Czubiński Antoni Węzłowe problemy rozwoju Socjaldemokracji Niemieckiej (1847-1993) Poznań 1994

Powojenna odbudowa i reorientacja polityczna SPD

W miarę załamywania się lokalnych władz hitlerowskich i wyzwalania poszczególnych ośrodków Rzeszy do głosu dochodzili w nich lokalni przywód­cy. Powstawały komitety robotnicze. W zachodnich strefach okupacyjnych po­czynania te miały często nielegalny charakter. Władze okupacyjne począt­kowo nie wyrażały zgody na działalność samodzielnych niemieckich ośrod­ków politycznych; koncesję wydawano stopniowo dopiero od jesieni 1945 r.¹ Inaczej było w radzieckiej strefie okupacyjnej gdzie partie uznane za antyfa­szystowskie i demokratyczne uzyskały zgodę na podjęcie działalności już w czerwcu 1945 r,²

W ten sposób zaczęły się kształtować dwa niezależne od siebie ośrodki so­cjaldemokratyczne. Pierwszy z nich ukształtował się w rejonie Berlina Wschod­niego z Otto Grotewohlem (1894 -1964) na czele już w czerwcu 1945 r. Centra­la Berlińska miała samozwańczy charakter, od początku podejmowała współ­pracę z komunistami i podejmowała radykalne kroki. Tymczasowy ZG SPD w Berlinie pierwszą odezwę do społeczeństwa ogłosił 13 VI 1945 r.³

Drugi ośrodek kształtował się w rejonie Hannoweru pod okupacją brytyj­ską. Tworzył go Kurt Schumacher (l 895 -1952). Tzw. Biuro Schumachera pow­stało dopiero jesienią 1945 r. Miało również samozwańczy charakter ale uzy­skało poparcie Sopade z Londynu. Zajmowało on stanowisko zdecydowanie antykomunistyczne.

Komuniści wykorzystali ukształtowane w czasie dyktatury hitlerowskiej przeświadczenie głoszące, że Hitler nie doszedłby do władzy, gdyby nie roz­łam w ruchu robotniczym. Dążenie do jedności próbowali wyzyskać w celu przejęcia kierowniczej roli w zjednoczonej partii. Jesienią 1945 r. zaczęli orga­nizować tzw. oddolne naciski na Komitet Centralny SPD zmuszając go do podjęcia rozmów na temat zjednoczenia obu partii. Ruch ten inicjowali i po­pierali radzieccy komendanci wojenni. Opornych działaczy socjaldemokra­tycznych piętnowano jako przeciwników jedności, agentów imperializmu, wrogów socjalizmu. Kolejne zebrania i konferencje krajowe SPD radzieckiej

223

strefy okupacyjnej uchwalały rezolucje piętnujące zdrajców i oportunistów i wzywające do zjednoczenia. W dniach 20-21 XII 1945 r. w Berlinie prze­prowadzono tzw. Konferencję 60-ciu. Brało w niej udział po 30 przedstawicie­li KPD i SPD. Uchwalono by podjąć przygotowania do zjednoczenia. Za­kładano, że obejmie ono obie partie w całości we wszystkich strefach okupacyj­nych. Wyłoniono Komisję Studyjną celem przygotowania platformy zjed­noczeniowej. Ze strony SPD w skład jej weszli: Gustaw Dahrendorf, Max Fechner, Otto Grotewohl i Helmut Lehmann⁴.

Podjęto przygotowania do zjednoczenia. Przeciw zjednoczeniu wystąpili przywódcy SPD zachodnich stref okupacyjnych. Uzyskali oni wsparcie władz okupacyjnych⁵. W ten sposób przygotowania do zjednoczenia ograniczone zostały do radzieckiej strefy okupacyjnej. 15 I 1946 r. w Dreźnie zorganizowano wielką demonstrację socjaldemokratyczną i komunistyczną wspierającą dążenia do zjednoczenia. 26II 1946 r. w Berlinie przeprowadzono II Konferen­cję 60-ciu (KPD i SPD). Przystąpiono do wydawania organu teoretycznego przyszłej zjednoczonej partii pod nazwą „Einheit" (Jedność). Powołano Komi­sję Organizacyjną i ustalono termin Kongresu Jedności na 21 -22 IV 1946 r.⁶ W dniach 19 - 20 kwietnia przeprowadzono obrady 40 Zjazdu SPD, który pod­jął formalną uchwałę o zjednoczeniu z KPD. Zjazd został zbojkotowany przez socjaldemokratów 3 zachodnich stref okupacyjnych. Biuro Schumachera o-świadczyło, iż socjaldemokraci biorący udział w zjeździe zostaną wyklucze­ni z partii¹. Do Berlina udała się więc niewielka grupa lewicy socjaldemokra­tycznej z Niemiec Zachodnich, która popierała ideę zjednoczenia⁹. 21 kwiet­nia otwarto obrady Kongresu Zjednoczeniowego. Brało w nim udział 1055 de­legatów w tym 548 reprezentowało SPD; 103 z nich reprezentowało zachod­nie strefy okupacyjne. Powołano do życia Sozialistische Einheits Partei Deutschlands (SED) tj. Socjalistyczną Partię Jedności Niemiec. Zakładano, że mi­mo oporu Biura Schumachera partia będzie miała charakter ogólnoniemiecki, obejmie swą działalnością całe Niemcy i z czasem doprowadzi do zjednoczenia Niemiec w duchu socjalistycznym. Otto Grotewohl został jednym z dwóch prze­wodniczących partii. Kierownictwo jej opanowali jednak komuniści z W. Pickiem i W. Ulbrichtem na czele. Delegaci z Niemiec Zachodnich podjęli próbę

