe wyspy u południowych wybrzeży: Ziemia Ognista, Chiloe, Hoste, Navarino, Riesco, Santa Ines, Wellington. U północnych wybrzeży znajdują się Margarita i Trynidad zaliczane do Małych Antyli. W delcie Amazonki wyróżnia się wyspa Marajo. Daleko od wybrzeży położone są 2archipelagi: Galapagos na O.Spokojnym oraz Falklandy/Malwiny. Drobne wyspy wzdłuż wybrzeży kontynentu -skupisko fiordowe wybrzeże połud-zach gdzie są archipelagi: Chanos, Królowej Adelajdy. Do Ameryki zalicza się wyspy leżące na O.Spokojnym: San Felix, San Ambrosio, Juan Fernandez, Wyspa Wielkanocna na O.Spokojnym oraz: Fernando de Noronha i Trynidad Południowy na O.Atlantyckim. Łączna dł.wybrzeży wynosi 29tys km w tym na wybrzeże O.Atlantyckiego przypada 20tys km. Średnia odległość od morza-590km, największa 1600km.

Pionowe ukształtowanie powierzchni Średnia wysokość kontynentu 650m.Ukształtowanie zróżnicowane ale z wyraźną przewagą nizin (do 300m) zajmujących ponad 8,5mln km2. Obaszry górskie powyżej 1000m zajmują 15,5% pow,a wysokie góry 8,4%.Najwyższym punktem jest Aconcagua (6959m)w grzbiecie Andów. Najniższym punktem jest dno jeziora Maracaibo (250m.p.p.m)- najgłębsza kryptodepresja kontynentu. Najwyższymi górami są Andy, które składają się z równoległych łańcuchów zwanych kordylierami. Najdłuższym łańcuchem jest Kordyliera Zachodnia ciągnąca się od M.Karaibskiego do przylądka Horn. Góry dzieli się na 3człony: Andy Północne, Środkowe i Południowe. Umownymi granicami są równoleżniki: 12^oS-oddzielający Andy Północne od Środkowych oraz 29^oS-granica między Andami Środkowymi i Południowymi. W Andach Północnych charakterystyczne są szerokie, spłaszczone pow.szczytowe, nad którymi górują ośnieżone i zlodowacone masywy górskie oraz ogromne wulkany. W Andach Środkowych występują wysokie, śródgórskie pustynne płaskowyże puna. W Andach Południowych występują głębokie doliny poprzeczne. W Południowej części Andów Połud, nazywanej Andami Patagońskimi rozwinęło się pole lodowe nazywane Lądolodem Patagońskim. Od wschodu Andy sąsiadują z nizinami: Orinoko, Amazonki, La, Platy, które łączą się w pas zapadliska Orinoko-La Platy. Na N.La Platy występują rzeźby eoliczne. Między N.Orinoko a N.Amazonki znajduje się W.Gujańska (do 3000m). Środkową część A.Południowej zajmuje W.Brazylijska (leży ona między N.Amazonki a La Platy i wybrzeżem O.Atlantyckiego). Do form Łukszt .powierzchni W.Brazylijskiej należą pasma gór krawędziowych (Serra do Mar, Serra da Mantiquieira).Na południu kontynentu leżą Sierras Pampeanas i W.Patagońska. Od zach ograniczają je Andy, od wschodu równiny Pampy oraz wybrzeże O.Atlantyckiego. Przybrzeżne wyspy mają rzeźbę podobną do ukształtowania pobliskiego kont. Nie dotyczy tylko wysp Galapagos- wulkanicznego archipelagu.

Budowa geologiczna Ameryka powstała na skutek rozpadu Pangey, tworzyła Gondwane. Odłączona została od Afryki, kształt wybrzeży odpowiada Afryce. Ameryka porusza się na wsch (pn 3cm/rok; pd 10cm/rok). Leży na płycie północnoamerykańskiej, osiada pod płytą Nazca i karaibską. Kontakt płyt-Andy-trzęsienie Ziemi.

Jednostki tektoniczne: *platforma południowoamerykańska(prekambryjska) *platforma patugańska(paleozoiczna) *orogeneza kaledońska i hercyńska *fałdowania alpejskie-Andy

a)p.pd-amerykańska

*tarcze-podniesione części T.Gujańska na pn,T.Środkowo i Wschodnio Brazylijska (najwyższa G.Krawędziowe) Sk.archaiczne, gnejsy, granulity, czarnokity, hegmatyty (3,8mld l.t.). Sk.proterozoiczne: gnejsy,kwarcyty. Sk.metamorficzne, sk.okruchowe: zlepieńce, piaskowce,łupki ilaste, najmłodsze skały kredowe: zlepieńce, łupki ilaste

b)syneklizy- zapadliska, ugięte części S.Amazonki, S.Orinoko, S.La Platy, Obniżenie Niecka- Panamy, Niecka San Francisko, Niecka Panamanibo. Sk.osadowe

Górna część sk.paleozoiczne. Wyższe sk.kredowe III i IV rzędowe.IV rzędowe aluwia. Wylewy law w Nieckach Brazylijskiej sk.wulkaniczne z triasu i kenezoiku.

b)p.patagońska- sk.paleozoiczne, pn.Masyw pn Patagoński, Pd masyw pd Patagoński, Niecki: Niegro,Hubut, St Cruz.

c)Andy-orogeneza alpejska, pn kilka antyklinoriów oddzielone syntykloriami, sk.syntetyczne, osadowe,najstarsza część Kordylierów Wsch;młodsze Kordyliery Zach;intruzje sk.magmowych.Ruchy tektoniczne do dziś,trzęsienia Ziemi,lodowce. Klimat czynniki: półkula pn, duza rozc. poł-zróżn nasłonecznienia, wyże:Hawajski, Azorski, Arktyczny, Grenladzki, niże-Aleucki, Islandzki, sez ośr. bar.:Wyż Kanadyjski, Północnoamerykański; południkowy układ łańcuchów górskich; prądy morskie: c.Prąd Alaski, Zatokowy, z. Prąd Kalifornijski, Labradorski; wyst. tornada i cyklony tropikalne

klimaty:okołobiegunowy(od Alaski po Labrador i Grenlandię), polarny(wn Grenladni, Melville'a, Ungava)0 i poniżej- m. najc, niskie opady(śnieg), mniej niż 200mm, podbiegunowy(wybrz. Grenlandii)10 do -25, opady do 300mm; morski(wybrz Alaski, kontynentalny- amplit- 30 40

umiarkowany(70,60N do 40,45N);chłodny-m.najc10-15(morze), do 20(głąb kont), m najz-10(morski)-20-30(kont), ciepły10-15(morski)do 20(kont.), 0(morski)-10(kont), wyb.morski(wybrzeże nad O. Atlantyckim-4000-5000mm);podzwrotnikowy(40,45N-35,30N)m.najz)0 i pon(kont)10 i pow(morski), ok. 20 w m najc.; zwrotnikowy(30,35-zwr raka)temp0(kont suche), 10(morskie), m najc- 20, najwilg obszary-wokół Zat. Meks.-750- 1000mm, suchy(Płw Kaliforn.)równikowe(cz. pd)-tem-25, amplituda mniej niż 5, wysokie opady(3000 na naw stokach gór)równikowy suchy w kotlinach śród.

Wody 70%kontynentu zlewisko O.Atlantyckiego; 13% O.Spokojnego, pozostałe bezodpływowe (Andy Środkowe, N.La Platy. Zasilanie deszczowe, tylko w Andach lodowcowe. Zlewisko Atlantyku: Amazonka i jej dopływy tworza najw system rzczny na świecie, powst z poł Maranon i Ukajali(źródłowy dopływ), ma ok. 7000 km, pow dorzecza ok. 7,2 mln km2, kilkaset dopływów(Javari, Jurua, Purus, Madeira, Tapajos, Xingu, Pastaza, Napo, Napura, Negro, Paru,Jari),tworzy deltę, duży przepływ, złożone zasilanie, w dolnym biegu-pływy.Parana wraz z dopływami tworzy system La Platy.Parana powst. z poł. Grande i Parniby, dł- 4700 km, w ujściu łączy się z Urugwajem(2200 km) i tworzą estuarium(300 km)-Rio de la Plata, główne dopływy:Tiete, Ivai,. Iguazu, Urugwaj, Paragwaj i Salado. drugą rzeką spływającą z Wyż.Brazyl jest Sao Francisco-mało zasobna w wode, o małym dorzeczu. Orinoko i dopływy- 3ci system rzeczny, 2500 km, dorzecze 1 mln km2. Pn cz. kontynentu odwadnia Magdalena. Zlewisko O.Atlantyckiego obejmuje krótkie rzeki(Bio Bio), w śr czesci wybrz. większość rzek nie dociera do Oceanu(Dulce, Desaguadero)

Jeziora:

-tektoniczne w Andach Pn, J.Maracaribo 1,6tyskm2, J.Argentino, J.Buenos Aires, J.St.Martin, J.Cochrane, Patos, Titicaca, Poopo

-tektoniczno-lodowcowe(Andy Patagońskie)-Buenos Aires, Viedma, Argentino

-polodowcowe:przedpole And, J.Fagnano(Ziemia Ognista), Cardiel, Llanquihue, Rauco, Villarcia

-solniska: S.Solar, Deucini 10tys km2

-lagunowe pd-wsch wybrzeża J.Atos i Mili

Lodowce-33tys km2.Najwięcej zajmują pow w Andach Patagońskich około 20tys.km2. Lodowce spływają do O.Spokojnego. Lodowce występują na całej długości Andów od Sierra Nevada do Santa Marta po Cordillera Darwin. Najsilniej zlodowaconym lodowcem jest Kordyliera Biała

Gleby N. Amazonki i sąsiadujące obszary(wilgotne lasy równikowe)- czerwono żółte gelby ferralitowe, zbielicowane żółtoziemy; dol Amazonki i dol jej dopływów- aluwialne; w.Brazylijska, Gujańska,N.Orinoko-czerwonożółte gleby ferralitowe, czerwone gleby ferralitowe((widne lasy,sawany)Między Andami a wybrz. O.Atlantyckiego-ciemnoczerwone gleby ferralitowe, w obszarach o Mn opadach- czerwonobrązowe gleby suchych sawann, kasztanoziemy, szarobrązowe, czerwonawe buroziemy; pd Gran Chaco, Międzyrzecze, Pampa-oklejone gleby łąkowe, czarnoziemy. Wyż Patagońska- buroziemy, szaroziemy. Andy- andosole, brunatne

Roślinność

Podział na państwo roślinne neotropikalne i holoarktyczne (Andy Patagońskie, południowa część W.Patagońskiej, Ziemia Ognista, Falklandy/Malwiny). W obrębie neotropikalnym występują:

*wilgotne lasy równikowe(dorzecze Amazonki): drzewa, pnącza, porośle

górskie lasy równikowe-drzewa iglaste, krzewy

*sawanny (W.Brazylijskiej, N.Gujańska, N.Orinoko), sawanna zalewowa: gęste trawy, liczne palmy, roślinność trawiasta, kaktusy

*lasy zrzucające liście w porze suchej(N.Patagońska, W.Brazylijska)

*stepy-zmiana roślinności od wsch na zach,stepy trawiaste i suche

*półpustynie i pustynie

*l.liściaste, iglaste

*r.twardolistna(na pd od 30S)-drzewa, kolczaste krzewy

*specyficzny na płaskowyżach

-państwo Kordyliery: bujne łąki, roślinność trawiasta

-Andy Śr gąbkowate trawy

Świat zwierzęcy

a)królestwo neogea:

*d.Gujańsko-Brazylijska: małpy, m.szerokonose, małpiatki, papugi, tukany, kolibry, jaguar, puma,

wilk, świstak, ryby dwudyszne, piranie, węgorze elektryczne ,aligatory, krokodyle, kajmany

*W.Galapagos: żółwie, jaszczurki morskie ,zebry, pingwiny

*Andy: jelenie, lamy, świstaki, pancerniki, torbacze, jaguar, niedźwiedź, puma, kot, wilk, struś.

