XIII. KWESTIA NIEMIECKA

PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ

2. Podział Rzeszy na dwa państwa

Podjęto przygotowania do konferencji pokojowej z Niemcami, jednak ze względu na narastające sprzeczności pomiędzy mocarstwami w polityce wobec Niemiec nie można było uzgodnić wspólnego projektu traktatu pokojowego. Rada Ministrów Spraw Zagranicznych przestała się zbierać. Trudności pojawiły się w pracy Sojuszniczej Rady Kontroli²⁶. Każde mocarstwo realizowało

235

w swej strefie okupacyjnej własną linię polityczną wobec Niemiec. Odbudow­ano samorząd, partie polityczne i życie gospodarcze, Najbardziej zbliżona była do siebie polityka okupacyjna Anglii i Stanów Zjednoczonych²⁷. Najbardziej odstawała od nich polityka ZSRR. Do 1947 r. również Francja usiłowała realizować własną politykę osłabienia i podziału Niemiec. W końcu przywódcy jej ulegli argumentacji głoszącej o zagrożeniu Europy Zachodniej ze strony ZSRR i komunizmu i o konieczności tworzenia wspólnego zachodniego bloku obronnego²⁸.

Państwa zachodnie uznały, ze ZSRR zmierza do opanowania całych Niemiec, a poprzez nie Europy Środkowej. Postanowiły one do tego nie dopuścić, podejmując wspólną, skierowaną przeciw ZSRR politykę. Strefy okupacyjne państw zachodnich połączono i postanowiono umocnić je gos­podarczo, by powiązać je z państwami zachodnimi i przeciwstawić ZSRR. W czerwcu 1947 r. Stany Zjednoczone wystąpiły z projektem pomocy finansowej dla zniszczonej wojną Europy (Plan Marshalla)²⁹. W 1948 r. powołano do życia Organizację Europejskiej Współpracy Gospodarczej. W marcu 1948 r. 3 zachod­nie strefy gospodarcze włączono do tej wspólnoty, a w czerwcu wprowadzono na ich terenie odrębną walutę. W ten sposób Niemcy zostały podzielone³⁰. Na terenie Trizonii wybrano samodzielne władze, opracowano projekt konstytucji i uchwalono go. W ten sposób w 1949 r. powstała Republika Federalna Niemiec. Obejmowała ona początkowo obszar 245 291 km ², zamieszkany przez 50 min ludności. Państwo składało się z 11 krajów połączonych w federację. W 1957 r. przyłączyło się, kontrolowane przez Francję, Zagłębie Saary. Do RFN ciążyły też okupowane przez 3 państwa zachodnie sektory Berlina, ale oddzielały je od reszty republiki tereny okupowane przez ZSRR.

Polityka kształtowania samodzielnego państwa zachodnioniemieckiego spowodowała wielki kryzys w stosunkach państw zachodnich z ZSRR, który politykę tę uznał za złamanie ustaleń podjętych przez mocarstwa w kwestii niemieckiej w czasie II wojny światowej i bezpośrednio po niej³¹. Rada Mi­nistrów Spraw Zagranicznych przestała się zbierać, przerwała też swoje czynności Sojusznicza Rada Kontroli nad Niemcami. Natomiast ZSRR przyspieszył procesy państwowotwórcze w swojej strefie okupacyjnej. W październiku 1949 r. proklamowano powstanie Niemieckiej Republiki Demokratycznej. Obejmowała ona obszar 107 181 km², zamieszkany przez 17 min ludności³². Powstała paradoksalna sytuacja. Niemcy były nadal okupowane przez 4 mocarstwa, które ponosiły wspólnie odpowiedzialność

236

za Niemcy, jako całość w granicach z 1937 r. Mocarstwa nie mogły się po­rozumieć w sprawie ustalenia wspólnej linii postępowania wobec pokonanych Niemiec,

Nie rezygnowały jednak ze wspólnej odpowiedzialności za ich los i ograni­czonej formy kontroli nad nimi.

Republika Federalna Niemiec uznała się za państwo identyczne z Rzeszą Niemiecką. Nie uznawała NRD głosząc, że sama reprezentuje Niemcy w całości. Nie uznała też decyzji Poczdamu w sprawie powojennych granic Niemiec. Mocarstwa zachodnie zajmowały w tej sprawie stanowisko niejasne. W RFN sformułowano doktrynę prawnopolityczną, która głosiła, że w 1945 r. Rzesza Niemiecka nie została zlikwidowana, lecz że nadal istnieje ona rzekomo w granicach z 1937 r. Głoszono, że granice jej może zmienić tylko układ pokojowy. Konferencję poczdamską traktowano jako wstępną wymianę po­glądów głównych mocarstw. Decyzji jej nie uznawano. Głoszono program zjednoczenia Niemiec przez likwidację okupacji radzieckiej (NRD) oraz tym­czasowej administracji polskiej i radzieckiej na ziemiach przejętych przez te państwa. Konstytucja RFN w preambule wzywała Niemców do walki o zjed­noczenie. Przewidywała ona możliwość przyłączenia się kolejnych krajów niemieckich do RFN. Wzywano do zwołania konferencji pokojowej i pod­pisania z RFN układu pokojowego³³.

