HISTORIA I FILOZOFIA RELIGII
wykłady dla II roku FILOZOFII w Instytucie Filozofii Uniwersytetu Zielonogórskiego
prowadzący: prof. dr hab. Wojciech Sady
30 spotkań po 2 godziny
Wykład 1. Pradzieje ludzkości i rewolucja duchowa VI w. p.n.e.
a. Afrykańskie początki i ekspansja na inne kontynenty.
b. Malarstwo paleolityczne i jego możliwe interpretacje.
c. Neolityczna rewolucja rolnicza.
d. Pierwsze cywilizacje.
e. Powstanie konfucjanizmu i taoizmu w Chinach, hinduizmu i buddyzmu w Indiach, zaratusztryzm (?) w Persji, judaizmu w Mezopotamii, filozofii w Grecji.
Wykład 2. Badania nad genezą Biblii i historycznością opowieści biblijnych.
a. Negatywne wyniki prac archeologicznych w Egipcie i Palestynie a opowieści biblijne.
b. Cztery warstwy historycznych ksiąg biblijnych: źródła J, E, D i P.
Wykład 3. Opowieści biblijne: od Stworzenia Świata do upadku królestwa Izraela.
b. Przymierze Jahwe z Abrahamem. Patriarchowie i osiedlenie się Izraelitów w Egipcie.
c. Wyjście z Egiptu pod wodzą Mojżesza. Prawo Mojżeszowe.
d. Zdobycie (?) Kanaanu pod wodzą Jozuego. Religijne odstępstwa Izraelitów w epoce sędziów.
e. Saul, Dawid i Salomon. Religijne odstępstwo Salomona u rozpad jego królestwa.
Wykład 4. Powstanie i kryzys judaizmu.
a. Kryzys polityczny i pierwsi prorocy: Eliasz, Amos, Ozeasz, Izajasz.
b. Upadek Judy i jego konsekwencje. Szowinistyczne proroctwa Ezechiela a uniwersalistyczne wizje Deuteroizajasza.
b. Kodyfikacja zasad judaizmu w okresie niewoli babilońskiej.
c. Pesymizm Hioba.
Wykład 5. Sytuacja społeczna i religijna w Palestynie na przełomie er.
a. Faryzeusze, saduceusze, esseńczycy, zeloci i inni.
b. Judeochrześcijanie: Jehoszua z Nazaretu był Mesjaszem posłanym do Izraela.
Wykład 6. Paweł z Tarsu: Jezus z Nazaretu był Chrystusem posłanym do wszystkich narodów.
a. Życie i działalność Apostoła Narodów. Listy.
b. Paweł o odkupieńczej śmierci Jezusa i wskrzeszeniu Go z martwych.
c. Prawo a wiara.
d. Konflikty Pawła z judeochrześcijanami.
Wykład 7. Życie i nauczanie Jezusa według synoptyków.
a. Chrzest i głos z nieba. Post na pustyni i spotkanie z Szatanem.
b. Działalność w Galilei. Powołanie uczniów. Cuda, a zwłaszcza wypędzanie diabłów. Konflikt z faryzeuszami.
c. Nauczanie w przypowieściach ("aby słysząc nie rozumieli") a nauczanie wprost. Kazanie na górze i inne mowy.
d. Śmierć Jana Chrzciciela i przemienienie Jezusa. Wymarsz do Jerozolimy.
e. Nauczanie w Jerozolimie: "mała apokalipsa".
f. Śmierć Jezusa i wskrzeszenie Go z martwych.
Wykład 8. Zagadka czwartej ewangelii.
a. Judaizm aleksandryjski i Księga Mądrości.
b. Gradualistyczna filozofia Filona Aleksandryjskiego.
c. Działalność i nauczanie Jezusa-Logosu wg Ewangelii Jana.
Wykład 9. Wielość nurtów wczesnego chrześcijaństwa.
a. Powstanie 69-73 w Palestynie i jego skutki.
b. Rzut oka na dalsze dzieje judaizmu.
c. Marcjonisći, montaniści, gnostycy i inni..
d. Tertulian: credo quia absurdum.
e. System filozoficzny Orygenesa.