ANTARKTYDA

-położenie geograficzne: znajduje się na polkuli południowej w centrum obszaru nazywanego Antarktyda obejmującego lodowy kontynent oraz przylegające południowe akweny oceneanow: Atlantyckiego, Indyjskiego i Spokojnego z nielicznymi wyspami, nazywany niekiedy Oceanem Antarktyczny lub Oceanem Południowym. Najdalej na Polnoc wysuniętym punktem Antarktydy jest Przyladek Prime Head (63?13?S)na półwyspie antarktycznym. Przybrzeżne wyspy Antarktydy- Szetlandy Południowe i Orkady Południowe znajduja się ok. 60?S. Najdalej na polnoc wysunięte wyspy A.: Georgia Poludniowa w luku Antyli Południowych, siega 55?S, a znajdujące się na cokole kontynetnalym Ameryki Południowej Falklandy/Malwiny 51?S. Najwieksza rozciągłość Antarktydy, miedzy polnocnym skrajem półwyspu antarktycznego a Ziemia Wilkesa, po przeciwnej strnei kontynentu wynosi 5700 km. Najmniejsza odległość miedzy skrajymi punktami konytentu- miedzy Morzem Weddella a Morzem Rossa wynosi 1540 km. Powierzchnia A. Wraz z lodowcami Szelfowymi oraz przybrzeżnymi wyspami wynosi ok. 14mln km2. Najczesciej morza szelfowe

Anktartyda nie ma granic lądowych

Od str O Atlantyckiego najwie M.Weddella

Wsch M.Łazariewa,M Riisser-Larsena

Od O.Indy m. Kosmonautów,Wspólnoty O.spok M.Rossa,M.Amundsena

Budowa geologiczna

Podobna do Australii i Am.Pd-wsch prekambryjska platforma skały krystaliczne: gnejsy, łupki.

-zach.paleozoiczna góry orogenezy kaledońskiej M.Rossa,G.Rossa,G.Transanatrktyczne

-najmłodsza P.Antarktyczny alpidy góry Antarktydy, przedłużenie Andów. Skały metamorficzne, proterozoiczne, osadowe kreda jura, piaskowce, zlepieńce. Obszary aktywne sejsmicznie. 1czynny wulkan Erebus w GT M.Rossa. Antarktyda Wschodnia stanowi platformę prekambryjską; na fundamencie platformy, zbudowanej z magmowych i metamorficznych skał archaiku i proterozoiku, spoczywa nieciągła pokrywa młodoproterozoicznych i paleozoicznych skał osadowych i wulkanicznych. Zachodnią część kontynentu stanowi pasmo fałdowe uformowane w orogenezie alpejskiej; jest ono oddzielone od platformy prekambryjskiej przez paleozoiczny orogen Gór Transantarktycznych. Większa część kontynentu stanowi fragment dawnego lądu Gondwana. Wraz ze znacznymi przyległymi obszarami Oceanu Spokojnego, Oceanu Atlantyckiego i Oceanu Indyjskiego Antarktyda stanowi płytę litosfery zwaną płytą antarktyczną

.Ukształtowanie powierzchniPowierzchnię Antarktydy dzieli się na dwie części: Antarktydę Wschodnią i Zachodnią, które oddziela od siebie pasmo Gór Transantarktycznych (średnie wysokości 2 000 - 3 000 m n.p.m., maksymalnie dochodzące do 3 390 m n.p.m.). Wschodnia, większa część kontynentu (o powierzchni około 10,5 mln km²), stanowi zwarty ląd, z dość dobrze rozwiniętą linią brzegową. Mniejszą część zachodnią (około 3,5 mln km²) stanowią archipelagi wysp. W ukształtowaniu powierzchni dominują dwie formy - wyżyny i góry. Antarktydę Wschodnią stanowią w większości równinne powierzchnie wyżynne (Równina Wschodnia, Równina Zachodnia i Równina Schmidta). Owe wyżyny sąsiadują z rozległymi łańcuchami górskimi, z których najwyższe są Góry Gamburcena i Góry Wiernadskiego, o maksymalnych wysokościach dochodzących do 3 390 m n.p.m. Antarktydę Zachodnią stanowią w większości obszary górskie. W jej obrębie znajduje się najwyższy szczyt kontynentu - Mount Vinson (5 140 m n.p.m.). Spośród licznych wysp i archipelagów wysp, które wchodzą w skład Antarktyki wymienić należy: Szetlandy Południowe, Sandwich Południowy, Orkady Południowe, Bouveta, Heard, Bellany, Wyspy Kerguelena, Scotta, Piotra I, Aleksandra I, Drygalskiego i Księcia Edwarda. Skalne podłoże Antarktydy uwidacznia się ponad lodem w postaci tzw. nunataków - są to wychodnie skał, stanowiące górskie szczyty. Mimo występowania nunataków, lodowe ukształtowanie powierzchni Antarktydy jest w większości równinne. Nad Antarktydą Wschodnią lądolód tworzy jednolitą czaszę. W części zachodniej wypełnia on liczne obniżenia podłoża i depresje, co sprawia, iż jego powierzchni nie jest jednolita - w wielu miejscach jest spękana. Klimat a)okołobiegunowy -biegunowy- śr roczna temp. poniżej 0st. najcieplej od -10 do -33st. miesiąc najchłodniejszy -7 do -70.rekord w 1965 -94st. najwyższa 11st. stany wysokiego ciśnienia, wiatry 10-90m/s. Opady śniegu 500mm rocznie, wewnątrz kontynentu 50mm.najchłodniejszy, najbardziej wietrzny i najsuchszy kontynent Wody Brak rzek stałych, wody roztopowe, sezonowe jeziora- geneza: lodowcowo-tektoniczna. J.Figurowe 137m. Roślinność Lokalnie w głazach i na skrajach kontynentu: glony i porosty, mchy, śmiałek antarktyczny, kolobant. Świat zwierzęcy mewy, rybitwy, albatrosy, pingwiny, foki, wieloryby, puchatki.

Australia

POŁOŻENIE Na półkuli południowej między O.Indyjskim na zach i południu,a O.Spokojnym na północy i wschodzie. Północ-Przyl.Jork(10,43S). Południe-Przyl. Południowo-Wschodni (39,08S)nadCieś.Bassa.Zachód-Przyl.Steep (113,09E). Wschód-Przyl.Byron(153,42E). Rozciągłość południkowa 3200km (z wyspami 4700km). Równoleżnikowa 4000km. Pow 7,7mln km2(5,2% pow lądowej). Sąsiaduje z Arch.Malajskim. Daleko od Ameryki. Oceania znajduje się w środkowej i południowo-zach części O.Spokojnego. Północ-Kure (28,25N) na Hawajach. Południe-Wyspy Campbella (52,37S )na południu od Nowej Zelandii. Zachód-wyspa Waigeo u wybrzeży N.Gwinei (130,28E).Wschód-wyspa Sala y Gomez (105,28W). Jej pow 1,3mln km2. Australia i Oceania 9mln km2.

GRANICE MORSKIE: wybrzeża pd Australii od Przylądka Pd-Wsch, do Przyl Leeuwin, oblewaja wody O. Indyjskiego, Na wsch są to wody Cieś. Bassa, następnie zatok: Port Philips, św. Wincentego, Spencera, Wielkiej Zatoki Australijskiej.Zach wybrzeże, ciągnące się od Przyl. Leeuwin do Przyl. Pn-zach oblewaja wody O. Indyjskiego. wybrzeże pn-zach oblewaja wody Oceanu Indyjskiego oraz na pn, płytkiego M. Timorskiego. Pn wybrzeże obejmuje brzegi Zat. Arnhem, po przyl. Jork. Oblewają je wody M. Arafura. Wybrzeże pn-wsch od Przyl. Jork do Przl. piaszczystego oblewa M. Koralowe. Pd-wsch wybrzeża otoczone M. Tasmana, od Przyl. Piaszczystego do Przyl. Pd-Wsch

TYPY WYBRZEŻY urozmaicone,różna rzeźba

a)pd O.Indyjski,B.W.Australijski

-niskie zabagnione-C.Bassa

-lagunowo mierzejowe

-niskie wybrzeże:Z.Św.Wincentego,Spensera

-wybrzeże Wielkiej Zatoki Australijskiej-klifowe,wąskie plaże,Tasmania

-zachód(Indyjski)zróżnicowane

b)skaliste

-pd zach:klify,wąskie plaże

-Z.Rekinia-w.niskie

-pn zach:niskie, wysokie wybrzeże, plaża 80milowa, wyrównane

c)pn-wschód: w.skaliste wysokie, charak riasowy, liczne rafy M.Timor

d)pn: (Z.Arachema, M.Arafura, Z.Karbentaria): niskie wybrzeże, w.koralowe, zabagnione Z.Karpentana

e)pn wsch (M.Koralowe): rafa koralowa długa i szeroka, niewielkie zatoki

f)wschód

-pd wsch: wyrównane, brzegi strome

-mierzejowo-zalewowe

Wybrzeża Oceanii:

M.Koralowe-brzegi Melanezji,M.Fidżi,M.Tasmana,N.Gwinea,M.Nowogwinejskie,M.Arafura ,zach M.Halmahera,M.Seran.