Osobny problem stanowiły 3 zachodnie sektory Berlina. W 1949 r. mocarst­wa zachodnie nie rezygnowały ze swych uprawnień kontrolnych i nie zgodziły się na włączenie ich do NRD. ZSRR z kolei nie godził się na włączenie ich do RFN. Sektor radziecki Berlina włączono do NRD (mimo zastrzeżeń państw zachod­nich) i przekształcono w stolicę NRD. Natomiast pozostałe 3 sektory tworzyły samodzielny twór - Berlin Zachodni, kontrolowany przez komendantów sił okupacyjnych. Ciążył on do RFN, ale formalnie nie wchodził w jej skład. Władze RFN podejmowały różne próby wkraczania na teren Berlina Zachodniego, ale spotykało się to z oporem ZSRR i prowadziło do ostrych kryzysów wokół Berlina³⁴.

Niemiecka Republika Demokratyczna była tworem szczególnym. Powstała na terenie radzieckiej strefy okupacyjnej wprawdzie z inicjatywy komunistów niemieckich, ale w pełnej zgodzie z polityką radzieckich władz okupacyjnych. Samodzielność jej była ograniczona. Już w kwietniu 1946 r. SPD radzieckiej strefy okupacyjnej przyłączyła się do KPD. Utworzono nową partię pod nazwą Socjaldemokratyczna Partia Jedności Niemiec (SED). Była ona zdominowana przez komunistów i uzależniona od radzieckich władz okupacyjnych. Pełniła ona tzw. kierowniczą rolę w państwie ³⁵. W zgodzie z kierunkiem polityki ZSRR

237

w kwestii niemieckiej rząd NRP uznał uchwały poczdamskie i przystąpił do wcielania ich w życie tak w stosunkach wewnętrznych, jak i na forum zewnętrznym. Ścigano zbrodniarzy wojennych, przeprowadzono reformę rolną i nacjonalizację karteli, reformowano system oświaty i wychowania. NRD została uznana na forum międzynarodowym tylko przez ZSRR i powiązane z nim państwa tzw. demokracji ludowej. 6 VII 1950 r. podpisała z Polską w Zgorzelcu układ o uznaniu ustalonej w Poczdamie wschodniej granicy Niemiec. Rząd NRD występował w imieniu Niemiec. Eksponowano tezę głoszącą, że jest to pierwsze demokratyczne państwo niemieckie. W rozumieniu jego twórców miało ono stanowić punkt wyjścia do zdemokratyzowania całych Niemiec. Przywódcy NRD bardzo ostro zwalczali przywódców RFN, piętnując ich imperlialistyczne i od­wetowe tendencje³⁶.

Państwo było jednak słabe i miało ograniczone możliwości rozwoju. Część Niemców radzieckiej strefy okupacyjnej już w latach 1945-1949 przeniosła się do stref zachodnich. Proces odpływu ludności trwał nadal po ukonstytuowaniu się państwa. Był to dalszy ciąg występującego już w XIX wieku zjawiska ucieczki z gospodarczo słabiej rozwiniętego wschodu na przemysłowy zachód (Ostflucht). Zjawisko to umacniało nowe tendencje polityczne o charakterze antykomuni­stycznym³⁷.

3. Problem suwerenności

Oba państwa niemieckie powstały z inicjatywy określonych kół niemieckich w oparciu o państwa okupacyjne. Konrad Adenauer i chadecy współdziałali z Amerykanami i Anglikami. Socjaldemokraci krytykowali Adenauera, iż jest kanclerzem okupantów. Komuniści utworzyli NRD w oparciu o ZSRR. Oba państwa były uzależnione od mocarstw okupacyjnych, które, niezależnie od okupowania własnej strefy, ponosiły wspólnie odpowiedzialność za Niemcy jako całość³⁸.

Trzy państwa zachodnie stosunkowo szybko podjęły kroki zmierzające do usamodzielnienia RFN. Już w 1951 r. ogłosiły one deklarację o zakończeniu stanu wojny z Niemcami. W 1952 r. uznały one, że RFN jest państwem suwerennym. Podjęto kroki celem wciągnięcia jej do wspólnego układu wojskowego (Europejs­ka Wspólnota Obronna). W dniu 26 V 1952 r. przedstawiciele 3 mocarstw okupacyjnych podpisali w Bonn z RFN tzw. układ ogólny lub o Niemcach. Przyznano w nim RFN prawie pełną suwerenność. Znosił on Statut Okupacyjny. RFN zgodziła się na stacjonowanie wojsk 3 mocarstw na swoim terytorium, podpisując układ regulujący prawa i obowiązki tych sił zbrojnych, umowę o finansowym wkładzie do funduszu obronnego zachodu, umowę regulującą

238

---