Wykład 10. Powstanie ortodoksji chrześcijańskiej.
a. Prześladowania Dioklecjana.
b. Konstantyn Wielki i jego dzieło.
d. Teodozjusz Wielki: chrześcijaństwo religią państwową. I sobór konstantynopolitański (381) i wyznanie wiary.
e. Nawrócenie św. Augustyna i zarys jego filozofii.
f. Wielka wędrówka ludów i zagłada Cesarstwa Rzymskiego.
g. Spory o kult maryjny. Sobory w Efezie (431) i Chalcedonie (451). Nestorianie.
h. Pierwsze klasztory na Wschodzie i na Zachodzie.
a. Sytuacja społeczna i religijna na Półwyspie Arabskim w VI w.
b. Muhammad: życie i dzieło. Ucieczka z Mekki do Medyny i początek ery islamu (622).
c. Koran.
Wykład 12. Narodziny i rozwój islamu.
a. Sąd Ostateczny, raj i piekło. Pięć filarów islamu.
b. Czterech kalifów prawowiernych i święta wojna.
b. Hadisy i szariat.
Wykład 13. Narodziny średniowiecznej Europy.
a. Karol Wielki i jego dzieło. Wzrost znaczenia biskupów Rzymu.
b. II sobór Nicejski (787): legalizacja kultu obrazów świętych.
c. Reformy cluniackie: papież głową Kościoła. Wielka Schizma Wschodnia (1054).
d. Prawosławie: dogmaty i rytuały.
Wykład 14. Chrześcijaństwo średniowieczne.
a. Wyprawy krzyżowe: dzieje i skutki.
b. Zepsucie w Kościele (symonia, nepotyzm itd.).
c. "Herezje ludowe" i krwawe schizmy przeciwko nim.
d. Powstanie zakonów franciszkanów (1209) i dominikanów (1216).
e. Tomasz z Akwinu, Duns Szkot i inni wielcy scholastycy.
Wykład 15. Reformacja.
a. Zepsucie renesansowych papieży. Handel odpustami.
b. Tezy Marcina Lutra (1517) i początki protestantyzmu.
c. Sobór trydencki i jego postanowienia.
c. Procesy czarownic: domniemane przyczyny i ofiary.
Wykład 16. Protestantyzm.
a. "Tylko Pismo, tylko wiara, tylko łaska".
b. Najważniejsze kościoły protestanckie: luterański, kalwinistyczny, anglikański.
c. Wojny religijne XVI i XVII w.: czyja władza tego religia.
d. "Druga reformacja" w Stanach Zjednoczonych w XIX w. i powstałe wtedy wyznania.
e. Ekspansja kolonialna Europejczyków i jej skutki.
Wykład 17. Rewolucja naukowo-techniczna i społeczna a chrześcijaństwo.
a. Pierwsze starcie: proces Galileusza.
b. Filozofowie o szkodliwości religii.
c. Rewolucje społeczne XVIII i XIX w. a kościoły chrześcijańskie. Wojujący ateizm.
d. I sobór watykański (1870) o nieomylności papieskiej.
e. II sobór watykański (1962-65): aggiornamento.
Wykład 18. Indie w okresie wedyjskim.
a. Cywilizacja doliny Indusu: powstanie i upadek.
b. Ekspansja Ariów. Podziały kastowe.
d. Ewolucja wierzeń: brahmany i araniaki.
Wykład 19. Powstanie hinduizmu.
b. Aman i brahman, samsara i moksza.
Wykład 20. Hinduistyczne drogi do wyzwolenia: joga królewska.
a. Filozoficzny system sankhji.
c. Kolejne szczeble na drodze jogi królewskiej.
Wykład 21. Inne drogi do wyzwolenia.
b. Wyzwolenie przez pobożne oddanie się bogu. Bhakti joga.
c. System wedanty i jego odmiany. Śankara.
Wykład 22. Hinduizm pobożnościowy.
a. Opowieści z kart Mahabharaty i Ramajany.
b. Purany i inne teksty religijne.
c. Bogowie pobożnościowego hinduizmu: Brahma, Wisznu i Siwa. Awatary Wisznu. Inni bogowie.
d. Teizm Ramanudży. Ruchy Ćaitanji, Tulsidasa i innych.
Wykład 23. Hinduizm w okresie panowania angielskiego i później.
a. Wynaturzenia hinduizmu: palenie wdów, małżeństwa dzieci, system kastowy, zacofanie.
b. Rabindranath Tagore, Mahatma Gandhi i inni.
c. Joga integralna Aurobindo.
Wykład 24. Powstanie buddyzmu.
a. Wędrówki samanów w poszukiwaniu prawdy.
b. Życie i nauczanie Gautamy Siddharthy.
Wykład 25. Cztery Prawdy Szlachetne.
a. Szlachetna Prawda o Cierpieniu.
b. Szlachetna Prawda o Powstawaniu Cierpienia. Doktryna współzależnego powstawania.