Ukształtowanie POZIOME duża zwartość i słabe rozczłonkowanie wybrzeży. Długość linii brzegowej wynosi: 33,5 tys. Na północy znajdują się wielka zat. Karpentaria, należąca do Morza Arafura, oraz znacznie od niej mniejsza Zat. Bonapartego, będąca częścią morza Timor, a także 3 wielkie półwyspy: Jork, półwysep z Ziemią Arnhem i półwysep z wyż. Kimberley; wśród pozostałych półwyspów na północy największym jest Ziemia Dampiera. Na południu kontynentu do największych należą: płw Eyre'a i Yorke, oba o silnie wydłużonych kształtach, położone nad zatokami O. Indyjskiego ogromną, szeroko otwartą ku południowi, Wielką Zat. Australijską i dwoma mniejszymi Zat. Spencera i Zat. Św. Wincentego. Na zachodzie i wschodzie linia brzegowa jest urozmaicona tylko przez drobne półwyspy (np. Peron, Edel Land) i zatoki (np. Exmouth, Rekinia, Broad Sound). Powierzchnia szelfu kontynentalnego A. wynosi ok. 2,4 mln km2. W granicach szelfu znajdują się 2 wielkie wyspy: Nowa Gwinea i Tasmania. Do kontynentu są zaliczane ponadto liczne mniejsze wyspy przybrzeżne; największe to: Melville'a, Kangura, Groote Eylandt i Bathurst. Próg kontynentalny A. zaznacza się najwyraźniej przy wsch. i zach. krańcach szelfu. Wiele fragmentów wybrzeży tworzy wysokie klify, W wielu miejscach pacyficznego wybrzeża wsch. Wielkie G. Wododziałowe docierają do samego morza; na pn. wschodzie dostęp do lądu zagradza Wielka Rafa Koralowa, która ciągnie się niemal nieprzerwanie na odcinku ok. 2 tys. km. Na całym wsch. wybrzeżu A. występują jednak dość licznie niewielkie zatoki. Tasmania cechuje się również niedostępnymi, skalistymi brzegami, ale są tam liczne i głębokie fiordy. Są również wybrzeża płaskie, z przybrzeżnymi płyciznami, np. nad zat. Karpentaria, PIONOWE najbardziej równinny kontynent. Jej średnia wysokość wynosi 292,5 m. Najwyższy punkt stanowi G. Kościuszki (2228 m) w Alpach Australijskich, najniższy - depresja jez. Eyre (16 m p.p.m.) w pd.-zach. części Niz. Środkowoaustralijskiej. Około 87% obszaru leży poniżej 500 m, tylko 0,5% ? powyżej 1000 m. 2/3 pow. kontynentu zajmuje na ogół równinna Wyż. Zachodnia, o średniej wys. 300?600 m. Jej najwyższe tereny znajdują się gł. na obrzeżach i są to obszary wyżynne, nazywane niekiedy górami oraz silnie zerodowane masywy górskie o wysokościach nie przekraczających 1510 m (Góry MacDonnella, Musgrave, Harts). Północno-zach. część Wyż. Zachodniej zajmuje wyż. Kimberley, która w Górach Króla Leopolda osiąga 937 m. Dalej ku wschodowi leży wyż. Barkly. Na pd. obrzeżeniu Wyż. Zachodniej wyróżniają się pasma: Stirling (1110 m) i Gawler (472 m). Równinne przeważnie wnętrze wyżyny urozmaicają wspomniane wyżej pasma górskie oraz liczne ostańce i okazałe formy wietrzeniowe (Ayers Rock, Olga). Dalej na wschód rozciąga się równinna Niz. Środkowoaustralijska. Odgałęzienie należących do Wyż. Zachodniej zrębowych Gór Flindersa, pasmo Main Barrier Range, rozbija na południu jej obszar na 2 części: większą, pn.-zach., i mniejszą, pd.-wsch., pokrywającą się niemal ze środk. częścią dorzecza Murray. Obszar niziny stanowi rozległe obniżenie, od zat. Karpentaria po wybrzeża O. Indyjskiego. Obszar ten wznosi się na północy, w sąsiedztwie wyż. Barkly i gór Selwyn, oraz na zachodzie, na Pustyni Simpsona. Ku centrum i pd. zachodowi nizina obniża się, osiągając minimum w depresji jez. Eyre. Wzdłuż wsch. wybrzeża A. rozciąga się od przyl. Jork po Tasmanię, system Wielkich G. Wododziałowych. Góry składają się z licznych wyżynnych masywów i grup górskich (często o budowie zrębowej), porozbijanych szerokimi obniżeniami kotlin oraz dolin rzecznych. Maksymalne wyniosłości poszczególnych grzbietów zmieniają się od ok. 1150 m na południu (Grampians), poprzez powyżej 2200 m w Alpach Australijskich i 1600 m w części środk., do ponad 1300 m na północy (góry płw. Jork)

GEOLOGIA. Australia podobnie jak inne kontynenty południowe oraz czesci Azji i Wyspa Madagaskar jest czescia kontynentu Gondwany. Odlaczenie się Australii od Godwany nasapilo prawdopodobnie na przelomie triasu i jury. Polaczenie z Antarktyda zostalo zerwane w oligocenie, a polaczenie z Nowa Gwinea i Tasmania nastąpiło po plejstocenie, w związku z podniesieniem poziomu morza z koncem epoki lodowej. Australia lezy w południowo wschodniej czesci indoaustraliskiej plyty liosfery, która przemieszcza się ku polnocy z prędkością 6-7 cm na rok. Wieksza czesc kontynentu zajmuje czesc krystaliczna platforma prekambryjska nazywana platforma australijska. Na wschodzie sasiaduje ona z hercynska strefa faldowan wielkich Gor Wododziałowych, a na południowym wschodzie ze staropaleozoicznym masywem gor Flindersa. W obrebie platfory australijskiej wyroznai się kilka jednostek tektonicznych. Krystaliczny fundament platformy zbudowany z granitobejsow i granulitow archaicznych i zieleńców odslania się w zachodniej czesci platformy w tarczach ?Pilbara na polnocnym zachodzie i Yilgarn na poludnowym zachodzie. Na wschodzie fundament platformy stanowia zmetamorfizowane skaly osadowe i wulkaniczne wieku proterozoicznego z licznymi intruzjami głębinowych skal magmowych. Młodsze, gornoproteozoiczne i paleozoiczne skaly osadowe zachowaly się w syneklizach Carnavon i Perth na zachodzie, Canning i Jozefa Bonapartego na polnocnym zachodzie oraz w rowach tektonicznych: Amadeus w srodkowej czesci kontynentu, Georgina na polnocy. Mezozoiczne i kenozoiczne pokrywy platformowej sa reprezentowane glownie przez ladowe osady piaszczysto-ilaste, niekiedy z przewarstwieniami utworow morskich. We wsch czeci platformy mezozoiczne i kenozoiczne skaly okruchowe wypełniają wieli basen artezyjski, występują także w syneklizie Karpentaria na polnocy i Murray na południu.Masyw gor Flindersa jest zbudowany ze sfaldowanych w orogenezie kaledońskiej prekambryjskich lupkow ilastych, dolomitow zlepieńców, piaskowcow. W pozniejszym mezozoiku i trzeciorzędzie gory zostaly wypietrozne wzdloz uskoku Torresa w posaci zrebu.Wielkie Gory Wododziałowe w przeważającej mierze sa struktura kaledonska. Sa zbudowane z wczesno paleozoicznych skal magmowych oraz skal okruchowych, sfaldowanych w ordowiku oraz sylursko-deownskich skal okruchowych z wkładkami wapieni. Pod koniec krady struktury gor ulegaly niemal całkowitemu zrównaniu. W trzeciorzędzie krajobraz gor ulegl odmlodzeniu dzieki głębokim dyslokacjom i silnemu wypietrzeniu. Od tego czasu podlega erozji szczególnej silnej w południowej czesci, najwyżej objętej w plejstocenie przez zlodowacenie. Kontynent Australijski jest malo aktywnie sejsmicznie. Przemieszczanie się plyty litosfery w kierunku ku polnocy nie powoduje znaczących wstrząsów skorupy ziemskiej, slabe wstrzasy sa notowane w Wielkich Gorach wododizalowych. Czesc wysp Oceani, polozona stosunkowo blisko Australii ma budowe kontynentalna tzn jest zbudowana z litosfery typu kontynentalnego. Zatoka Karpentaria i prawie cala pozostala czesc Morza Arafura podczas plejstoceńskich zlodowaceń była nisko położonych ladem. Polnocna czesc Nowej Gwinei wchodzi wsklad strefy faldowan alpejskich. Do tej samej strefy faldowan kenozoicznych wyznaczajacyh granice indoaustralijskiej plyty litosfery, naleza archipelagi Melanezji: Wyspy Bismarca, Salomona, Nowe Hebrydy, a także Wyspy Lojalności, Wyspy Fidzi, Wyspy Samoa oraz Wyspy Nowozelandzkie. Na tych obszarach ruchy górotwórcze zachodza współcześnie o czym świadczą czeste trzesienia ziemi, bądź współczesny wulkanizm (Nowa Gwinea, Wysoy Bismarcka, Wyspy Salomona, Wyspy Nowozelandzkie)

KLIMAT, czynniki:poł. w zwrotnikowych i podzwrotnik. szer., pośród rozległych akwenów(O.Indyjcki, Spokojny), stałe ośr. baryczne: bruzda niskiego ciśnienia wokół Antarktdy, W.Południowoindyjski, Południowopacyficzny, sezonowe ukł. baryczne:Wyż i Niż Australijski; prądy morskie:zimne-Prąd Australijski, Dryf Wiatrów Zachodnich, ciepłt Prąd Wschodnioaustralijski

klimaty: równikowy(Pn kont.)-wys. śr temp,zróżnicowane opady; wybitnie wilgotny(pn-wsch wybrzeże)- bez pory bezdeszczowej, pow. 3500 mm; wilgotny(Płw York, Ziemia Arnhema-odmiana monsunowa, W.Kimberley)-1300-1500mm; suchy(wybrz. O.Indyjskiefo, pn Wielka Pustyna Piaszczysta, pust. Tanami,Płaskowyż Barkly, Wyż Selwyn)-250-500mm; zwrotnikowy(szer. równo. pas kontynentu); wilgotny(wsch wybrzeże, wsch Wielkich Gór Wododziałowych)do 1500mm, pośredni(Zach stoki W.D.Wododziałowych); kontynentalny Sychy(Zach Australii, niż. Nullarbor, wyżynny śr. Australii)250-500mm; wybitnie suchy(Wlk.Pust.Piaszczysta, Wlk Pust. Wiktorii, P. Simpsona)-200 mm; podzwrotnikowy morski(pd Zach skraj Australii, G.Flindersa, Tasmania); podzwrotnikowy kont(G.Flindersa);podzwr. pośredni(wsch Tasmanii); umiarkowany ciepły(pd Tasmanii); ekstremalne zjawiska pogodowe, susze,obfite opady, upały, niszczycielskie wiatry- trąby powietrzne, burze pyłowe; rekordowe temp- ponad 50

