Anton Martin Slomšek i jego walka o język słoweński w XIX wieku
We wrześniu ubiegłego roku papież Jan Paweł II beatyfikował w Mariborze pierwszego Słoweńca - Antona Martina Slomška, wybitnego promotora kultury narodowej. Aby mówić o biskupie Slomšku, należy przyjrzeć się bliżej sytuacji języka słoweńskiego na przełomie XVIII i XIX wieku. Należy również zwrócić uwagę na główne cele kampanii językowej A. Slomška - mianowicie na jego starania o uprawnienie języka słoweńskiego zarówno w administracji i szkolnictwie, jak i całej szeroko pojętej kulturze.
W XVIII wieku Słoweńcy stanowili najmniej liczny naród monarchii Habsburgów. Był to naród chłopski o bardzo niskim poczuciu tożsamości narodowej. Język słoweński traktowany był jako gwara ludowa. Językiem administracji na tych terenach był niemiecki (jedynie rzadko używano słoweńskiego do komunikowania rozporządzeń chłopom). W szkolnictwie językiem nauczania był również niemiecki, język słoweński wprowadzono tylko w nielicznych szkołach i to jako przedmiot uboczny.
Pewne zmiany przyniosło panowanie francuskie i utworzenie na tych terenach Prowincji Iliryjskich (w latach 1809-1813). Język słoweński został wprowadzony do administracji i szkolnictwa (w tym ostatnim wprowadzono go jako język wykładowy w szkolnictwie ludowym, natomiast w szkolnictwie średnim językiem wykładowym był francuski lub włoski, a słoweński stanowił jeden z przedmiotów). Istnienie Prowincji Iliryjskich było tylko krótkim epizodem, który jednakże zmienił bardzo nastawienie działaczy słoweńskich do języka narodowego i jego praw. Już pod koniec XVIII wieku sytuacja języka słoweńskiego zaczęła się zmieniać. Po długim zastoju zaczyna się odrodzenie literatury słoweńskiej. Tworzą wtedy wybitni Słoweńcy - poeta Valentin Vodnik oraz dramaturg i historyk Anton Tomaž Linhart. Twórca nowoczesnego literackiego języka słoweńskiego, Jernej Kopitar pisze pierwszą naukową gramatykę. W tym okresie tworzy również największy słoweński poeta France Prešeren. Do tej grupy wybitnych Słoweńców możemy z pewnością zaliczyć biskupa Slomška.
Anton Martin Slomšek urodził się w 1800 roku w Slomie koło Ponikvi w Styrii w rodzinie chłopskiej. W 1824 roku, po ukończeniu seminarium duchownego w Celowcu, otrzymał święcenia kapłańskie. W 1829 roku został ojcem duchowym w seminarium. Po kilku latach powrócił do pracy w parafiach. W 1846 roku został proboszczem w Celju, a następnie biskupem diecezji lawantyńskiej.
A. Slomšek uwierzył w wartość języka słoweńskiego, dlatego walczył o jego równouprawnienie, które zapewniłoby narodowi i jego kulturze swobodny dalszy rozwój duchowy. Bo przecież to język jest podstawowym elementem scalającym naród i umożliwiającym jedność jego kultury. Jak mówi Slomšek: Język jest środkiem komunikacji między narodami, jest najmocniejszą więzią każdego społeczeństwa, które jednoczy w braterski sposób. Język jest więc wyjątkowo ważnym czynnikiem jedności narodowej, zwłaszcza w przypadku narodów, które nie tworzą odrębnej organizacji państwowej.
Slomšek został nauczycielem języka słoweńskiego już w czasie studiów teologicznych (w latach 1821 -1823). Udało mu się tak dobrze opanować zawiłości języka ojczystego, że dyrekcja teologii pozwoliła mu nauczać go wśród kolegów. Kursy języka słoweńskiego w Celowcu kontynuował po ukończeniu teologii, w latach 1829 - 1838. Nauczał młodych księży, a także urzędników pracujących na tych terenach. Udzielał wskazówek młodym poetom, przyczyniając się w ten sposób do doskonalenia i szerszego zastosowania języka słoweńskiego jako języka literackiego. Dawał również rady na temat tłumaczenia utworów obcych na język słoweński, mówił: Nie tłumacz słów, ale myśli (...) Piękno języka słoweńskiego nie zawiera się w poszczególnych słowach, ale w ojczystych metaforach, związanych z ziemiami słoweńskimi.
Kluczową sprawą jest droga językowa, jaką wybrał Slomšek. Były to bowiem początki kształtowania się literackiego języka słoweńskiego. Podstawę dał mu wybitny uczony Jernej Kopitar, pisząc pierwszą gramatykę słoweńską. Za Kopitarem przyjął Slomšek pogląd o nowej ludowej podstawie literackiego języka słoweńskiego, która mogła odnowić ówczesny zasób leksykalny, pełen zniekształceń i zapożyczeń. Jednocześnie próbował znaleźć drogę do zniwelowania różnic stylistyczno-znaczeniowych pomiędzy dialektami styryjskimi, karynckimi i kraińskimi. Kopitar wybrnął z tego problemu opierając swój język literacki głównie o dialekty kraińskie (podobnie postąpił France Prešeren). Slomšek natomiast wybrał drogę literacko - językowej integracji Słoweńców. W swych dziełach rozwinął syntaktyczny i leksykalny system wspólnego, ogólnosłoweńskiego języka literackiego. Oparł go o dialekty środkowosłoweńskie, z dużym jednak udziałem słownictwa z obszaru Karyntii, Styrii i Panonii.