224

utworzenia organizacji SED w różnych ośrodkach zachodnich stref okupacyj­nych ale napotykali na opór SPD i władz okupacyjnych. Akcja ich nie powiodła się. Wielu wybitnych socjaldemokratów z radzieckiej strefy okupacyjnej bez­pośrednio przed lub po kongresie przeniosła się na zachód⁹, gdzie SPD za­chowała status samodzielnej partii politycznej. W niektórych krajach niemiec­kich jak np. w Bawarii socjaldemokraci przejęli ster rządów lokalnych.

Jak wspomniano już wyżej w końcowej fazie II wojny światowej przywódcy SPD wystąpili jednoznacznie i zdecydowanie przeciw wysuwanym w krajach koalicji antyhitlerowskiej planom ukarania a tym bardziej podziału lub teryto­rialnego okrojenia Niemiec. Soqaldemokraci wystąpili też przeciw uchwałom jałtańskim i poczdamskim w sprawie Niemiec i w pierwszych latach po wojnie działali na rzecz zachowania jedności okupowanych Niemiec. W początku paź­dziernika 1945 r. przywódca SPD w brytyjskiej strefie okupacyjnej Kurt Schumacher oficjalnie oświadczył, że: „Niemcy nigdy nie uznają linii Odry-Nysy za niemiecką granicę tak, jak została ona ustalona przez zwycięskie mocarstwa w Poczdamie"¹⁰. W dniach 9 -11 V 1946 r. w Hannowerze obradował pierwszy powojenny zjazd SPD. Brało w nim udział 258 delegatów reprezentujących około 700 tyś. członków działających w 3 zachodnich strefach okupacyjnych i w Berlinie Zachodnim. Uchwalono obszerną uchwałę, w której m.in. stwier­dzono, że SPD uznaje politykę naprawy krzywd dokonanych przez III Rzeszę wobec innych narodów Europy w ramach ekonomicznych możliwości znisz­czonych Niemiec. Jednocześnie pisano: „SPD podnosi prawo do zachowania Niemiec jako narodowej, państwowej i gospodarczej całości. Ona dąży do ukształtowania Stanów Zjednoczonych Europy, demokratycznej, socjalistycz­nej federacji państw europejskich"¹¹.

Odpowiedzialnością za utrzymanie jedności Niemiec obarczano okupujące Niemcy państwa zwycięskiej koalicji wojennej. Stanowisko to podtrzymał na­stępny zjazd SPD w Norymberdze w czerwcu - lipcu 1947 r.¹² 16 XI 1947 r. ZG SPD stwierdził, iż przekazane pod kontrolę Francji Zagłębie Saary stano­wi integralną część Niemiec¹³. Przywódcy SPD uznali tezę głoszącą, że Rzesza Niemiecka po przegranej wojnie i akcie bezwzględnej kapitulacji nadal istnieje w granicach z 1937 r. W latach 1947-1948 socjaldemokraci stanęli wobec pro­blemu podziału Niemiec. Za głównego wroga uznali oni ZSRR i komunizm, potępiali tzw. zjednoczenie SPD z KPD w radzieckiej strefie okupacyjnej i całą politykę ZSRR w kwestii niemieckiej. W tej sytuacji poparli antykomunistyczny

225

plan tworzenia Bizonii a następnie Trizonii¹⁴, Nie odpowiadały im jednak w pełni posunięcia amerykańskich, angielskich i francuskich władz okupacyj­nych. Władzom tym stawiali różne zarzuty. Z ociąganiem odnosili się do kon­cepcji tworzenia odrębnego państwa zachodnioniemieckiego¹⁵. Rozumieli, że utworzenie RFN spowoduje faktyczny podział Niemiec. Jednak państwo takie wydawało się niezbędne wobec ekspansji ZSRR i komunizmu. Uznali je wiec za mniejsze zło. Sądzili, że państwo to stworzy przesłanki do odrodzenia Nie­miec w całości.

Jednak przyłączając się do działań na rzecz utworzenia RFN krytykowa­li plany okupantów i współpracujących z nimi ugrupowań prawicowych, wysu­wali różne zastrzeżenia i własne kontrpropozycje konstytucyjne¹⁶. Przywódca SPD K. Schumacher przywódcę CDU i pierwszego szefa rządu RFN K. Ade-nauera 24 XI1949 r. nazwał „kanclerzem okupantów" ". Natomiast Adenauer w liście do H. Briininga z 20 XII 1948 r. SPD uznał za partię „absolutnie nacjonalistyczną"¹⁸.