WODY Około 60% powierzchni A. jest endoreiczne lub areiczne (bezodpływowy obszar), są to gł. obszary Wyż. Zachodniej i pn.-zach. część Niz. Środkowoaustralijskiej. Około 30% terytorium A. należy do zlewiska O. Indyjskiego, odwadniają je gł. rzeki wewnętrznego skłonu Wielkich G. Wododziałowych oraz pd.-wsch. części Niz. Środkowoaustralijskiej, należące do największego austral. dorzecza Murray-Darling, a także rzeki zach. części Wyż. Zachodniej oraz większość rzek pn. obszarów kontynentu. Najwięcej wody prowadzą nigdy nie wysychające górne biegi rzek wsch. i pd.-wsch. części dorzecza Murray (zwł. górskie dopływy rzek: Darling, Murrumbidgee, Lachlan). Najdłuższe rzeki zach. wybrzeża (niektóre przekraczają 800 km dł.): Gascoyne, Fortescue, Ashburton, De Grey, Krótsze od nich gł. rzeki północnej A.: Flinders, Victoria, Ord, są bogatsze w wodę, W pd. części A., na wysuniętych najbardziej na południe, stosunkowo niewielkich partiach lądu, występują rzeki krótkie, niewysychające (Rz. Łabędzia), które niosą najwięcej wody w okresie zimowym. Ich rola w gospodarce jest stosunkowo duża, stanowią bowiem `oazy wilgoci' wśród otaczających obszarów półsuchych, są jedną z gł. determinant lokalizacyjno-rozwojowych Perth i Adelaide, stolic 2 najsuchszych stanów A. Do O. Spokojnego jest odwadniane tylko 9% obszaru A., płyną tam liczne i bogate w wodę przez cały rok rzeki wschodniego skłonu Wielkich G. Wododziałowych. Najdłuższe z nich: Fitzroy, Burdekin, Hunter, Hawkesbury, Ponieważ A. jest najuboższym w wody powierzchniowe kontynentem, wody podziemne mają tu dla gospodarki znaczenie szczególne. Największą z nich jest Wielki Basen Artezyjski na Niz. Środkowoaustralijskiej. Powierzchnia jezior stalych, jezior okresowych i bagien A Jest szacowane na ok. 40tys km2. największe z nich to: Eyrie, Torres i Gairdner, lezace w południowej czesci Niziny Srodkowo-australiskiej. Sa to slone jeziora okresowe - w porze suchej pokrywa je tafla soli. Liczne drobne jeziora tego typu występują na Wyzynie Australijskiej, miedzy innymi Disappoinment, Karnegie, Barlee, Moore. Wypełniają się one woda po deszczach, a przez wieksza czesc roku sa solniskami. Na południu na Wyzynie Nullarbor wyst niewielkie, słodkowodne jeziora krasowe. Wody artezyjskie w Australii. Kilkanaście niecek sedymentacyjnych, zasobnych w wody artezyjskie i subartezyjskie. Największą nich jest Wielki Basen Artezyjski o pow.1,8mln km2, rozciągający się miedzy Wyzyną Australijska a Wielkimi Gorami Wododziałowymi. Woda wyst tam w warstwach permskich i jurajskich piaskowcow, znajdujacyhc się na gleobokosci do 2tys metrow. Wody basenu w większości sa zasolone, zwłaszcza w południowo zachodniej czesci basenu, gdzie zawartosz soli dochodzi do 18,7 promila. W czwsci w wsch zawartość soli nie przekracza 0,1 promila.

GLEBY Najsilniej uwilgotnione wsch. stoki Wielkich G. Wododziałowych pokrywają kwaśne czerwonoziemy i żółtoziemy, przechodzące z wysokością w gleby brun. leśne. W kotlinach śródgórskich występują gleby glejowo-opadowe z oznakami sołońcowatości. Na suchszych, zach. stokach gór i przylegających wyżynach rozwinęły się czerwonobrązowe, ferralitowe gleby sawann i zarośli. Nieco zbliżone cechy, lecz bez zwietrzelin ferralitowych, wykazują cynamonowe gleby. W wysuniętych na północ obszarach płw. Jork znajdujących się w brzeżnej strefie monsunów, pod lasami tropik. i sawannami wykształciły się czerwone gleby ferralitowe z warstwami laterytów. Północno-zach. wyżyny: Barkley, Ziemia Arnhem, Kimberley, pokrywają okruchowo-kamieniste zwietrzeliny piaskowców i granitów z płytkimi glebami inicjalnymi. Żyzne czerwonoziemy rozwinięte na zwietrzelinach bazaltów są zajmowane pod urodzajne pastwiska. Równiny i kotliny aluwialno-limniczne występujące po zach. stronie gór austral. są wysłane glinami montmorillonitowymi. Silnie węglanowe gleby szarobrązowe wykształcone na pyłowo-piaszczystych osadach aluwialnych niz. Murray Na niz. Nullarbor półpustynne gleby czerwonobure. Na Pustyni Gibsona dominuje materiał kamienisto-żwirowy, a równinę aluwialną w okolicy jez. Eyre pokrywają piaski kwarcowe.

ROŚLINNOŚĆ Australia stanowi osobne państwo roślinne (Australis) o swoistej florze, z dużą liczbą endemitów (np. 750 gat. eukaliptusów i 450 gat. akacji); w zbiorowiskach roślinnych przeważają formacje charakterystyczne dla klimatów suchych i gorących. Wnętrze kontynentu zajmują pustynie piaszczyste (bez roślinności) oraz półpustynie ze słonoroślami i kolczastymi krzewinkami (karłowate akacje, eukaliptusy i inne). Pustynie i półpustynie graniczą, zwłaszcza od północy, ze stepami twardolistnych traw. Na północy stepy przechodzą w sawanny, a te w lasy monsunowe; wybrzeża pd.-wsch. i pd.-zach. porastają lasy wawrzynolistne i zimozielone zarośla. Odrębna jest roślinność wsch. części Australii: na obszarach o dużych opadach (gł. płw. Jork) rosną wiecznie zielone lasy podrównikowe (figowce, palmy, pandanusy, liany i epifity), a na wybrzeżach pn. namorzyny; dalej na pd., w górach, występują wiecznie zielone lasy araukarii i notofagusów (buk pd.), natomiast na najwyższych wzniesieniach Alp Australijskich roślinność alpejska. Plagą gospodarczą Australii są zawleczone tu i mnożące się opuncje. Na rozmieszczenie zwierząt duży wpływ mają strefy roślinności. W Australii rosną zarówno gorące i wilgotne lasy tropikalne (na północy), jak i lasy strefy umiarkowanej (na południu). Cały środek kontynentu zajmują pustynie i półpustynie, czyli obszary suche, z odrębna roślinnością. AUSTRALIS jest to państwo roślinne obejmujące Australię i Tasmanię. Charakteryzuje się odrębną florą, obejmującą 10 endemicznych rodzin z ok. 400 endemicznymi rodzajami (trzy czwarte flory tego państwa roślinnego składa się z gatunków endemicznych). Ta odrębność spowodowana jest długotrwałą izolacją kontynentu (od ery mezozoicznej).

ZWIERZĘTA Australia to kontynent dziwny. Żyją tu niespotykane nigdzie indziej w naturze zwierzęta: stekowce i torbacze. Powodem odmienności zwierząt australijskim jest izolacja tego terenu co najmniej od trzeciorzędu. To, co odróżnia ten kontynent od innych, to całkowity prawie brak ssaków łożyskowych, ich przedstawiciele to nietoperze, które tu zabłądziły i pies dingo, który przypłynął na długo przed pojawieniem się Europejczyków z ludami pierwotnymi. Jadąc przez dzikie australijskie tereny łatwo spotkać jakieś dzikie zwierzęta. Najczęściej jest to symbol Australii - kangury. W lasach, patrząc uważnie w górę, spotkać można siedzące w rozgałęzieniach konarów koale, a jeśli ma się szczęście w małych strumieniach można zobaczyć dziobaka. Nie wiele dotrwało z rodzimej fauny australijskiej do naszych czasów ? człowiek kolonizujący ten kontynent już przed wielu tysiącami lat, wytępił prawie wszystkie. Rodzima fauna Australii, zachowana do dziś, jest niesamowita i dziwna. Dziobak Kolczatka Diabeł tasmański Wombat, Koala Kangur szary Kangur rudy Dingo. Emu, Kazuar Jamraje Papugi Krokodyl

AZJA

Położenie geograficzne: pn.- przyl. Czeluskin 77o43? N pd- przyl. Piai (na płw. Malajskim) 1o16? N zach.- przyl. Baba (Azja Mniejsza) 26o03?E wsch.- przyl. Dnieżniewa (Płw. Czukocki) 169o40? W Skrajne punkty przy uwzględnieniu przybrzeżnych wysp:N- wyspa Szmidła (arch. Ziemi Pn.) 81o28? NS- wyspa Roti (arch. Malajski) 11o00? SW- brzeg wyspy Lesbos 25o50? WE- wyspa Ratanowa (cieśn.. Beringa) 169o01?E Powierzchnia ok. 44, 5 mln. km2 Rozciągłość południkowa ( M. Arktyczne- Płw. Malajski) ? 8500 km Rozciągłość równoleżnikowa ok. 8500 kmŚrednia wysokość 990m

GRANICE: Azja- Europa: Zat. Bajderacka (M. Karskie)- Ural(wzdłuż E podnóża)- dolina rz. Emba- pn. brzeg M. Kaspijskiego- rz. Kuma- dol. rz. Mantycz (obniżenie Kumko- Manyckie)- do Donu- M. Azowskie Azja- Afryka: wzdłuż Kanału Sueskiego, M. Czerwonego, Cieś. Bab al-Mandab i Zatoki AdeńskiejAzja- Ameryka Pn.: Cieśnina Beringa Azja z Oceanią: między Nową Gwineą i Archipelagiem Malajskim, (Moluki, Seram, Halmahera, Tanimbar należą do Azji od pn: M.Karskie, M.Łaptiewów, M.Wschodniosyb, M.Czukockie, C.Beringa(z Ameryką); wch i pd-wch: M.Beringa, M.Ochockie, M.Japońskie, M. .Wschodniochiń, M. Żółte, M.Południowoch, M.Halmahera i Seram(Oceania), M.Arafura i Timora(Australia), M.Andamańskie; od pd: Zat. Bengalska,M.Arabskie,Zat.Omańska, Zat. Perska, Zat. Adeńska, M.Czerwone(Afryka)Z Eur: M. Azowskie, C. Kercz, M. Czarne, Bosfor, Marmara, Dardanele, wsch Egejskie

