Chwała czy Sława?

"Kto chce pisać doskonale Język polski i też prawie
Umiej obiecad{ł)o moje, Którem tak napisał tobie"[1]

"Niesprawiedliwość może triumfować w sławie,
ale chwała jest zawsze po stronie sprawiedliwości."[2]

Wszystkie osoby stosujące zwrot "Sława!/Slava!", a dla których ważna jest tradycja języka polskiego, namawiamy do zastępowania go jednym z wielu zwrotów rodzimych. Dlaczego? Ponieważ okrzyk ten nie występuje w języku polskim. Co więcej, nie ma jego przykładów w tradycji staropolskiej. Z tego punktu widzenia jest to więc neologizm lub nawet makaronizm, czyli cytując (na przykład) za Wikipedią: "pochodzący z języka obcego zwrot lub forma gramatyczna wplatany do języka ojczystego. Ich używanie jest zazwyczaj przejawem mody, charakterystycznej dla pewnych grup, wyróżniających się tym samym spośród innych", a konkretnie będzie to rutenizm lub rusycyzm (np.: prawosławne "Sława Bohu!" albo patriotyczny okrzyk Ukraińców lub Rosjan "Sława Ukrainu!", "Sława Rosiji!").

Tymczasem w języku polskim rzeczownik "sława" ma zupełnie inne zabarwienie i znaczy tyle co "popularność" lub "rozgłos". Odnosi się więc do spraw doczesnych, często wręcz chwilowych i to nie zawsze w znaczeniu pozytywnym. Polskie znaczenia to na przykład: "aktor, który zdobył sławę", "iść po sławę", "okryć się sławą [lub] niesławą", "sławna restauracja", "sławne miasto", "miejsce cieszące się złą sławą". Stąd właściwie zerowy wynik Google dla zwrotów "Sława Bogom" i "Sława Bogu" w innych przypadkach niż rodzimowiercze. Oczywiście przeróżne zamknięte grupy i subkultury wytwarzają swój własny specyficzny zasób językowy, temat jest rozpoznany od dawna choćby przez psychologię społeczną. Tak jest i będzie. Ale pomińmy tu dywagacje (choćby R.B. Cialdiniego) o mechanizmach cementujących grupę kosztem jej rozrostu. Dość powiedzieć, że na zewnątrz ów okrzyk budzi nader często uśmieszki i zakłopotanie. Mało tego - z punktu widzenia historycznego - np. osoby które przetrwały rzeź wołyńską czy ich rodziny ów okrzyk może wręcz urażać. Dla osób chcących wyjść szerzej z programem badawczym wierzeń rodzimych, popularyzować go, jest to sytuacja potencjalnie bardzo niezręczna.

Co więc w to miejsce? Dla istot i czynów ponadczasowych język polski rozróżnia i używa rzeczownik "chwała". Na przykład polskie "Chwała Bohaterom!", ale spotykamy także czeskie lub łużyckie "chwalić" czyli "Chvála Bohu!" oraz serbskie i chorwackie "hvala" w znaczeniu "dziękować" oraz częściowo nadal jako pozdrowienie (archaizm w niektórych regionach). W innych językach słowiańskich (co bardzo ważne) dla polskiej "chwały" i dla polskiej "sławy" funkcjonuje tylko jeden odpowiednik czyli właśnie "sláva / слава". Jedynym używanym i pokrewnym znaczeniowo (z np. wschodniosłowiańską "Sławą") zwrotem jaki można znaleźć obecnie w języku polskim to czasownik (nie rzeczownik!) "sławić" - np. "sławić Boga" spotykany zamiennie z dużo bardziej popularnym "chwalić Boga" (wariant "chwalić" co ciekawe określa się mianem zapisu wielkopolskiego). Na gruncie indoeuropejskim "chwała" ma podobne znaczenie i źródłosłów, co perskie (awestyjskie) chwarena czyli chwała, sława, wielkość, blask, charyzma - święta, charyzmatyczna właściwość, którą bogowie mogą obdarzać śmiertelników, przede wszystkim władców. Objawia się w bogactwie, zdrowiu oraz powodzeniu.