Socjaldemokraci w okresie tym mieli program bardzo radykalny społecznie. Nawiązywali do marksizmu, zwalczali system kapitalistyczny i uznawali się za reprezentantów mas pracujących. Od komunistów odróżniali się tym, że odrzucali hasło rewolucji i dyktatury proletariatu, nie uznawali wzorców radzieckich i przywództwa KPZR (WKP(b). Była to partia marksistowska ale nie marksistowsko-leninowska. Studiowano doświadczenia ZSRR ale odrzuca­no wyznawany przez komunistów kult Stalina.

Zadrażnienia z okupantami i głównymi ich sojusznikami w Niemczech spowodowały, iż w pierwszych wyborach do parlamentu RFN w dniu 14 VIII 1949 r. partie chadeckie (CDU-CSU) zdobyły 7,4 min głosów (31%) i 139 mandatów, SPD 6,9 min głosów (29,2%) i 131 mandatów, FDP 2,8 min gło­sów (l l ,9%) i 52 mandaty¹⁹, KPD, Bawarska Partia Ludowa i Partia Niemiec­ka po l min głosów i po 17 mandatów, Zjednoczenie Odbudowy Gospodarczej 681 tyś. głosów i 12 mandatów, Centrum 727 tyś. głosów i 10 mandatów, Niemiecka Partia Konserwatywna 429 tyś. głosów i 5 mandatów. Socjaldemokraci nie weszli w skład koalicji rządowej i aż do 1965 r. pozostawali w opozy­cji. ZG SPD na posiedzeniu w Bad Dürkheim w dniach 29-30 VIII 1949 r.

226

przeanalizował sytuację, w której znalazła się partia i uchwalił wytyczne poli­tyki partii w parlamencie. Był to dokument składający się z 16 punktów. W p. 12 postulowano włączenie Berlina Zachodniego do RFN jako 12 kraju związkowego a w p. 13 odrzucano Unię Odry-Nysy jako linię graniczną na wschodzie, żądano pozostawienia Zagłębia Saary w ramach Federacji i obro­ny przed nowymi cesjami terytorialnymi. Dokument zamykała rezolucja gło­sząca, że: „SPD walczy o równouprawnienie wszystkich narodów i o nowy po­rządek prawny w Europie, odrzucając każdy przejaw nacjonalizmu. Dlatego też walczy o ponowne zjednoczenie Niemiec w oparciu o ludzkie i prawne zasa­dy wolności i równości we wszystkich strefach okupacyjnych szczególnie zaś w strefie radzieckiej"²⁰.

Protestowano przeciw wysiedlaniu Niemców z Czechosłowacji i Polski, kry­tykowano represje stosowane w radzieckiej strefie okupacyjnej (NRD), pod­noszono sprawę statusu Zagłębia Saary i Zagłębia Ruhry, wzywano do odbu­dowy demokratycznych Niemiec w granicach z 1937 r. W czasie zjazdu SPD w Hamburgu w maju 1950 r. K. Schumacher oświadczył, że zjednoczone Niem­cy muszą objąć obszar wykraczający daleko poza granice RFN a mianowicie „radziecką strefę okupacyjną, Berlin, obszary położone na wschód od Odry i Nysy i obszar Saary"²¹.

6 XII 1950 r. Polska podpisała w Zgorzelcu układ z NRD, którym ta osta­tnia uznała ustaloną w Poczdamie Unię Odra-Nysa za granicę wschodnią Niemiec²². Już 9 VII 1950 r. rząd RFN układ ten oprotestował oskarżając NRD, iż jest fikcyjnym państwem i nie ma prawa wypowiadać się w imieniu Niemców. Rząd RFN ogłosił, iż tylko on może reprezentować Niemców i Niemcy²³. W ślad za rządem uczynił to również Bundestag. Z uchwały Bundestagu wyłamali się tylko komuniści. Natomiast socjaldemokraci byli głównymi inspiratorami protestu, W imieniu większości odczytał go przewod­niczący Bundestagu, socjaldemokrata Paul Loebe.

Socjaldemokraci tym różnili się od chadeków, iż obok granicy wschodniej podnosili też problem granicy zachodniej, podczas gdy Adenauer szukał zbli­żenia z Francją i ze względów taktycznych problemów granic zachodnich nie poruszał. Adenauer nie chciał też zadrażniać stosunków z ZSRR, ponieważ w okresie tym mocarstwa zachodnie nie dysponowały przewagą militarną nad ZSRR i nie były w stanie nic na nim wymusić. Na ostre postawienie sprawy