TYPY WYBRZEZY: ARKTYCZNE- między Zatoką Bajderacką a Cieś. Beringa, (młode, niskie, zabagnione, zatoki zatopione w ujsciach rzek) FIORDOWE- lokalnie na półwyspie Tajmyr i w Archipelagu Ziemi Północnej, na Półwyspie Czukockim KLIFOWE- nad Cieś. Łaptiewa łącząca Morze Łaptiewów z Morzem Wschodnio-syberyjskim i nad M. Czukockim RIASOWE- wschodnie wyb. Azji na południe od Zatoki Anadyrskiej poł. Półw. Kamczatka, wybrzeże M. Ochockiego, Japońskiego, wybrzeże półwyspu Koreańskiego od strony M. Żółtego oraz nad M.Wschodniochińskim, M.Południowochińskim, między Zatoką Hangczou a półwyspem Lejczou. AKUMULACYJNE- nad zatokami: Pohai, Lejczou do zatoki Hangczou KORALOWE- od Zatoki Sueskiej po Cieś. Bab al-Mandab, Zat. Perskiej, arch. Filipińskim, Malajskim, Wyspy Andamańskie, w Nikobarach, Malediwach, Lokkadiwy MANGROWE (namorzynowe)-, na niskich,aluwialnych,narastających btrzegach Płw.Indyjski, Indochiński(Borneo, Sumatra) Tektonika: Granice płyty euroazjatyckiej:- wsch. płyta filipińska i pacyficzna- pn-wsch. płyta północnoamerykańska- pd-zach płyta arabska i dekarska W skład płyty euroazjatyckiej wchodzi: 1) Platforma syberyjska- między Jenisejem, Leną, G. Stanowymi i Bajkałem oraz M. Arktycznym- tarczy angarskiej -tarczy anabarskiej-tarczy ałdańskiej 2) Platforma chińska-obejmuje M. Żółte i Płw. Koreański Ze względu na rozczłonkowanie i zróżnicowaną bud. geol. Często jest oddzielona na 2 odrebne części:- plato. południowo-chińską- plato. chińsko-koreańską 3) Platforma dekarska- obejmuje Płw. Indyjski i Cejlon4) Platforma arabska- Płw. Arabski5) Strefa fałdowań uralsko-ochocka- w jej obrębie wyróżnia się kilka mniejszych jednostek geolog. -góry Ural-Tien-Szan-Sajany-Ałtaj-Kunlum-platformy zach.syb. i turańska które są zapadliskami 6) Strefa fałdowań mezozoicznych- obejmuje Azję Pn-wsch tzw. Pasmo wierchojańskie, w których skład wchodzą: -G. Wierchojańskie-G. Czerskiego-G. Czukockiego-G. Kotymskie-Dżugdzur-Sichote Alin-G. Sino-Tybetańskie-G. Południowochińskie-G. Płw. Indochińskiego 7) Alpejska strefa fałdowa- południowa część Azji. W jej skład wchodzą:-wyżyny: Anatolijska, Armeńska, Irońska, Tybetańska-góry: Pontyjskie, Kaukaz, Elburs, Kopen-Tag, Paropamis, Hindukusz, Pamir, Taurus, Zagroź, Makron, Sulejmańskie8) pacyficzna strefa fałdowa- ciągnie się od G. Koriackich, Kamczatki przez Kuryle, Sachalin, Wyspy Japońskie po Archipelag Filipiński i Malajski Budowa geologiczna: Obszar fałdowań paleozoicznych: 1) Fałdowanie kaledońskie:-Sejan Wschodni-Góry Jabłonowe-G. Bajkalskie- Jenisejskie-Kuźnickiego Ałtaj-G. Byrranga-pn. część G. Tien-Szan-G. Czerskiego- Niż. Kołyska-Basen Kużnicki2) Fałdowanie hercyńskie-G. półwyspu Tajmy-Platforma Zachodnio-Syberyjska-Płaskowyż Kazachski- G. Ałtaj-Tien Szan-Wyżyna Mongolska-Wielki Chingan-Nanszan-Cing-Szan- Kunlum 3) Fałdowanie pacyficzne:-G. Wierchojańskie-G. Czerskiego-G. Kołymskie-Sichote- Alin-Mały Chingan-G. Południowej Japoni i Korei-G. Wschodnich Chin-G. Indochin-G. Półwyspu Malajskiego- wsch. część Sumatry i Borneo4) Obniżenia- Platforma Zachodnio-Syberyjska- Nizina Turańska- Kotlina Dzungarska

UKSZTAŁTOWANIE POZIOME:- kontynent mocno rozczłonkowany,- średnia odległość od morza wynosi 750 km), Półwyspy-20%, wyspy-7% Największe półwyspy: pd część-Indochiński, Malajski,Indyjski, Arabski,zach- Azja Mniejsza, wsch- Płw. Koreański, pn- Jamał, Gydański, Tajmyr, Czukocki, Kamczatka,Wyspy- większość w skład archipelagów- najw- Archipelag Malajski(1,9mlmkm2)- Borneo, Sumatra, Jawa, Celebes, inne: Honsiu, Hokkaido-W-y Japońskie, Luzon, Mindanao- Filipiny, pojedyncze; Sachalin, Tajwan. Komandorskie, Szantarskie, Riuku, Kuryle-drobne, Cejlon. liczne drobne wyspy agrupowane w archip- Lakkadiwy,Malediwy,Andamany,Nikobary, Cypr, Lesbos,Kos,Rodos,Sporady,Ziemia Pm, W-y Nowosyb.,W.Wrangla

1620m PIONOWE średnia wysokość 990m- 2/3 powirzchni to góry i wyzyny- największy punkt Mount Everest 8848m npm- najniższy punkt to linia brzegowa M. Martwego- 405 m ppm.2 systemy górskie- POŁUDNIOWY-strefa górska rozciągająca się równoleżnikowo od M.Śródz do O.Spokojnego, obejmuje góry alpejskie, PÓŁNOCNY- pas zaczynający się w Pamirze, biegnie w kier. pn-wsch(pł Czukocki, obejmuje góry kaledońskie i hercyńskie. POŁUDNIOWY- obejmuje 2 równoległe ciągi, zaczynają się w Azji Mniejszej i na przemian oddalaja i zbliżają się do siebie i otaczają wyżyny:Anatolijską, Armeńską, Irańską, Tybetańską. Ciąg wewn: Pontyjskie, Kaukaz, Elbrus, Kopet Tag, Paropamis, Hindukusz, Pamir, Karakorum, Kunlun, Ałtyn Tag, Nan szan, ciąg zewn:Taurus, Zagros, Makran, Sulejmańskie, Himalaje, skreca na pd wschód: Sino-Tybetańskie, Birmańske, Tenaserimskie,Dong Phaya Yen, Annamskie, Kardamonowe;PÓŁNOCNY: Tien szan, Ałtaj, ,Sajany, Chajngajskie, Jabłonowe, Stanowe, w pn wsch czesci- orient południkowa:Wierchojańskie, Czerskiego, Kołymskie, Środkowe i Wschodnie(Kamczatka), Wlk i Mały Chingan, Dżugdżur, Sichote, Alin, Wschodniokoreańskie, góry Sachalinu, Wysp Japońskich i Kurylskich. Pomiędzy oboma systemami i w obrębie pn wyst kotliny i wyżyny:Dżungarska, Kaszgarska, Cajdamska, Turfańska, W.Mongolska. do obsz gorskiego przylegaja nizny i wyżyny- N.Turańska, Pogórze Kazachskie,N.Zachodniosyberyjska, W.Środkowosyberyjska, N.Północnosyberyjska, Jańsko-Indygirska, Kołymska, Mandżurska, Chińska. Azja pd wsch i pd:w.Syryjsko- Arabska, Liban, Antyliban,N.Mezopotamska, Dekan, Ghaty, N.Hindustańska, Indudu, Gangesu, Azja wsch:N. Mandżurska, Amursko- Ussyryjska, Chińska, W. Lessowa, wyspy Azji górzyste,z dużą l. wulkanów KLIMAT: 1) Strefa okołobiegunowa: a) polarny- wybrzeże M. Arktycznego b) subpolarny- północna część Azji z Płw. Czukockim 2) Strefa klimatów umiarkowanycha) chłodny kontynentalny- Syberia, pn część Niziny Zachodniosyberyjskiej i Wyż. Środ.-Syberyjska, Kamczatka b) chłodny monsunowy- wybrzeże M. Ochockiego, wyspa Sachalin i Mandżuriac) ciepły, wybitnie suchy i kontynentalny- pd część Niziny Zachod.- Syberyj.,u podnóża Tien-Szanu i w Kotlinie Dżungarskiejd) ciepły skrajnie suchy i kontynentalny- Pogóże Kazachstanu, Nizina Turańska, Kotlina Kaszgarska, Wyżyna Mongolska z Gobi i Ałszanem 3) Strefa klimatów podzwrotnikowych a) wilgotny- wybrzeże Morza Śródziemnego, Śródziemnego. Czarnegob) kontynentalnie skrajnie suchy- śr. część Płw. Azji Mniejszej, Wyżyny Irańskiejc) morski- Środkowe Chiny, Pn. część wysp Tajwan i na południu wysp Japońskich 4) Strefa klimatów zwrotnikowych) kontynentalny suchy- Nizina Mezopotamii, wybrzeże Morza Czerwonego, Czerwonego. Arabskiego, śr. część Płw. Indyjskiego, Omenb) skrajnie suchy pustynny- śr. część Płw. Arabskiego, pustynia Tharc) wilgotny- Nizina Gangesu Dolina Mekongu, Wybrzeże M. Południowochińskiego, Tajwan, Ghaty Zachodnied) pośredni- wnętrze Półwyspu Dekan i indochińskiego 5) Strefa klimatów podrównikowych: a) równikowy wybitnie wilgotny- Wyspy Archipelagu Malajskiego, Cejlon, Pd. część Płw. Indochińskiegob) wilgotny- górzyste wnętrza wyspy Archipelagu Malajskiego

WODY.Rzeki Zlewiska:O.Atlantycki(26,6%)rzeki syberyjskie:Lena, Ob, Jenisej, Jana, Chatanga, Kołyma, Indygirka-zasilanie śnieg-lodowcowe, wezbrania na wisne(tajanie śniegu)latem niej intensywne; Azja pd-zach-Kizilirmak, Sakarya, zasilanie deszczowe, zimowe, wezbrania zimą, latem niskie stany, nawet wysychanie;O.Indyjski(26,6%)dorzecza Irawandi, Ganges, Brahmaputra, Indus, Tygrys, Eufrat, zasilanie-górne biegi-śnieżno-lodowcowe, środkowe i dolne- obfite opady związ. z monsunami, jedno 2-3 mis wezbranie, Ei Tw górnym biegu-śniezno-deszczowe zasilanie.O.Spokojny(18,6)Azja wsch i pd-wsch- Amur, Jangcy, Huang He,Mekong-górne biegi- zas. śnieżno lodowc, śr i dolne- opady związ z monsunem; rzeki Azji śr. wypływają z Pamiru, Tien szanu, wezbrania latem,uchodzą do bezodpływowych, jezior, bagien,lub giną w pustyniach(Amu-daroa, Syr-daria- wyk. do uwadniania upraw), inne rzeki maja tylko górne, lub górne i środk. biegi.