Należy jednak nadmienić, że użycie rzeczownika "sława" miało miejsce w języku staropolskim (równolegle z rzeczownikiem "chwała"). Odnajdujemy go w Kazaniach Świętokrzyskich z XIII wieku, gdzie czytamy: "... [ży]dowskiego [w jego] mieście wsze [?] sława krola wszechmogącemu i [mowi krol asy]rski do króla Ezechijasza...". Duże znaczenie ma tu zapewne małopolskie pochodzenie Kazań, gdzie jak już wspomnieliśmy pojawia się zwrot "sławić Boga". Taka forma znaczeniowa zanika jednak w języku polskim przechodząc częściej do znaczeń typowych dla zapisu wielkopolskiego ("chwalić Boga"). Trudno także stwierdzić czy jest to dowód na istnienie w tych czasach autonomicznego okrzyku "Sława!" w znaczeniu "Chwała!". Nic na to nie wskazuje. Również średniowieczna pieśń "Hymnus pro die Dominica Palmarum" wskazuje raczej na okrzyk "Chwała i Sława!", który bywa używany także dziś ("Chwała, sława, wszelka cześć. Bądź tobie, o Krolu Gosponie!"). Być może owa dwoistość wzięła się z jakiegoś starszego podziału czy wpływów kulturowych. Jest to jednak zagadnienie na inny materiał, a tu zbytnio odbiega od tematu.

Chwała - przykłady współczesnych publikacji oraz tablicy pamiątkowej.

Co bardzo ważne, tak "chwała" jak i "sława" to niezwykle stare słowa. Zarzucenie któremuś z nich mniejszego stopnia pierwotności względem drugiego będzie nadużyciem. Zarówno "chwała" jak i "sława" to rzeczowniki starosłowiańskie. "Chwała" nie jest więc konstrukcją późną czy też zapożyczeniem: "Chwała" jest prasłowiańska. Pod artykułem przytoczone zostają odpowiednie ustępy ze słownika etymologicznego języka polskiego.

Skąd zatem wzięła się "Sława!" (w znaczeniu "Chwała!") w czasach współczesnych? Otóż jest to neologizm, w Polsce okrzyk obmyślony (już ponad sto lat temu) przez twórców doby Modernizmu oraz zwolenników idei panslawistycznych. Dla niezorientowanych:

Panslawizm to powstały w XIX wieku ruch filozoficzny i polityczny zakładający dobrowolne zjednoczenie ludów słowiańskich. Forma zjednoczenia była kwestią sporów i dyskusji, najczęściej zakładała ona patronat lub podporządkowanie się Rosji. Dla wszystkich zainteresowanych tematyką tu więcej (Wikipedia) na temat historii Panslawizmu.

Powitań i okrzyków polskich/staropolskich oprócz wspomnianych "Chwała Bohaterom!", oraz "Chwała Bogu/Bogom" , "Ku Chwale Ojczyzny!", "Polegli na polu chwały!", "Chwała!", "Cześć i Chwała!", "Chwała i Sława!", "Chwała Wam!" jest oczywiście znacznie więcej. Są to nadal żywe "Cześć" (w znaczeniu oddania czci), "Czołem!", "Pozdrawiam!, Hura! (zwroty te w odpowiednim kontekście bynajmniej nie brzmią zwyczajnie). Mamy także bardzo stare zwroty kierowane pierwotnie do Jassy/Świętowita(?) czyli "Boże-zdarz!", "Zdarzbóg!", Pomagaj-Bóg!" i "Daj Bóg!". Mamy także poświadczony w źródłach staropolskich toast "Leli Poleli!" lub w późniejszej zlatinizowanej formie "Lelum Polelum!". Jest to odwołanie do bogów - bliźniaków, wzmiankowanych przez Macieja z Miechowa w "Chronica Polonorum" znanych także w ludowych podaniach o Waligórze i Wyrwidębie czy poprzez analogie z zachodniolechickiego znaleziska na wyspie Fischerinsel (Tollensee) lub takich samych bóstw u Bałtów.

"Sława!" jest oczywiście przedmiotem licznych kontrowersji, także w Internecie. Oto kilka zarzutów jakie można znaleźć w sieci odnośnie tego okrzyku. Nie oznacza to, że podpisuję się pod każdym z nich ale obrazuje to wagę problemu oraz pojawiających się emocji:

• Na pierwszym miejscu podnoszone jest (wspomniane powyżej) zupełnie inne znaczenie w języku polskim.