227

szykował się dopiero po uzyskaniu przewagi militarnej nad ZSRR. Dużą rolę miała w tym odegrać Bundeswehra. Adenauer usilnie zabiegał o ponowne uzbrojenie Niemiec²⁵. Natomiast socjaldemokraci byli przeciwnikami zbrojeń. Zjednoczenie pragnęli osiągnąć w drodze politycznej. Odrzucano wysuwane przez ZSRR plany konfederacji dwóch samodzielnych państw²⁶ i wzywano do rozstrzygnięcia problemu przy pomocy wyborów powszechnych. Kolejny zjazd SPD w Dortmundzie we wrześniu 1952 r. analizował koncepcje zjedno­czenia i omawiał nowy program działania partii, 4 mocarstwa okupacyjne wzy­wano do wspólnego przeprowadzenia wolnych wyborów w Niemczech, odbu­dowy jednolitego, demokratycznego, równoprawnego państwa niemieckiego jako trwałego czynnika systemu bezpieczeństwa w Europie²⁷. Wobec śmierci Schumachera przewodniczącym ZG SPD został Erich Ollenauer (1901 -1963).

10 V 1953 r. zorganizowano Kongres Przedwyborczy SPD we Frankfurcie nad Menem i uchwalono program wyborczy partii. W punkcie 3 żądano jedno­ści i wolności dla Niemiec oraz protestowano przeciw odłączaniu od Niemiec Zagłębia Saary i obszarów położonych na wschód od linii Odra-Nysa²⁸. Wobec podziału Niemiec i Europy hasła programowe SPD traciły nośność. Szeregi typowej klasy robotniczej zmniejszały się. Rosła liczebnie klasa średnia - mie­szczańska. Popularność SPD spadała; rosły natomiast wpływy partii rządzą­cych. Liczba członków partii spadła do około 600 tysięcy. Kurczyły się jej wpływy w społeczeństwie. W wyborach do parlamentu z 6 IX 1953 r. socjaldemokraci uzyskali tylko 7,9 min tj, 28,8% oddanych głosów i 162 mandaty, podczas gdy CDU 10 min tj. 35,3% głosów a CSU 2,4 min głosów tj. 9,9% głosów. Obie partie chadeckie uzyskały 45,2% głosów i 250 mandatów.

Wydarzenia z 17 VI 1953 r. w NRD²⁹ socjaldemokraci próbowali wyzyskać w celu ożywienia propagandy na rzecz zjednoczenia. 29 VI 1953 r. wydali oni oświadczenie głoszące, że strajki i demonstracje w Berlinie dowodzą, iż wol­ność i jedność stanowią pilny problem; wzywano do szybkiego rozwiązania go³⁰. W parlamencie zgłosili wniosek by zobowiązać rząd do podjęcia starań o zwołanie konferencji 4 mocarstw okupacyjnych na temat ponownego zjed­noczenia Niemiec. Większość parlamentarna wniosek ten odrzuciła. Uchwalono natomiast ustawę uznającą dzień 17 czerwca za dzień jedności niemieckiej i święto narodowe³¹.

228

10 VI 1954 r. w rocznicę robotniczego powstania w radzieckiej strefie okupacyjnej ZG SPD oświadczył, iż w pełni solidaryzuje się z dążeniem mieszkańców tej strefy i za jeden z głównych celów swej działalności uznaje walkę o ponowne zjednoczenie Niemiec. Żądano uwolnienia osób uwięzionych i skazanych za udział w tych wydarzeniach³². 14 VI 1954 r. w Bad Neuenahr ukonstytuowało się Kuratorium Ruchu Niepodzielne Niemcy (Kuratorium Unteilbares Deutschland). Prezydentem Kuratorium został wybitny działacz SPD Paul Loebe.

W dniach 20-24 VII 1954 r. obradował kolejny Zjazd SPD. Uchwalono nowy program działania, w którym szeroko eksponowano program jedności Niemiec i Europy. Wobec rozwoju tendencji zimnowojennych i umocnienia bloków polityczno-wojennych SPD uznała, iż nie wyklucza konieczności użycia siły zbrojnej dla obrony wolności. Krok ten uzależniano od tego czy będą kontynuowane starania o ponowne zjednoczenie Niemiec oraz czy w ramach ONZ powstanie europejski system bezpieczeństwa zbiorowego. Żądano by Niemcy wchodzące w układy międzynarodowe (np. EWG) czyniły to na zasa­dzie partnerskiej, by układy zawierane przez RFN posiadały zastrzeżenie, iż nie będą one krępować rządu przyszłych zjednoczonych Niemiec oraz by siły zbrojne były w pełni kontrolowane przez demokratycznie wybrane przedsta­wicielstwa. Domagano się kontroli broni nuklearnej, zachowania wolności su­mienia żołnierzy. Zjazd wzywał ZG SPD by przygotował on program działania na wypadek gdyby doszło do ponownego zjednoczenia Niemiec. Protestowano przeciw polityce ZSRR w radzieckiej strefie okupacyjnej i francuskiej polityce ucisku w Zagłębiu Saary. Zapowiadano, że Niemcy nigdy nie wyrzekną się tych terenów. Jednocześnie postulowano by szukać możliwości rozwoju szerszej współpracy na forum międzynarodowym celem zjednoczenia Europy³³.