Jeziora:tektoniczne:Bajkał(1620m), Bałchasz, Ała-kol, Sasyk-kol, Kuku-nor, Chubsuguł, Morze Martwe, Wan, Urmia, Tuz, Namak, M.Kaspijskie, Aralskie(reliktowe), wulkaniczne:na Kamczatce i Jawie, Sumatrze, Honsiu; Sewan; polodowcowe:małe, liczne: w Ałtaju, Pamirze, W.Tybetańskiej; bagienne:- N.Zachodniosyb.-Piltanłor, termokrasowe, deltowe, boczne:Pojang, krasowe. Wiele jezior zmienia powierzchnie- zmina klimatu, ruchy tekt.,inne procesy geolog.Bagna:5% pow., najw obszar- N.Zachodniosyberyjska, N.Północnosyb., N.Mezopotamska. Lodowce- zajmuja 140 tys km2,Ziemia Pn, W-y Nowosyb., W.Wrangla,GByrranga, Płw Tajmyr, w Ałtaju, Sajanch, najsilniej zlodowacone -góry śr Azji- Pamir, Tien-szan, Hindukusz.

GLEBYWyspy strefy polarnej, miejsca wolne od lodu zajęte są przez kriogeniczne inicjalne gleby skaliste (litosole) i gl .kamieniste (regosole). Podobnie jak pn część Niż. Zachodniosyberyjskiej, płw. Tajmyr, Niż. Północnosyberyjska, niż. Jańsko-Indygirska, Kołymska i Płw. Czukocki. Przeważają tam jednak zmarzlinowe gleby organiczne (histosole) rozwijające się na podmokłych, zatorfionych równinach oraz gleby mineralne, wytworzone z drobnoziarnistych zwietrzelin i utworów polodowcowych. Lokalnie w miejscach suchych , z piasków wykształciły się płytkie bielice tundrowe. Na Kamczatce z utworów wulkanicznych rozwinęły się próchnicze gleby darniowe. Na obszarze tajgi ciemnej , na pn, przeważają zmarzlinowe gleby organiczne i glejowo-zmarzlinowe. Ku pd przechodzą w gl. torfowe i kwaśne gl. glejowo-bielicowe. Pod tajga jasna, modrzewiową są zmarzlinowe gl. słabo zbielicowane, torfowe i mady. Poza obszarem wiecznej zmarzliny wykształciły się kwaśne gl. brunatne. W górach obok gl. kriogenicznych pospolite są gleby wytworzone z płytkich , kamienistych zwietrzelin skalnych: regosole, litosole, rankery. W stepowej strefie, na Zach, od Mugadżurów przez Pogórze Kazachskie po Ałtaj występują czarnoziemy, gl. kasztanowe są gdzie opady są niższe, pod suchymi stepami. Gl. ciemnokasztanowe tworzą mozaikę z czarnoziemami. Gl. jasnokasztanowe są glebami przejściowymi do gl. pustynnych. Obszary pustyń strefy umiarkowanej: Gobi, Takla Manak, Kotliny Dżungarskiej, pustyni Kara-kum, Kyzył-kum, i Niż. Turańską pokrywają yermosole ? słabo wykształcone gleby terenów pustynnych: skalistych(litosole), kamienistych(regosole), piaszczystych(arenosole). Lokalnie występują też szaroziemy, buroziemy, gl i zasolone i słone ? w obniżeniach.W strefie podzwrotnikowej i międzyzwrotnikowej: na Wyz. Anatolijskiej i Armeńskiej są gleby brunatne i utwory glebowe typu terra rosa. We wnętrzu gorących pustyń Wyż. Irańskiej, Płw. Arabskiego i pustyni Thar są rozmaite yermosole, a w obniżeniach gleby zasolone. Na niż. Mezopotamskiej dominują mady, które występują również na Niż. Gangesu, w kotlinie Bengalskiej, w delcie Gangesu i Brahmaputry, dolinie i delcie Irawadi i Mekongu. Pustynie wysokogórskie Wyż. Tybetańskiej pokrywają kamieniste gl. inicjalne, z utworów polodowcowych. NA wyż Dekan, pod lasami monsunowymi i płatami sawann, powstały czerwone i żółte gl. ferralitowe. W Azji Pd-Wsch, na wyspach Archipelagu Malejskiego i Filipińskiego, pod lasami równikowymi są kwaśne żółtoziemy, pod lasami monsunowymi nitisole. Na obszarach wulkanicznych (Sumatra, Jawa, Wyspy Japońskie, Arch. Filipiński) z popiołów i wietrzejących law powstały andosole.

ROŚLINNOŚĆ: Większa część Azji należy do państwa roślinnego holarktycznego. Azja Mniejsza, śródziemnomorskie wybrzeża Azji Pd-Zach, pn część płw. Arabskiego, Wyż. Irańska i Niż. Indus należą do państwa roślinnego śródziemnomorskiego. Pozostała część Azji PD i Pd-Wsch, czyli Płw Indyjski z nizina Gangesu, Płw. Indochiński, aż po Góry sino-Tybetańskie i Góry Południowochińskie, a także Arch. Riuku, Malajski i Filipiński należą do państwa roślinnego paleotropikalnego. Tundra arktyczna wzdłuż wybrzeży M. Arktycznego od Uralu po Cieś. Beringa; bezdrzewna, uboga w gatunki roślin. Tundra arktyczna w Górach Wierchojańskich i Czerskiego (tundra górska) sięga dalej na pd niż na nizinach. Spotyka się tam: trawy, turzyce, mchy, porosty i karłowate wierzby. Ku pd tundra arktyczna przechodzi w tundrę porostowo-mszystą, krzewinkową, z różnymi gatunkami borówek, bażyny, bagna i rosnącym udziałem drzew, wreszcie tundrę lesistą(lasotundra) z rzadkimi brzozowymi zagajnikami. Pd granica tundry to zarazem polarna granica lasu.Tajga(strefa lasów iglastych) na pd od strefy tundry i ciągnie się pasem 1000-2500 km od Uralu po wybrzeże O. Spokojnego, z obrzeżami Kamczatki. górska odmiana tajgi porasta stoki: Ałtaju, sajanów, Gór jabłonowych, Stanowych, aż po Dżugdżur, i Sichote Aliń. Tajgę tworzą: sosny, świerki, modrzewie i jodły. Na zach po Jenisej i Bajkał na wsch przeważają bory świerkowe i sosnowe tworzące tajgę ciemną z rozległymi bagnami i torfowiskami. Na wsch od Jeniseju dominują luźne bory modrzewiowe i modrzewiowo-sosnowe tworzące tajgę jasnąStrefa lasów liściastych i mieszanych na pd od tajgi. Zach jej częśc obejmuje lasy drobnolistne, ciągnące się cienkim pasem przez pd część Niż. Zachodniosyberyjskiej od Uralu po Jenisej. Wystepuje tam głównie: brzoza brodawkowa, osika, olchy, wierzby i topole, poprzedzielane płatami roślinności stepowej. Część wsch obejmuje obszar leżący między wielkim chinganem a wybrzeżem O. Spokojnego, z pn częścią Wysp Japońskich, Płw. Koreańskim i Niż. Chińską, aż po Dolinę Jangcy, ale bez Sachalinu i Gór Sichote Aliń. SA to lasy wielkolistne. Wśród drzew pospolite są: dąb mongolski, orzech mandżurski, lipa mandżurska, korkowiec amurski, sosna koreańska, jodły, modrzewie, klony i buki. Strefa stepów dzieli się na 2 części rozdzielone przez Sajany i Ałtaj. Zach obejmuje stepy zachodniosyberyjskie i kazachskie, łączące się na pd od Uralu ze stepami Europy. Część wsch obejmuje stepy wyż. Mongolskiej, które na pn graniczą z tajgą, a na wsch z lasami liściastymi zrzucającymi liście zimą. w pd części Niż. Zachodniosyberyjskiej dominują stepy łąkowe, przechodzące ku pd (Pogórze Kazaskie) wstepy właściwe. Na pograniczu pustyń występują stepy bylicowe(trawiasto-bylicowe), z różnymi bylinami, np. piołunem, estragonem,, szałwią, tymiankiem, rumiankiem. Na wsch są to głównie stepy ostnicowe, z krzewami karagany na glebach kamienistych. w miare osuszania się klimatu przechodzą one w stepy pustynne, z roślinami halofilnymi. Chłodne pustynie i półpustynie ? zajmują obszary bezodpływowe środkowej Azji, na pd od strefy stepów. Dzieli się je na 4 obszary: 1. kazasko-dżungarski pustynie i półpustynie między Mugodżarami a Ałtajem i Tien-Szanem, wraz z Kotliną Dżungarską; zbiorowiska kostrzew z domieszką innych traw oraz złocieni i bylin 2. irano-turański ? pustynie wyż. Irańskiej(Wielka Pustynia Słona, Pustynia Lota, Registan), Pustynie Kara-kum i Kyzył-kum na Niź. Turańskiej; roślinnośc bardzo skąpa, dużą powierzchnię zajmuja solniska 3. środkowoazjatycki pustynie: Takla Makanw kotlinie Kaszgarskiej, Ałaszan, Pejszan, Gobi i Ordos; porośnięte przez krzewy, np. tamaryszki, trawy 4. tybetański ? wysokogórski; trawy, turzyce, halofityPustynie gorące ? obszar Azji Pd-Zach., czyli pustynie Płw arabskiego i pustynia Thar; akacje, kapary; jadłoszyny, niektóre trawyZawsze zielone lasy podzwrotnikowe - w pd części Wysp Japońskich (pd Honsiu, Kiusiu, Sikoku), na pd Płw. Koreańskiego, Tajwanie i kontynentalnej części Azji Pd-Wsch między dolina Jangcy a nasadą Płw. Indochińskiego. Tworzą je dęby, klony, kasztanowce, tulipanowce, magnolie, bambusy, palmy, różaneczniki. Zbliżone fizjonomią i składem gatunkowym lasy występuja również na pd stokach Himalajów, na wys. ok. 2200-3000m. Niżej wystepują lasy monsunowe i sosnowe. Wyżej aż do górnej granicy lasu(3500) rosną lasy jodłowe z domieszka brzozy. Ponad granica lasu rosną krzewy: jałowce, różaneczniki, karłowate brzozy stopniowo zastępowane przez zbiorowiska murawowe sięgające aż po granicę wiecznego śniegu(4500). Po pn stronie Himalajów panuje pustynia górska.Lasy monsunowe ? na Płw. Indyjskim, w pn części Cejlonu i na Płw. Indochińskim; traca liście w porze suchej. W drzewostanie charakterystyczny jest udział : dzrewa tekowego, hebanowca, bambusów.Wilgotne lasy równikowe Zach stoki Ghatów Zach na Płw. Indyjskim, pd część Cejlonu, Zach część Płw. Indochińskiego, Płw. Malejski, Archipelag Filipiński, Malejski. Tworzą je: drzewy, krzewa, pnacza, porośla. Niskie bagniste wybrzeża w strefie wystepowania lasów równikowych i monsunowych, m.in. w delcie Gangesu i Brahmaputry, Irawadi, na pd Płw. Malajskiego , wsch Sumatrze, Zach Borneo ? porastają lasy namorzynowe. ZWIERZĘTA: Świat zwierzęcy Azji należy do dwóch krain zoogeograficznych: Półwysep Indyjski i Indochiński, południowa część Azji Wschodniej oraz Filipiny i Półwysep Malajski tworzą krainę orientalną, pozostała część Azji należy do krainy paleoarktycznej (Paleoarktyka), w której obrębie fauna jest związana z głównymi zbiorowiskami roślinnymi.Dla tundry charakterystyczne są: białe niedźwiedzie, renifery, lisy polarne, lemingi, z ptaków - pardwy, alki, nury, mewy. Bogaty świat zwierzęcy tajgi reprezentują liczne jeleniowate, łosie, niedźwiedzie, rosomaki, rysie, żbiki, wilki, sobole, bobry, z ptaków cietrzewie, głuszce, polatuchy. Na południowym wschodzie, w Mandżurii, żyją: tygrysy syberyjskie, jenoty, makaki japońskie, z ptaków bieliki japońskie, sowy japońskie i żurawie mandżurskie. Dla strefy stepów charakterystyczne są: antylopy suhaki, susły, bobaki, chomiki, z ptaków dropie i skowronki stepowe, z gadów mokasyny dalekowschodnie i żółwie stepowe. Na obszarach pustynnych Azji Środkowej pojawiają się (w większości udomowione) wielbłądy dwugarbne, gazele, dżejrany oraz - silnie zagrożone - konie Przewalskiego.Faunę gór i wysoko wzniesionej wyżyny Azji Środkowej reprezentują (częściowo udomowione): jaki, gazele tybetańskie, dzikie owce, koziorożce syberyjskie, a także pantery śnieżne, niedźwiedzie himalajskie i bliskie wytępienia pandy wielkie. Mimo wielu obserwacji wciąż nie potwierdzone jest istnienie yeti. Z ptaków występujących w górach na uwagę zasługują: orły przednie, sępy kasztanowate i himalajskie. W Azji Zachodniej żyją m.in.: daniele mezopotamskie, lamparty, gepardy, hieny pręgowane, szakale złociste, z ptaków liczne kuraki i ścierwniki białe, z gadów jaszczurki skalne i żmije lewantyjskie. Kraina orientalna uważana jest - obok krainy etiopskiej - za najbogatszy faunistyczny obszar świata, występują tu największe zwierzęta Azji, m.in.: słonie indyjskie i nosorożce indyjskie, a także nosorożce sumatrzańskie, liczne bawoły, jeleniowate, tapiry, gajale, antylopy garny, liczne małpy, np.: orangutany, makaki, gibbony, z drapieżników tygrysy, gepardy. Wśród gadów występują: gekony, największe węże świata - pytony siatkowe, a także pytony tygrysie, kobry indyjskie i królewskie, z krokodyli gawiany gangesowe, z żółwi batagury, z płazów jawajskie żaby latające. Świat ptaków reprezentują: liczne kuraki, sępy, dzioborożce wielkie, pawie indyjskie, żurawie indyjskie, sowy bosonogie, bieliki białobrzuchate.

