DZIEJE RELIGII, FILOZOFII I NAUKI

do ko

ń

ca staro

ż

ytno

ś

ci

│

ś

redniowiecze i odrodzenie

│

barok i o

ś

wiecenie

│

1815-1914

│

1914-1989

jak i z czego studiowa

ć

filozofi

ę

│

moje wykłady

│

Wittgenstein

│

filozofowie i socjologowie nauki

HISTORIA I FILOZOFIA RELIGII

wykłady fakultatywne w ASP w Poznaniu w latach 1994-1997

wykłady fakultatywne dla studentów filozofii Uniwersytetu Zielonogórskiego 1997-2004

w 2005 r. na UMCS w Lublinie wykłady 1-17 pt. "Dzieje religii objawionych"

30 spotka

ń

po 2 godziny

Wykład 1. Pradzieje ludzko

ś

ci i rewolucja duchowa VI w. p.n.e.

a. Afryka

ń

skie pocz

ą

tki i ekspansja na inne kontynenty.

b. Malarstwo paleolityczne i jego mo

ż

liwe interpretacje.

c. Neolityczna rewolucja rolnicza.
d. Pierwsze cywilizacje.
e. Powstanie konfucjanizmu i taoizmu w Chinach, hinduizmu i buddyzmu w Indiach,
zaratusztryzm (?) w Persji, judaizmu w Mezopotamii, filozofii w Grecji.

Wykład 2. Badania nad genez

ą

Biblii i historyczno

ś

ci

ą

opowie

ś

ci biblijnych.

a. Negatywne wyniki prac archeologicznych w Egipcie i Palestynie a opowie

ś

ci biblijne.

b. Cztery warstwy historycznych ksi

ą

g biblijnych:

ź

ródła J, E, D i P.

Wykład 3. Opowie

ś

ci biblijne: od Stworzenia

Ś

wiata do upadku królestwa Izraela.

a.

Dwie opowie

ś

ci o stworzeniu

ś

wiata i pierwszych ludzi. Mity o potopie i wie

ż

y Babel.

b. Przymierze Jahwe z Abrahamem. Patriarchowie i osiedlenie si

ę

Izraelitów w Egipcie.

c. Wyj

ś

cie z Egiptu pod wodz

ą

Moj

ż

esza. Prawo Moj

ż

eszowe.

d. Zdobycie (?) Kanaanu pod wodz

ą

Jozuego. Religijne odst

ę

pstwa Izraelitów w epoce

s

ę

dziów.

e. Saul, Dawid i Salomon. Religijne odst

ę

pstwo Salomona u rozpad jego królestwa.

Wykład 4. Powstanie i kryzys judaizmu.

a. Kryzys polityczny i pierwsi prorocy: Eliasz, Amos, Ozeasz, Izajasz.
b. Upadek Judy i jego konsekwencje. Szowinistyczne proroctwa Ezechiela a
uniwersalistyczne wizje Deuteroizajasza.
b. Kodyfikacja zasad judaizmu w okresie niewoli babilo

ń

skiej.

c. Pesymizm Hioba.
d.

Rezygnacja Koheleta

.

Wykład 5. Sytuacja społeczna i religijna w Palestynie na przełomie er.

a. Faryzeusze, saduceusze, esse

ń

czycy, zeloci i inni.

b. Judeochrze

ś

cijanie: Jehoszua z Nazaretu był Mesjaszem posłanym do Izraela.

Wykład 6. Paweł z Tarsu: Jezus z Nazaretu był Chrystusem posłanym do wszystkich
narodów.

a.

ś

ycie i działalno

ść

Apostoła Narodów. Listy.

b. Paweł o odkupie

ń

czej

ś

mierci Jezusa i wskrzeszeniu Go z martwych.

c. Prawo a wiara.
d. Konflikty Pawła z judeochrze

ś

cijanami.

Strona 1 z 7

Bez tytułu 1

2009-10-20

Wykład 7.