Tymczasem 23 X 1954 r. kanclerz Adenauer podpisał tzw. układy paryskie. Niemcy miały odzyskać suwerenność ale wstępowały do NATO³⁴. Socjalde­mokraci obawiali się, że fakt ten pogłębi i utrwali podział Niemiec. ZG SPD 13 XII 1954 r. oświadczył, iż występuje przeciw tego rodzaju faktom dokona­nym, natomiast wzywa do czterostronnych rokowań mocarstw w sprawie Nie­miec³⁵. 25 I 1955 r. Ollenhauer wystosował list do Adenauera ostrzegając, że przyjęcie układów paryskich spowoduje zaostrzenie sprzeczności w świecie i pogłębienie podziału Niemiec³⁶.

SPD podjęła akcję protestacyjną przeciw polityce remilitaryzacyjnej i anty-zjednoczeniowej rządu. 29 I 1955 r. w kościele św. Pawła we Frankfurcie nad

229

Menem zorganizowano wiec z udziałem wybitnych przywódców SPD i pacyfis­tów. Uchwalono „Manifest Niemiecki", w którym pisano o prawie narodu niemieckiego do jedności. Podjęto akcję zbierania podpisów pod manifestem. Protestowano też w parlamencie. Protesty te nie odniosły skutku ponieważ argumentacja obozu rządowego byk bardziej konsekwentna i przekonywają­ca. Adenauer dowodził, że przez układy paryskie RFN odzyskuje pełną suwe­renność państwową, prawo do wyłącznego reprezentowania Niemców, sil? zbrojną, perspektywiczną możliwość zmuszenia ZSRR do ustępstw³"⁷. W tej sytuacji 27 II 1955 r. parlament ratyfikował układy większością 314 głosów przeciw 157 i przy 2 wstrzymujących. Odrzucono też wniosek SPD o odrocze­nie wstąpienia RFN do NATO aż do wyczerpania szans na pokojowe zjedno­czenie Niemiec³⁸.

Przyjęcie układów paryskich i przystąpienie RFN do NATO stworzyło no­wą sytuację. Podział Niemiec został umocniony. Droga do ich zjednoczenia skomplikowała się.

ZG i Komitet Wykonawczy SPD na posiedzeniu w dniu 4 III 1955 r. prze­dyskutowały ponownie ten problem i ogłosiły specjalne oświadczenie. „Wal­ka o ustanowienie ponownej jedności Niemiec mimo przyjęcia przez więk­szość rządową parlamentu układów paryskich - pisano - nie zakończyła się. Ruch wychodzący z kościoła św. Pawła znalazł duchowe uznanie we wszyst­kich grupach społeczeństwa niemieckiego. SPD stwierdza, że przyjęcie ukła­dów w Bundestagu nastąpiło wbrew stanowisku większości narodu niemieckie­go. SPD nadal podtrzymuje swój postulat by natychmiast podjąć rokowania 4 mocarstw okupacyjnych na temat kwestii niemieckiej"³⁹.

Rokowania takie stały się już nieaktualne. Wobec włączenia RFN do NATO państwa wschodnioeuropejskie w maju 1955 r. powołały do życia Układ Warszawski, Nastąpił wyścig zbrojeń pomiędzy blokami i zaostrzenie walki między nimi o Niemcy.

Stosunki międzynarodowe zdominowała tendencja do szukania równowa­gi sił. W dniach 18-23 VII 1955 r. w Genewie obradowali przywódcy 4 wielkich mocarstw na temat przyszłości Niemiec i bezpieczeństwa Europy. Socjalde­mokraci wiązali z konferencją wielkie nadzieje. Już 29 kwietnia ZG SPD uchwalił obszerny program prac prowadzących do zjednoczenia Niemiec⁴⁰. Oba państwa niemiecke znajdowały się jednak już w przeciwstawnych blo­kach politycznych, które nie chciały z nich zrezygnować. Oba państwa nie­mieckie wciągnięto do wyścigu zbrojeń. Przodowała w nich RFN z Adenauerem

230

na czele⁴¹. W ślad za RFN zbroiła się NRD. Oba państwa teoretycznie odzyskiwały suwerenność. Faktycznie w jednym i drugim stacjonowały obce wojska mające teraz status wojsk sojuszniczych. W tej sytuacji przywódcy 4 mocarstw nie osiągnęli porozumienia w rozwiązaniu kwestii niemieckiej. Na przełomie października i listopada w Genewie obradowała konferencja ministrów spraw zagranicznych 4 mocarstw. Konferencja ta również zakoń­czyła się fiaskiem⁴².

Rząd ZSRR odrzucił koncepcję wolnych wyborów, pozostawienia zjed­noczonych Niemiec w obrębie ugrupowań zachodnich, likwidacji NRD na rzecz jednego burżuazyjnego, prozachodniego państwa niemieckiego⁴³.