EUROPA

Położenie geogr. północna i w większości na półkuli wschodniej. Najdalej na pn wysuniętym punktem lądu jest przyl. Nordkyn 71o08?N. Najdalej na południe wysunięty jest przyl. Marrogui na Płw. Iberyjskim 35o58?N i wyspa Gardos 9o30?W. Najdalej na wsch.-ujście rzeki Bajdaraty, a na zach.-przyl.Roca. Największa rozciągłość pd Europy, mierzona od północnego wybrzeża Płw. Skandynawskiego do pd. skraju Peloponezu wynosi około 3,8 tys.km. Rozciągłość równoleżnikowa między wyb. Oceanu Atlantyckiego na Płw. Iberyjskim, a wsch. podnóżem Uralu sięga 5,5 tys.km. Pow. Europy-10,5 mln. km2 . Punktem sr.Europy jest Wyszków Granice: LĄDOWE Zasięg E. od wschodu wyznacza umowna granica lądowa, biegnąca wzdłuż wschodniego wybrzeża Nowej Ziemi, wschodnich stoków Uralu, następnie rzeką Embą, brzegami M. Kaspijskiego i obniżeniem Kumko-Manyckim do M. Czarnego;MORSKIE od pn i zach: Oceaan Atlant.(M.Szelfowe, M. Białe, M. Grenlandzkie, M.Norweskie; od zach: M.Pn,- Skagerrak, Kattegat, C. Duńskie- M.Bałtyckie, M.Irlandzkie, M.Celtyckie, Zat.Biskajska, C.Duńska(od Grenlandii); od pd: M. Śródziemne(C.Giblart.), M.Egejskie,- Dardanele, Bosfor-M.Egejskie, M.Czarne, M.Marmara,M.Azowskie-C.Kercz.- M.Czarne

Typy wybrzeży Europy. FIORDOWE-wys., utworzone w wyniku zatopienia glebokich żłobów polodowc.(Zach i pn. Skandynawia, pn. W-y Bryt.,Islandia, Svalbard, Nowa Ziemia)FIERDOWE-zalanie płytkich dolin polodowc.(z.Biskajska),SZEROWE- tworza je szery-roje małych skalistych wysp(W-y Alandzkie, Sztokholm, Geteborg)FOHRDOWE- zatop obszarów akumulacji lodowc. o zróżnic.rzeźbie, char. wyst. płytkich zatok w miejscach obniżeń i wys. klifów(wsch. Plw. Jutlandzki, w-y Duńskie), rozwój tych wybrzeży(stopniowe zasypywanie i zamykanie ich mierzejami)prowadzi do pows.wybrz. MIERZEJOWO-ZALEWOWEGO(pd i wsch. wybrz. Bałtyku)LIMANOWE-zalanie ujściowych odc. dolin rzecznych i odcięcie ich mierzejami usypanymi przez przybż. prądy(M.Czarne-miedzy delta Dunaju, a Krymem)PRZYROSTKOWE-pows przy udzilae prądow transp. osady(M.Tyrreńskie)

WATTOWE-duża amplituda pływów morskich u nizinnych wybrz.(M.Północne, Z.Biskajska,Z.Lwia)RIASOWE-zalanie przez morze dolin i obniżeń, tworząć wielkie zatoki między skalistymi półwyspami(Korsyka, Sardynia, Peloponez)DALMATYŃSKIE-pasma górskie i obniżenia równolegle do linii brzeg., podłużne wyspy i odsłonięte, długie zatoki(wsch Adriatyku)WYRÓWNANE- słabo ukszt. linia brzeg.(M.Liguryjskie)WULKANICZNE-zatoki w kraterach i kalderach wygasłych wulkanów(Azory, Islandia)

Budowa geologiczna. Jednostki tektoniczne Europy.-prekambryjska platf. wschodnioeuropejska- powstała pod koniec prekambru; utworzona ze skał osadowych paleozoiku.-paleozoiczna plato. zach. i środkowej Europy.-strefa fałdowań alpejskich- powstała w orogenezie alpejskiej od środkowej kredy po miocenOrogenezy :Kaledońska ?G. skandynawskie, G. Irlandii i Szkocji, Grampion, W. Brytania, G. Timan. Hercyńska -Masyw Centralny, Czeski, Armorykański, Koldyriera Centralna, G. Świętokrzyskie, Ural, Ardeny, Wogezy, Sardynia, Korsyka, Sudety, G. Kantabryjskie, G. Iberyjskie, Sierra Morena, Swarzwald, Harz, G. Łupkowskie, G. pd. Irlandii. Alpejska ?G. Betyckie, Dynarskie, Krymskie, Greckie, Pindos, Pireneje, Bałkany, Alpy, Karpaty

Ukształtowanie powierzchni: Poziome: Europa jest jednym z najbardziej rozczłonkowanych kontynentów kuli ziemskiej, o czym świadczy dł. Linii brzegowej (ok. 38 tys. km bez l. brzeg. wysp). Zwarty trzon lądowy zajmuje około 70% powierzchni kontynentu(6,9mln km2). Na płw. przypada około 23% tj. 2,8 mln km2, a wyspy zajmują pozostałe 7%(0,8 mln km2). PN:Płw. Skand.,Kolski, Jutlandzki; Nowa Ziemia, Svalbard, Ziemia Franciszka Józefa, Kołogujew, Lofoty, w-y Alandzkie, Gotlandia, Olandia, ZACH:Płw. Normandzki, Bretoński; W-y Brytyjskie, Jan Mayen, Azory;PD:Płw. Iberyjski, Apeniński,Bałkański, Peloponez,Krym;Baleary, Korsyka, Sardynia,W-yLiparyjskie,Sycylia,Malta,W-y Pelagijskie,W-y Dalmatyńskie,W-y Jońskie,Kreta, W-y Egejskie

Pionowe: Europa jest najniższym z kontynentów. Śr. wysokość -292 m n.p.m. ? zajmują niziny poniżej 300 m n.p.m. ? -wyżyny i góry. Najwyższym punktem jest Mont Blanc 4807m n.p.m. w Alpach Zach. Najniżej znajduje się linia brzegowa M Kaspijskiego(ok. 27m p.p.m.), depresje-1,5%pow.WSCH: najb nizinny, N.Wschodnioeuropejska(prekambr. platforma wschodnieur., najszersza na wsch-25000, na Zach-4000, przechodzi w N. Środkoweuropejskie<urozmaicony krajobraz,strefowość>, pn-wsch- silnie zabgniona N. Północnoros., pd- zróżn. krajobr. N.Wschodniobałtycko Białoruska, Pas Nizin i Wyżynn Środkoworosyjskich, kolejny pas nizin i wyzyn, pd- Nizi Wyż Czarnomorsko- Kasp i Przedkaukazie;PN: G. Skand, wsch stoki proch w Wyż Lapońską, wyżynny char. ma cala Skandynawia i Płw. Kolski, wyżynno-górzysty-Islandia(wulkany, płaskowyże), górski chr.- drobne wyspy- Lofoty, Svalbard, niziny urozmaicone polodowc. formami(Masyw Fińko Karelski)ZACH:W-y Bryt.- stare, niskie i średnie góry(Grampaian, wyżyny(pdszkocka), niziny(Midlands), górzyste Hebrydy, Orkady, Szetland, w-y Owcze; cz. lądowa-pasowość, pas nizin- Środkowoeuropejska i Francuska, pas wyżyn i niskich, średnich gór(Masyw Centralny, Ardeny, Wogezy, Schwarzwald, Harz, Sudety, Wyż. Małopolska, G.Świętokrzyskie), młode góry fałdowe(Alpy, Karpaty), od pn i pd u stóp gór obniżenia(Niż. Padańska,Rumuńska,Kotlina Sandomierska)PD: dominacja gór i wyżyn:Płw Iberyjski- g.Kantabryjskie,Pireneje,Betyckie, niższe pasma dzielą wnętrze płw na kotliny(Stara i Nowa Kastylia, niewielkie niziny wyst w dolnym biegu Tagu i Gwadalkiwiru(N.Andaluzyjsa)Płw Apeniński i Bałkański prawie cały zajęty przez góry, w-y M.Śródziemnego-górzyste(Baleary, Sardynia, Korsyka, Sycylia, Kreta)