Twórczość Antona Martina Slomška w języku słoweńskim jest bardzo bogata i różnorodna. Pisał poezję, choć nie była ona dla niego celem, a środkiem, by wzbudzić u rodaków miłość do języka słoweńskiego. Mimo to jednak w wielu utworach ukazał swój talent poetycki. Wczesne utwory mają charakter okolicznościowy - są to życzenia imieninowe i wiersze zachęcające dla uczestników kursu języka słoweńskiego w Celowcu, bądź dla szkół. Pojawiają się też wiersze na cześć wybitnych Słoweńców (np. Drava na cześć Urbana Jarnika czy Słoweńska swora - na cześć Valentina Vodnika). Częste w jego twórczości są wesołe toasty (np. Toast za Słoweńców), a także wiersze wychowawcze. Dużą część poezji zajmuje twórczość dla dzieci - można wymienić tu utwory takie jak Jagody i dzieci, Wieczorne słońce, Dobranoc, Dzień dobry, czy Burza. Oprócz poezji napisał Slomšek bardzo wiele podręczników, z których warto wymienić chociażby Blaže i Nežica w szkole niedzielnej czy Apostolskie pożywienie. Liczne utwory przeznaczył młodzieży np. Chrześcijańskie dziewictwo czy Szczęśliwa droga życia. Tworzył też żywoty, artykuły okolicznościowe, baśni i przypowieści, listy, kazania, a także zbierał słoweńskie przysłowia ludowe. Napisana przez niego gramatyka pod tytułem Inbegriff der slowenischen Sprache pozostała jedynie w rękopisie.
Dzięki różnorodności swego piśmiennictwa Slomšek przyczynił się do rozwoju wielu odmian języka (zdziałał bardzo wiele dla języka publicystyki, a także dla stylu naukowego, wprowadzając nawą terminologię gramatyczną, matematyczną, urzędową i przyrodoznawczą).
Duże znaczenie miały zakładane przez Slomška instytucje, popularyzujące słoweńskie piśmiennictwo. W 1846 roku powstało czasopismo Drobtinice, w którym publikowano opowiadania, przypowieści i przysłowia, przeznaczone zarówno dla dzieci, jak i dla starszych. Natomiast w 1851 roku powstała Mohorjeva Družba, która stała się wydawnictwem książek, popularyzujących język słoweński. Jej założenie przyniosło najwięcej zasług dla słoweńskiej książki.
Biskup Slomšek podjął również walkę o wprowadzenie języka słoweńskiego do szkolnictwa. Języka słoweńskiego uczono w nielicznych szkołach i to jedynie jako przedmiotu ubocznego. Językiem wykładowym był niemiecki. A przecież jak mówi Slomšek: Język ojczysty jest kluczem do wykształcenia. W innym miejscu twierdzi: To, czego dziecko nauczy się od matki i ojca, szkoła powinna rozwijać. A to zgodnie z rozumem może się odbywać tylko w jednym i tym samym języku w szkołach krajowych. Wybitny ten pedagog i wychowawca walczył więc z germanizacyjnym wpływem szkół na młode pokolenie. Każda bowiem jednostka, decydująca się na naukę, była skazana na częściowe przynajmniej zniemczenie. Rozwinął sieć szkół niedzielnych obok podstawowych. Pisał też liczne podręczniki. Wraz z Franem Miklošičem, wybitnym językoznawcą, udało mu się wywalczyć możliwość wydawania podręczników dla trzech klas szkoły podstawowej po słoweńsku. Język słoweński wprowadzono do szkolnictwa ludowego w czasach Prowincji Iliryjskich, jednakże po ich upadku władze austriackie przywróciły dawny porządek. Kolejnym zwrotem była Wiosna Ludów. Słoweńcy co prawda nie byli narodem na tyle silnym, by wysunąć odważne żądania polityczne. Jednakże konserwatystom, których przedstawicielem był również biskup Slomšek, udało się osiągnąć dość ograniczone prawa językowe.
W szkołach ludowych wprowadzono język słoweński jako wykładowy, natomiast w szkołach średnich jako jeden z przedmiotów. Zdobyte prawa językowe udało się Słoweńcom utrzymać po upadku rewolucji, w okresie neoabsolutyzmu. Biskup Slomšek stwierdził, że Słoweńcy mają być najpierw katolikami, potem Austriakami, a na końcu Słoweńcami. Te słowa wydawać się nam mogą skrajnym konserwatyzmem i lojalizmem. Należy tu jednak odróżnić - Slomšek mówił o byciu Austriakami, a nie Niemcami. Zalecał zachowanie odrębności narodowej w ramach monarchii Habsburgów, odrębności, którą zapewnić może język ojczysty, pielęgnowany od najmłodszych lat u każdego dziecka. A dzięki takiemu lojalizmowi udało się właśnie uratować język słoweński w szkolnictwie niższym.
Anton Martin Slomšek zdziałał bardzo wiele dla równouprawnienia języka słoweńskiego oraz podniesienia świadomości narodowej Słoweńców. Był zarówno wybitnym duchownym, jak i wielkim patriotą, a program jego działalności charakteryzują najlepiej słowa: Święta wiara będzie wam światłem, a język ojczysty kluczem do błogosławionej kultury narodowej.