Przywódcy ZSRR problem niemiecki powiązali ze sprawą bezpieczeństwa europejskiego. Likwidacja NRD prowadziłaby ich zdaniem do zachwiania równowagi politycznej w Europie i destabilizacji. ZSRR wysuwał plan stwo­rzenia konfederacji obu państw niemieckich. Plan ten z kolei został odrzucony przez 3 mocarstwa zachodnie. W tej sytuacji sprawa zjednoczenia Niemiec została zdjęta z porządku dziennego polityki europejskiej na dłuższy czas. Było to na ogół zgodne z przewidywaniami Adenauera. Przekreślało natomiast koncepcje zjednoczeniowe SPD.

Niepowodzenia te poważnie osłabiły SPD. Liczba jej członków spadła do około 500 tysięcy. Partia ponosiła porażki wyborcze. W łonie jej toczyły się spory i dyskusje. Nawet taki fakt jak plebiscyt w Zagłębiu Saary 23 X 1955 r., w którego wyniku powróciło ono do Niemiec zakończył się dla socjalde­mokracji niepomyślnie, ponieważ CDU głosząca program europeizacji Saa­ry uzyskała tam 14 a wzywająca do połączenia z RFN - SPD tylko 7 manda­tów.

W okresie tym rządzona przez chadecję RFN przeżywała wielki rozkwit gospodarczy zwany cudem gospodarczym⁴⁴. CDU była bardzo popularna. Opozycyjna SPD uchodziła za partię słabo wyprofilowaną, niekonsekwentną w działaniu.

Przywódcy partii uznali, że należy ją gruntownie zreorganizować i przemo­delować. Już w 1954 r. powołano Komisję Programową z W. Eichlerem na czele. Miała ona opracować nowy, gruntowny program zasadniczy partii. W latach 1955/56 opracowała ona polityczne założenia nowego programu. Przeprowa­dzono nad nim dyskusję, która trwała 3 lata. Dowodzono, że SPD przekształ­ciła się z partii klasy robotniczej w partię ogólnonarodową i wobec tego pro­gram jej nie może powtarzać starych tez klasowych. Dowodzono, że partia

231

działa w połowie XX wieku w społeczeństwie zmodernizowanym; nie może wiec powtarzać starych XIX wiecznych formuł. Twierdzono, że partia musi też mieć pluralistyczny charakter. Eksponowano problemy związane z rewolu­cją naukowo-techniczną, walką o ponowne zjednoczenie Niemiec i o jedność Europy⁴⁵. Stanowisko lewicowej opozycji reprezentowała grupa ideologów skupionych wokół Wolfganga Abendrotha⁴⁶.

Dyskusja programowa spowodowała poważne ożywienie i odmłodzenie partii. Wzrosła ponownie liczba jej członków. W wyborach do parlamentu z 15 IX 1957 r. odsetek głosów oddanych na SPD zwiększył się z 28,8% w 1953 r. do 31,8% ale liczba mandatów wzrosła tylko o 7 tj. ze 162 do 169. Wielki suk­ces odniosły rządzące partie CDU/CSU. Uzyskały one 50,2% oddanych głosów i 270 mandatów. Po raz pierwszy zdobyły one absolutną większość głosów*⁷.

Tak w dyskusji programowej w czasie zjazdu SPD w Monachium w lipcu 1956 r. jak i w czasie kampanii wyborczej dużo uwagi poświecono sprawie ponownego zjednoczenia Niemiec. Zjazd w Stuttgarcie w maju 1958 r. stwier­dzał, że podział Niemiec stanowi źródło konfliktów w Europie. Do dotych­czas wysuwanych argumentów na rzecz zjednoczenia wysunięto postulat u-sunięcia zarzewia niepokoju i konfliktów, postulat obrony pokoju⁴⁸. Przywód­cy SPD wezwali do podjęcia dyskusji nad Planem Rapackiego. 15 III 1959 r. ZG SPD wystąpił z dokumentem pt. „Plan Niemiecki" (Deutschlandplan). Postulowano w nim stworzenie w Europie strefy odprężenia, która obejmowała by Czechosłowację, Polskę, oba państwa niemieckie i Węgry. Nawiązywano do koncepcji przedstawionej w 1957 r. w Planie Rapackiego. Neutralizacja tych państw miała prowadzić stopniowo do ponownego zjednoczenia Niemiec. W pierwszym etapie planowano stworzyć konferencję przedstawicieli obu rzą­dów, w drugim stworzenie wspólnej rady parlamentarnej i w trzeciej stworze­nie unii celnej i walutowej, wybór Zgromadzenia Ustawodawczego i w końcu wolne wybory⁴⁹. Partie rządzące w RFN odrzuciły te koncepcje. Odmawiały one uznania drugiego państwa niemieckiego i podejmowania z nim rozmów, odmawiały też uznania linii Odra-Nysa.