Wykład 26. Cztery Prawdy Szlachetne c.d.
a. Szlachetna Prawda o Ustaniu Cierpienia. Nirwana; arhat; budda.
b. Szlachetna Prawda o Ścieżce wiodącej do Ustania Cierpienia: Szlachetna Ścieżka Ośmioraka.
Wykład 27. Wczesny buddyzm.
a. Wczesne szkoły i ich doktryny.
b. Cesarz Asoka jako propagator buddyzmu.
c. Powstanie mahajany. Sutry Doskonałej Mądrości i ideał bodhisattwy.
Wykład 28. Odmiany buddyzmu mahajany.
a. Nagardżuna: filozofia madhjamaki.
c. Buddyzmy czystych krain i ich święte istoty.
Wykład 29. Inne odmiany buddyzmu.
a. Buddyzm wadżrajany: lamowie i panteon.
b. Chiński buddyzm czan i japoński zen.
Wykład 30. Nowe zjawiska religijne w kulturze Zachodu.
a. Pierwsze badania nad religiami Indii.
b. Towarzystwo Teozoficzne. Jiddu Krishnamurti jako teozoficzny Maitreja i jako niezależny nauczyciel.
c. Ruchy kontrkultury końca lat sześćdziesiątych a nauczyciele mądrości Wschodu.
d. New Age: przejściowa moda czy duchowa rewolucja?
LITERATURA
Opracowania ogólne
Ogólnych wprowadzeń do historii religii jest wiele, godne polecenia są m.in.:
G. J. BELLINGER, Leksykon religii świata.
Mircea ELIADE, Historia wierzeń i idei religijnych, PAX 1988, 3 tomy.
Encyklopedia religii świata, F. Lenoir, Y. Tardan-Masquelier (red.), Dialog 2002, 2 tomy.
Religia. Encyklopedia PWN, T. Gadacz, B. Milerski (red.), Wyd. Nauk. PWN 2001-2003, 10 tomów.
RELIGIE OBJAWIONE
Judaizm
Studia nad judaizmem należy zacząć od lektury najważniejszych ksiąg BIBLII HEBRAJSKIEJ, zwłaszcza Księgi Rodzaju i Wyjścia; przynajmniej przejrzeć proroków Amosa, Ozeasza, Izajasza, Jeremiasza, a także ksiągi "mądrościowe" Eklezjastesa (Koheleta) i Hioba. Spośród dostępnych tłumaczeń Biblii na język polski najbardziej godny polecenia jest przekład "poznański", wydawany w trzech, a potem w czterech tomach, z licznymi przypisami objaśniającymi zarówno sens tekstu, jak i problemy translatorskie (w 2003 r. wyszło też tanie wydanie w 1 tomie, prawie bez przypisów). Najpopularniejszy u nas przekład, tzw. BIBLIA TYSIĄCLECIA, ma liczne wady.
Witold TYLOCH, Judaizm, KAW 1987. (Najlepsze po polsku wprowadzenie)
Alan UNTERMAN, Żydzi. Wiara i życie, Wyd. Łódzkie 1989. (Książka praktykującego Żyda, uniwersyteckiego wykładowcy religioznawstwa.)
Chrześcijaństwo
Należy najpierw przeczytać Cztery Ewangelie, Dzieje Apostolskie, z Listów przynajmniej św. Pawła do Rzymian; do poważnych studiów nieocenioną pomoc stanowi GRECKO-POLSKI NOWY TESTAMENT. Wydanie interlinearne z kodami gramatycznymi.
Jan Wierusz KOWALSKI, Chrześcijaństwo, KAW 1988. (Dobre wprowadzenie ogólne, wydane wcześniej w trzech tomikach.)
Peter PAWLOWSKY, Chrześcijaństwo, Znak 1997. (Mała, piękna książeczka.)
Daniel OLSZEWSKI, Dzieje chrześcijaństwa w zarysie, Znak 1996. (Autor jest księdzem, co warunkuje sposób prezentacji, ale całość jest niezła. Zawiera dość obszerną i użyteczną bibliografię.)
Paul JOHNSON, Historia chrześcijaństwa, Atext 1995.
Islam
KORAN - dostępny w dwóch współczesnych przekładach na język polski - czyta się bardzo ciężko i trudno tę lekturę polecać, choć warto przynajmniej raz zajrzeć do środka.
Hamilton A. R. GIBB, Mahometanizm. Przegląd historyczny, PWN 1965. (Mała książeczka, najlepsze może po polsku wprowadzenie ogólne.)