• Często napotkać można także zarzut o legalny zamiennik dla niemieckiego "hajlowania", obcy Słowianom jako taki.

• Obecny w sieci fragment z "Legionu" Stanisława Wyspiańskiego "Słońce Gromowe, Palący Boże!..." nie jest zgodny z oryginałem. Rzeczywiście, w pierwowzorze nie pada ani razu zwrot "Sława!".

• Podnosi się również zarzut o zastosowanie konfabulacji i czystej spekulacji historycznej.

• Osobom, których rodziny poniosły męczeńską śmierć podczas rzezi wołyńskiej okrzyk "Sława!" często kojarzy się ze "Sława Banderii Na pohybel Lacham!", okrzykiem wznoszonym przez banderowskich zbrodniarzy (niestety bywa używany nawet dzisiaj).

• Zwrot "Sława!" w dyskusjach międzynarodowych wprowadza innych Słowian w błąd, sugerując, że w Polsce jest on zwrotem stosowanym powszechnie.

Cóż więcej dodać. Na pewno warto promować własne unikalne formy znaczeniowe, także w zakresie rekonstrukcji. Jak widzimy granica między tym co rodzime, a tym co obce staje się czasem bardzo płynna. Popularyzujmy więc polską i lechicką Chwałę. Grafiki do pobrania dla wszystkich chętnych:

Tak grafiki jak i treść artykułu służą popularyzacji zwrotów rodzimych (do czego namawiamy). Redakcja serwisu prosi jednak by nie wykorzystywać ich w innych celach, w tym wzniecaniu kontrowersji czy tworzeniu niepotrzebnych podziałów.

___________________________________________________________________________

Nowe uzupełnienia do tekstu:

Należy pamiętać, że tak "chwała" jak i "sława" to niezwykle stare słowa. Zarzucenie któremuś z nich mniejszego stopnia pierwotności względem drugiego będzie nadużyciem. Zarówno "chwała" jak i "sława" to rzeczowniki starosłowiańskie.

Pozostałe języki lechickie:

• Język Kaszubski:

• Kaszubski fragment "Ojcze nasz" z 1861 roku: "Bó Twóje je krolestwo e moc e ćesc e chvała na vjekj vjekov."

• Słownik Kaszubski Jana Trepczyka jako pierwsze czyli najbardziej trafne znaczenie polskiej chwały podaje kaszubskie "chwała": "chwała ƒ chwała, sława, tcza, poczestnota ƒ; ~ Bogu! Bogu dzęka!".

• Język Połabski (wymarły)

• Oto połabski fragment "Ojcze nasz" gdzie widać (polską i kaszubską) równoważność słów "cześć", "moc" i "chwała": "Pritü tüje ją tü ťenądztwü un müc un câst, warchni Büzac, nekąda in nekędisa. Amen." Czyli: Pritü(przecież?) tüje(twoje) ją(jest) tü(twe) ťenądztwü(po-tędztwo-mocarstwo), un(6und-i) müc(moc), un(7i) câst(cześć), warchni(wierchni) Büzac (Buezac-Bożyć?), nekąda(niekąd) in(i lub 8in-w) nekędisa (nieskończone). 9Amen. Zdanie to znaczy po prostu: "Albowiem Twoje jest Królestwo, i moc, i cześć, na wieki wieków. Amen". Słowo "câst" to polskie i kaszubskie cześć/ćesc czyli oddanie czci. Jak widzimy w modlitwie nie występuje słowo "sława".

• Kazimierz Polański podaje w gramtyce połabskiego: "ďolü χolĕ mestro ⥪ *dělo χvalitъ (mestr)a ‛dzieło chwali mistrza'".

___________________________________________________________________________

W innych językach:

Jak przytacza Grzegorz Niedzielski, chwała ma podobne znaczenie i źródłosłów, co perskie (awestyjskie) chwarena - chwała, sława, wielkość, blask, charyzma - święta, charyzmatyczna właściwość, którą bogowie mogą obdarzać śmiertelników, przede wszystkim władców. Objawia się w bogactwie, zdrowiu oraz powodzeniu (informacje za A.M. Kempińskim - "Encyklopedia mitologii ludów indoeuropejskich").