W listopadzie 1959 r. w Bad Godsberg zwołano nadzwyczajny Zjazd SPD. Brało w nim udział 394 delegatów reprezentujących 623 tyś. członków partii. Uchwalono nowy program zasadniczy SPD. Partia odchodziła ostatecznie od marksizmu i XIX wiecznych schematów i nastawiała się na problemy wieku

232

nuklearnego. Występowano w imieniu ogółu pracujących na rzecz demokra­tyzacji, rozwoju osoby ludzkiej, humanizmu. Krytykowano panujące w RFN stosunki gospodarcze i społeczne, wzywano do ograniczenia monopoli, regu­lacji płac, ograniczenia czasu pracy. Występowano przeciw wszelkim for­mom dyktatury, przemocy i wojny w obronie wolności, pokoju i demokracji. Podtrzymywano dążenie do ponownego zjednoczenia Niemiec, uznawano tyl­ko demokratyczne i pokojowe formy walki o zjednoczenie⁵⁰.

Wobec zaostrzenia się stosunków międzynarodowych H. Wehner w imie­niu SPD oświadczył w parlamencie (30 VI 1960 r.), iż socjaldemokraci uznają zasady polityki zagranicznej rządu i zaproponował prowadzenie wspólnej polityki zagranicznej. ZG SPD uznał, że mimo trudności należy kontynuować politykę odprężenia w stosunkach międzynarodowych, gdyż tylko polityka odprężenia zbliża zjednoczenie Niemiec⁵¹.

Stanowisko to aprobował zjazd SPD w Hannowerze w listopadzie 1960 r.⁵² Tymczasem kryzys wokół Berlina zaostrzał się. 13 VIII 1961 r. rząd NRD zbudował mur wokół Berlina Zachodniego izolując go od świata. Kierowni­ctwo SPD fakt ten uznało za przejaw agresji i ostro potępiło go. We wrześniu 1961 r. odbyły się kolejne wybory do parlamentu RFN. SPD wysunęła nad-burmistrza Berlina Zachodniego W. Brandta (1913 - 1992) na stanowisko kanclerza. Przeprowadzono wielką kampanię wyborczą. W efekcie socjalde­mokraci odnotowali poważny sukces wyborczy. Liczba głosów oddanych na SPD podniosła się z 31,8% na 36,3% a FDP z 7,7% na 12,7%. Socjaldemokraci zdobyli 190 mandatów. Celu jednak nie osiągnęli, ponieważ CDU/CSU, mimo porażki wyborczej, zachowała władzę w swym ręku tworząc koalicję z FDP⁵³. W grudniu tegoż roku W. Brandt w dyskusji parlamentarnej nad oświadczeniem rządu domagał się uznania zjednoczenia Niemiec za główny cel polityki RFN. Ponieważ zjednoczenia nie można było osiągnąć bez po­rozumienia z ZSRR żądał on poprawy stosunków z tym państwem, rezygnacji przez RFN z broni atomowej, aktywizacji polityki zagranicznej⁵⁴. Problemy związane z Berlinem stanowiły główną treść obrad zjazdu SPD w Kolonii w maju 1962 r. Żądano gospodarczego wzmocnienia pozycji Berlina Zachod­niego, potępiano zbudowanie muru, wzywano mocarstwa do zabezpieczenia praw narodu niemieckiego do samostanowienia o sobie, wysuwano propozy­cje usprawnienia komunikacji z Berlinem i oficjalnego uznania Berlina Za­chodniego za część składową RFN⁵⁵. "

233

W styczniu 1963 r. kierownictwo SPD poparło podpisany przez rząd K, Adenauera układ o przyjaźni z Francją. Socjaldemokraci podejmowali róż­ne inicjatywy zmierzające do normalizacji stosunków z Francją. Natomiast nie podejmowano współpracy z NRD, Czechosłowacją, Polską i ZSRR. Kry­zys berliński spowodował poważne osłabienie aktywności SPD na wschodzie.

Jednak już 15 VII 1963 r. kierownik Urzędu Pracy i Informacji Berlina Zachodniego, działacz SPD Egon Bahr oświadczył, że nowe przesłanki zjed­noczenia Niemiec rysują się w nowej polityce USA wobec ZSRR. Nowa strate­gia miała wychodzić z założenia, że komunizmu się nie usunie lecz zmieni. Dowodził on, że ZSRR spełnia szczególną rolę w rozwiązywaniu kwestii nie­mieckiej i że konieczne jest utrzymanie z nim dobrych stosunków bez względu na rysujące się trudności. Bahr sformułował tezę głoszącą, że zmiany następu­ją przez zbliżenie (Wandel durch Annahrung). W związku z tym wzywał on też do ułożenia stosunków z NRD, podniesienia poziomu ekonomicznego tego państwa i stopy życiowej jego mieszkańców⁵⁶.