Malise RUTHVEN, Islam, Prószyński i S-ka 1998. (Niewielka książka, dostępna obecnie w księgarniach. Zawiera niezbyt kompletną polską bibliografię.)
Seyyed Hossein NASR, Idee i wartości islamu, PAX 1988. (Niewielka książka napisana przez muzułmanina.)
Janusz DANECKI, Podstawowe wiadomości o islamie, Dialog 1997, 2 tomy.
RELIGIE "MISTYCZNE"
Arthur L. BASHAM, Indie, PIW 1973. (Wielu uważa tę książkę za najlepsze w literaturze światowej wprowadzenie do historii i kultury Indii; prawie niezbędny wstęp dla każdego.)
John B. CHETHIMATTAM, Nurty myśli indyjskiej, PAX 1974.
Erich FRAUWALLNER, Historia filozofii indyjskiej, PWN 1990, 2 tomy. (Lektura dla ambitnych, o systemach filozoficznych hinduizmu, buddyzmu, dżinizmu i indyjskiego materializmu.)
S. RADHAKRISHNAN, Filozofia indyjska, PWN 1971, 2 tomy.
Filozofia Wschodu, B. SZYMAŃSKA (red.), Wyd. UJ 2001.
Filozofia Wschodu. Wybór tekstów, M. Kudelska (red.), Wyd. UJ 2002.
Hinduizm
HYMNY RIGWEDY, przeł. Franciszek Michalski, Ossolineum 1971. (Kilkadziesiąt najważniejszych hymnów.)
Z HYMNÓW RIGWEDY. Bogowie trojga światów, przeł. Cezary Galewicz, Halina Marlewicz, Oficyna Literacka 1996. (24 wybrane hymny, niektóre wcześniej przetłumaczone przez Michalskiego, co pozwala na dokonanie porównań.)
UPANISZADY, przekład i wstęp Marta Kudelska, Oficyna Literacka 1999. (13 najstarszych i najważniejszych Upaniszad.)
BHAGAWADGITA, przeł. Franciszek Michalski, Ultima Thule 1927.
BHAGAWADGITA czyli Pieśń Pana, przeł. Joanna Sachse, wstęp Hanna Wałkówska, Ossolineum 1988.
BHAGAWADGITA. Pieśń Czcigodnego Pana, przeł. Marta Kudelska, Oficyna Literacka 1995.
KLASYCZNA JOGA INDYJSKA. Jogasutry przypisywane Patańdżalemu i Jogabhaszja czyli komentarz do Jogasutr przypisywany Jasie, przekład i wstęp Leon Cyboran, PWN 1986.
J. L. BROCKINGTON, Święta nić hinduizmu (Znakomite wprowadzenie.)
Herbert ELLINGER, Hinduizm, Znak 1997.
Marzenna JAKUBCZAK, Sankhja i joga. Podstawy filozofii Patańdżalego, Wyd. PAN, Kraków 1999.
Kim KNOTT, Hinduizm, Prószyński i S-ka 1998.
Buddyzm
Niewiele jest tekstów buddyjskich tłumaczonych na język polski. Szczególnie warto przeczytać, w przekładzie S. F. Michalskiego, DHAMMAPADA (dwa wydania z 1927 i 1948 r.). Niezły, ale też trudno dostępny, jest wybór tekstów pod red. Jacka Sieradzana, Buddyzm, wydany w Bibliotece Pisma Literacko-Artystycznego, tamże dość obszerna bibliografia. Dość rozczarowująca, z uwagi na krótkość wybranych fragmentów, jest przygotowana przez Ireneusza Kanię (znakomitego skądinąd tłumacza) MUTTĀWALI. KSIĘGA WYPISÓW STAROBUDDYJSKICH, Oficyna Literacka 1999.
Damien KEOWN, Buddyzm, Prószyński i S-ka 1997. (Niezłe krótkie wprowadzenie.)
Marek MEJOR, Buddyzm, KiW 1980.
Hermann OLDENBERG, Życie, nauczanie i wspólnota Buddy, Oficyna Literacka 1994.
John POWERS, Wprowadzenie do buddyzmu tybetańskiego, Wyd. "A" 1999.
SANGHARAKSZITA, Wprowadzenie do buddyzmu, Wyd. "A" 2002.
D. T. SUZUKI, Wprowadzenie do buddyzmu zen, Przedświt 1992. (Sporo jest książek o buddyzmie Zen, ale są bardzo nierównej jakości, ta jest godna polecenia.
Paul WILLIAMS, Buddyzm mahajana, Wyd. "A" 2000.