Chwała w tym kontekście (chwareny) może być albo pożyczką z irańskiego (od Sarmatów, Alanów, Jazygów lub innych plemion irańskich, stykających się ze Słowianami) albo pochodzi jeszcze z czasów hipotetycznej wspólnoty praindoeuropejskiej. Późniejsza forma chwareny to perski farr, porównywalny do ogólnosłowiańskiego pora - "siła", germańskiego furur - "furia, boski szał" (szczególnie w stosunku do Odyna), łac. furere - "furia, szał", fervor - "wrzenie, żar, zapał", franc. ferveur, hiszpańskie hervor, ang. fervour, znaczące to samo (ciekawe, że po staropolsku chwałę zapisywano również jako "fala"!) (A. Bańkowski - "Słownik etymologiczny języka polskiego".).

Odnosi się ogólnie do religijnej koncepcji boskiej mocy jako gorącej, ognistej, duchowej siły napełniającej i przenikającej ciało bohatera / herosa.

I jeszcze z bloga Czesława Białczyńskiego: "Chwała znaczy dokładnie - cześć, sława, uwielbienie i podziękowanie, ale nie zwykłe, lecz dziękczynienie skierowane do bóstwa (np. „chwała ci, Panie”, „chwała Bogu”). Słowo to jest tożsame ze słowem Sława i ma pochodzenie indoeuropejskie. Zachowało się w staroislandzkim skval - czcza paplanina, puste słowa, głośna mowa, wołanie. Z pojęciem chwały wiążą się także pojęcia chwat - dzielny, chwacki - zręczny, chybki - szybki, chwyt - chwytać, uchwyt, chwat - chwytający."

___________________________________________________________________________

Linki:
http://www.etymologia.org/wiki/Słownik+etymologiczny/chwała

chwała, chwatka, chwalić i liczne złożenia, po - itd.; chwalba, chwalebny, chwalny; bałwochwalca; naschwat, `na umysł, umyślnie', dziś nieznane, w XVI i XVII wieku; zamiast chw - przez cały XV wiek (ale już od XIV w.) fala, folii, falcbny, niektóre zabytki postaci z chw- wcale nie znają; dziś zapomnieliśmy o f, utrzymało się tylko w nazwach, Falęcice, Falkowski; ufała w XV wieku zamiast uchwała, ufalić. Jak w chory z »chwory, może chic - i w ch - się uprościć, przynajmniej powtarza się chała, chalić tak często w psałterzu i biblji, że trudno tu o samym błędzie pisarskim prawić. Prasłowo, takie samo u wszystkich Słowian, nabiera powszechnie i znaczenia `dziękowania'; serb. na(ch)walice, nawo (z nachwao, nasze naschwał), `umyślnie', ufał', `nieumyślnie', słowień. na chwalpriti, `nadarzać się'; u Serb. i Bułg. narzeczowo toż f, co u nas. Pień z sk-, nord. sktala, `wzbierać' (o wodzie i mowie), niem. Schwall, schwellen. Samochwał = Chwałko, Chwalecki, u Potockiego, i inne.

http://www.etymologia.org/wiki/Słownik+etymologiczny/sława

sława, sławny; sławetny w XV wieku (biblja i inne), z tego od XVI wieku sławetny (zamiast sławetny, czes. slowutny); sławić, błogosławić (zamiast błogosłowićl); wysławiać, zniesławiać, itd.; prawosławie i prawosławny zamiast prawowierny ; (jest to nowsze ruskie błędne tłumaczenie, od XIV wieku, greckiego ortkodoksos, bo doksai `wiarę' i `sławę' znaczy; pierwotnie tylko prawowierije istniało). Prasłowo; patrz słynąć ; lit. szłowe i szławinti (`sławić'). Tak samo u wszystkich Słowian. patrz słowo.

[1] cytat autorstwa Jakuba Parkoszowica (z pierwszego traktatu o ortografii polskiej, około roku 1440).

[2] Polskie tłumaczenie myśli włoskiego teologa Gaetano di Gaeto.

Źródło: http://www.bogowiepolscy.net/chwala.html

---