Były to propozycje szokujące przeciętnego członka SPD. Podjęto nad nimi dyskusję. Idee te podjął powołany 16 X 1963 r. rząd L. Erharda. Realizował je bardzo niekonsekwentnie. Z krajami socjalistycznymi nawiązano współpra­cę gospodarczą⁵"⁷. Zjazd SPD w Karlsruhe w listopadzie 1964 r. aprobował nową linię polityczną uznając, że partia walczy o: 1) zachowanie pokoju; 2} za­bezpieczenie wolności i 3) realizację prawa samostanowienia dla całego naro­du niemieckiego tj. pokojowego zjednoczenia Niemiec. Żądano ograniczenia zbrojeń, zapewnienia bezpieczeństwa przez udział w NATO i zachowania rów­nowagi sił, rozszerzenia kooperacji z państwami Europy Wschodniej, umoc­nienia pozycji Berlina Zachodniego, rozszerzenia wymiany ludności z NRD⁵⁸. ZG SPD w styczniu 1965 r. ogłosił memoriał socjaldemokratycznego kandyda­ta na kanclerza i nad burmistrza Berlina Zachodniego W. Brandta w sprawie zasad nowej polityki wschodniej RFN. Proponował on by państw socjalistycz­nych nie traktować tylko jako satelitów ZSRR ale również jako samodzielne podmioty polityczne. Wzywał do rozwijania z nimi współpracy gospodarczej, kulturalnej i politycznej. Dowodził on, że współpraca RFN z „radziecką stre­fą okupacyjną" stanowi jądro kwestii niemieckiej, że ma ona wielkie znacze­nie dla przyszłości narodu niemieckiego⁵⁹.

Zmiany programowe i wzrost aktywności politycznej SPD spowodowały wzrost liczby członków i wpływów. Liczba członków SPD wzrosła do 710 ty­sięcy. W wyborach do parlamentu z 19 IX 1965 r. uzyskała ona 39,3% ogółu oddanych głosów i 202 mandaty. Nie uzyskała jednak przewagi i nadal pozo­stała w opozycji.

234

Przywódcy SED zachęceni nowymi akcentami w polityce SPD 7 II 1966 r. wystosowali list otwarty do delegatów zjazdu SPD w Dortmund, w którym wezwali socjaldemokratów do podjęcia dyskusji celem przełamania dzielącej ich bariery blokującej drogę do przezwyciężenia rozbicia Niemiec⁶⁰. 18 III 1966 r. przywódcy SPD odpowiedzieli na ten list oskarżając komunistów o totalizm i uzależnienie od ZSRR. Przedstawiono w nim całą listę win po­pełnionych przez NRD i stwierdzono, że wspólna dyskusja o losach narodu będzie możliwa dopiero po usunięciu tych przeszkód⁶¹. Był to poważny pos­tęp, ponieważ do tego czasu przywódcy SPD nie podejmowali rozmów z SED i na ogół nie odpowiadali na przesyłane do nich listy. W ślad za wymianą lis­tów w kwietniu 1966 r. podjęto przygotowania celem zorganizowania wymia­ny dyskutantów SED i SPD. Terminy spotkań przesunięto na lipiec. Poprze­dził je kolejny zjazd SPD w Karlsruhe w czerwcu. Poświecił on dużo uwagi sprawie polityki pokojowej koegzystencji, dążeniom do zjednoczenia, konflik­towi wschód-zachód i roli kwestii niemieckiej w tyra konflikcie⁶². Wymiana dyskutantów pomiędzy SED i SPD nic doszła do skutku, ponieważ zaprasza­jąc gości z NRD na spotkanie dyskusyjne grożono im jednocześnie możliwoś­cią aresztowania ich.

Przywódcy SED żądali (11 V 1966) by delegacja ich uzyskała gwarancje bezpieczeństwa; sugerowali oni by RFN zawiesiła ustawę o ochronie państwa. Były to postulaty daleko idące. Rząd RFN nie przyjął ich. 23 czerwca parla­ment RFN uchwalił zgodę na udzielenie gościom listu żelaznego chroniącego ich przez l tydzień. Przywódcy SED fakt ten uznali za obraźliwy i odmówili przyjazdu⁶³. W tej sytuacji W. Brandt zaproponował by dyskutanci wystąpili ze swymi tezami w telewizji obu państw. Przywódcy SPD uczynili to 14 VII 1966 r. prezentując swoje cele i dążenia⁶⁴. W dalszym ciągu chciano rozmawiać z przywódcami SED ale nie chciano formalnie uznać NRD. Zaczynano nato­miast szukać nowego podejścia do kwestii linii Odra-Nysa. „Wielu czołowych działaczy SPD - pisze Z. Łempiński - wystąpiło wówczas z tezą, że dla wyeli­minowania obaw życiowych w Polsce (i nie tylko) przed zjednoczonymi Niem­cami konieczne jest uznanie granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej. Rezygnowa­no zatem z wiązania jej ze zjednoczeniem, zwrotem polskich Ziem Zachod­nich, gdyż uznano, że utrudni to realizację programu zjednoczenia z terenami wchodzącymi w skład NRD. Równocześnie przyjmując naród jako główny pod­miot jedności niemieckiej i substancji zjednoczeniowej... na dortmundzkim

235

zjeździe Brandt domagał się aby obie części Niemiec dążyły do uregulowane­go, ograniczonego w czasie sąsiedztwa"⁶⁵.

Szczególnego znaczenia w polityce SPD nabrała kwestia narodowa. Szu­kano dróg zachowania jedności narodu żyjącego w różnych państwach i ustro­jach⁶⁶.

236

---