KLIMAT czynniki: poł. w umiark. szer., duże rozczłonk.przy niewielkich rozm., równoleżnik. układ nizin i gór, sąsiedztwo oceanu(zach) i wielkiego kont(wsch), prądy morskie(ciepłe:Północnoatlatycki, Norweski, Przyl. Północnego,zimne:Kanaryjski, Irmingera, Wschodniogrenl.), ośrodki baryczne:WyżAzorki, Niż Islandzki, Wyż Arktyczny, Niż Południowoazjatycki, przewaga wiatrów Zach. rosnący na wsch kontynentalizm, w kl. morskich mniejsze dobowe i roczne amplitudy, opady rozłożone równomiernie

klimaty:okołobiegunowy(10- m. najc., 500 mm)podbiegunowy morski(pn Skandynawia, Islandia, Jan Mayen, )-duza wilg., duze zachm., czeste mgły, silne wiatry; podbiegunowy kont(pn- wsch Europa)biegunowy kont(Ziemia Franciszka Józefa, wsch Svalbard

umiarkowany(po Pireneje , Alpy, Dynarskie, Starą Płaninę). CHLODNE:morski(pd Islandia, wybrz. Skandynawii)-temp 10-15- m. najc. - 10, kontynentalny(Sr i wsch Europa) 20, pon-10(-20), przejściowy (okolice z. Botnickiej), pośredni(na pn od zatoki po plw Kolski) CIEPŁE: morski(do 10E), kontynentalny, wybitnie morski 20(Irlandia Zach Wlk Brytania, Płw Bretoński) 15, przejściowy(Sr Europa), pośredni(Niż. Węgierska), kontynentalny suchy(pd Niż Wschodnioeuropejska), skrajnie suchy(Nadkaspijska),Zima tem wynosi ok. 0 w obszarach nadm, do -10 w śr. Europie, pon -10 wsch

podzwrotnikowy(pd Europa):morski 18, 10, kontynentalny25-28, kontynentalny suchy0, pośredni

Najniższa temp. ? 55oC Ust-Szczutgor (Rosja)Najwyższa temp. 50 Sewilla (Hiszpania)Najniższe opady 163mm Astrachań (Rosja)Najwyższe opady 4643mm Cerkwice (Chorwacja)

Wody lądowe Europy: Rzeki zlewiska:81%O.Atlantycki, 19%M.Kaspijskie, najdłuższe:Wołga, Ural, Dunaj, Dniepr, Dniestr, Ebro, Rodan, Pad(do pd mórz)Peczora, Ren, Laba, Wisła, Dźwina, Dwina, Loara,Tag,DueroNiemen,Moza reżimy:WSCHODNIEUROPEJSKI-zamarzaja na 3-4 m.,duże wezbranie na wiosnę, niskie stany jesienią i pod koniec lata(Wołga, Dniepr,Don, Peczora,Niemen) ATLANTYCKI-nie zamarzają, zasilanie deszcz.najwyższe stany wód- styczeń,luty, najniższe- sierpień, wrzesień(Tamiza,Sekwana,Soana) PRZEJŚCIOWY-zamarzają tylko podczas surowych zim na 1-2 m., wezbrania wiosną podczas roztopów i latem podczas opadów, niskie stany jesienią(Wisła,Odra,Łaba,Wezera) ALPEJSKI-nie zamarzają, niskie stany wód zimą, max- wiosną i latem, gdy topnieja śniegi i lodowce(Dunaj,Pad,Ren,Rodan,Garonna) PÓŁNOCNOEUROPEJSKI-zas. deszcz-snieżno-lodowc., nie zamarzają, umiark. przpływ latem(liczne jeziora)(Glomma, Kemi, Torne) ŚRÓDZIEMNOMORSKI-zas. deszcz.(jesień, zima- najw opadów),najniższe stany wód latem(Arno, Tyber,Tag,Gwadiana)

Jeziora: Największe: poch. tektonicznego: 1.Ładoga 2.Onega 3.Wener polodowcowe: występują na pojezierzach krasowe: w rejonie M. Śródziemnego cyrkowe: Karpaty, Apeniny, Pireneje wulkaniczne: na płw. Apenińskim Najgłębsze jeziora: 1.Como 410m, 2.Garda 346m, 3.Genewskie 310m

Lodowce:-Spitsbergen Zach. (Norwegia)-Ziemia NE (Norwegia)-Vatnajakull (Islandia) Bagna:związane z obszar. polodowcowymi, powstały na działach wodnych, niektóre osuszone-pola uprawne

Gleby: a)Tundrowe gleby kriogeniczne- Svalbard, Ziemia Fr. Józefa, Nowa Ziemia, Wyspa Niedźwiedzia, W. Kołgujew, pas lądu wzdłuż M. Barentsa b) gleby tundrowo-glejowe i torfowo-glejowe- występują na równinach na, pn- wschodzie c) gleby bielicowe- występują na pn i wsch. Europie (tajga) d)rankery bielicowe- Płw. skandynawski i Kolski e) bielice iluwialno-żelaziste- obszar Międzymorza (Masywu Fińsko- Korelskiego f)torfowo-glejowe- na obszarach podmokłych Masywu F-Korel. g)piaski, utwory pylasto-piaszczyste- wsch. część Europy) darniowo-bielicowe- pn część kontynentu (wsch. wyb. M. Bałtyckiego po Ural) i) g. płowe i brunatne- niziny środk. i zach. Europy, od Nizin Środkowopolskich po Nizinę Francuską, także na płw. Jutlandzkim i na Wyspach Brytyjskich. j)brunatne kwaśne- środ. i zach. Europak) stepowe; czarnoziemy- Nizina Węgierska, w Kotlinie Czeskiej, na Wyż. Małopolskiej, Lubelskiej, Mołdawskiej, u podnóży Sudetów i pn. Karpat sż do podnóża Uralu Południowegol) kasztanowe- Nizina Nadkaspijska, nad dolnym Donem i środkowym biegiem Uralum) brązowe(cynamonowe)- w pd. Europie (Płw. Iberyjski, Apeniński, Bałkański) Roślinność: Europa leży w obrębie państwa holarktycznego, obejmującego 4 obszary geobotaniczne. a) Obszar arktyczny-pn krańce Europy Zbiorowiska roślin zielnych , mchów, porostów, traw oraz brzozy, wierzby, jałowca. Latem zakwitają jaskry, pełnik i skalnica, dębik 8-płatkowy. Na obszarze Irlandii i w pn. Skandynawii występuje rośl. zbliżona do tundrowej; obszar M. Barentsa- rośl. tundry z wieczną zmarzliną. b) Obszar eurosyberyjski- rozciąga się od pn. granicy występ. lasu po obszar śródziemnomorski i irano-turański.- pn. część zajmuje prowincja tajgi (borealna): bory świerkowe i sosnowe- od pd. graniczy ze środk.-europ. prowincją lasów mieszanych i liściastych: dęby, grab, lipa drobnolistna, klony a w iglastych: sosna i świerk.- zachodnia część Europy, od Hiszpanii przez Francję, W-y Brytyjskie po Danię, Norwegię- należy do prowincji atlantyckiej. W łagodnym klimacie przeważają lasy dębowe i dębowo-brzozowe. Od pd. Ukrainy i Podola, w kierunku Niziny Węgierskiej, Dolnej Austrii, pd. Słowacji występuje rośl. prowincji pontyjsko- panońskiej. c) Obszar irańsko-turański- ciągnie się od Niziny Nadkaspijskiej w głąb Azji Środk. Na obszarze tym stepy przechodzą w półpustynie i pustynie. d) Obszar śródziemnomorski- należą do niego Wybrzeża M. Środkowego wraz z wyspami oraz niemal cały Płw. Iberyjski. W zw. z przewagą gór, występuje tu piętrowość roślinna.- od 500-600 m npm- wiecznie zielone (lasy dębowe, zarośla twardo listnych krzewów)- 1000-2000 m npm- strefa górskich lasów mezofitycznych z udziałem buka, kasztana, klonu, dębu i olchy-pow. 2000 m npm- las zanika, wyst. górska roślinność, łąki wysokogórskie. Piętra roślinności w górach: - regiel dolny (lasy liściaste, buk, klon, świerk, jodła- regiel górny (bory świerkowe)- subalpejskie (kosodrzewina)- alpejskie (rośliny wysokogórskie, hale)

Zwierzęta: Europa należy do krainy palearktycznej obejmującej znaczną część pn. Azji i Afryki. Ze względu na pokrewieństwo fauny śr. i pn. Europy oraz Syberii Zachodniej obszary te zostały podzielone w jedną dzielnicę EUROPEJSKO-ZACHODNIOSYBERYJSKĄ. Południowa Europa należy do dzielnicy ŚRÓDZIEMNOMORSKIEJ. Rozmieszczenie fauny jest związane ze strefami klimatycznymi. W strefie tundry: występuje renifer, niedźwiedź biały, bielak, lemingi i ptaki: pardwy, ryby łososiowate. W strefie tajgi: rosomak, łoś, wilk, kuna, ptaki: głuszec, cietrzew, jarząbek, krzyżodzioby, orzechówka Strefa lasów liściastych: jeleń, sarna, dzik, żbik, popielica, koszatka, jeż kret, dzięcioły, jaszczurka zwinka, żółw błotny, zaskroniec, ryby karpiowate Strefa stepów: tchórz stepowy, susły, chomiki, orlik, błotniak stepowy, sowa błotna, jaszczurka stepowa, żaba śmieszka i ropucha zielona Strefa śródziemnomorska: muflon(Sardynia, Korsyka), szakal(Płw. Bałkański), jeżozwierz, a na skałach Gibraltaru żyje Nogat. Ptaków: czerwonaki i pelikany, z gadów- węże, żółwie jaszczurki Strefa lasów (w górach): poza granicami lasów- przedstawiciele zwierząt arktycznych. W niskich partiach gór: niedźwiedź brunatny, orzechówka, głuszec, jarząbek, koziorożec, kozica, świstak, orzeł przedni, wrończyk alpejski,

---