ś

ycie i nauczanie Jezusa według synoptyków.

a. Chrzest i głos z nieba. Post na pustyni i spotkanie z Szatanem.
b. Działalno

ść

w Galilei. Powołanie uczniów. Cuda, a zwłaszcza wyp

ę

dzanie diabłów.

Konflikt z faryzeuszami.
c. Nauczanie w przypowie

ś

ciach ("aby słysz

ą

c nie rozumieli") a nauczanie wprost.

Kazanie na górze i inne mowy.
d.

Ś

mier

ć

Jana Chrzciciela i przemienienie Jezusa. Wymarsz do Jerozolimy.

e. Nauczanie w Jerozolimie: "mała apokalipsa".
f.

Ś

mier

ć

Jezusa i wskrzeszenie Go z martwych.

Wykład 8. Zagadka czwartej ewangelii.

a. Judaizm aleksandryjski i Ksi

ę

ga M

ą

dro

ś

ci.

b. Gradualistyczna filozofia Filona Aleksandryjskiego.
c. Działalno

ść

i nauczanie Jezusa-Logosu wg Ewangelii Jana.

Wykład 9. Wielo

ść

nurtów wczesnego chrze

ś

cija

ń

stwa.

a. Powstanie 69-73 w Palestynie i jego skutki.
b. Rzut oka na dalsze dzieje judaizmu.
c. Marcjonis

ć

i, montani

ś

ci, gnostycy i inni.

d. Tertulian: credo quia absurdum.
e. System filozoficzny Orygenesa.

Wykład 10. Powstanie ortodoksji chrze

ś

cija

ń

skiej.

a. Prze

ś

ladowania Dioklecjana.

b. Konstantyn Wielki i jego dzieło.
c. I sobór nicejski (325) i jego

wyznanie wiary

. Arianizm.

d. Teodozjusz Wielki: chrze

ś

cija

ń

stwo religi

ą

pa

ń

stwow

ą

. I sobór konstantynopolita

ń

ski

(381) i

wyznanie wiary

.

e. Nawrócenie

ś

w. Augustyna i zarys jego filozofii.

f. Wielka w

ę

drówka ludów i zagłada Cesarstwa Rzymskiego.

g. Spory o kult maryjny. Sobory w Efezie (431) i Chalcedonie (451). Nestorianie.
h. Pierwsze klasztory na Wschodzie i na Zachodzie.

Wykład 11. Narodziny islamu.

a. Sytuacja społeczna i religijna na Półwyspie Arabskim w VI w.
b. Muhammad:

ż

ycie i dzieło. Ucieczka z Mekki do Medyny i pocz

ą

tek ery islamu (622).

c.

Koran

.

Wykład 12. Narodziny i rozwój islamu.

a. S

ą

d Ostateczny, raj i piekło. Pi

ęć

filarów islamu.

b. Czterech kalifów prawowiernych i

ś

wi

ę

ta wojna.

b. Hadisy i szariat.

Wykład 13. Narodziny

ś

redniowiecznej Europy.

a. Karol Wielki i jego dzieło. Wzrost znaczenia biskupów Rzymu.
b. II sobór Nicejski (787): legalizacja kultu obrazów

ś

wi

ę

tych.

c. Reformy cluniackie: papie

ż

głow

ą

Ko

ś

cioła. Wielka Schizma Wschodnia (1054).

d. Prawosławie: dogmaty i rytuały.

Strona 2 z 7

Bez tytułu 1

2009-10-20

Wykład 14. Chrze

ś

cija

ń

stwo

ś

redniowieczne.

a. Wyprawy krzy

ż

owe: dzieje i skutki.

b. Zepsucie w Ko

ś

ciele (symonia, nepotyzm itd.).

c. "Herezje ludowe" i krwawe schizmy przeciwko nim.
d. Powstanie zakonów franciszkanów (1209) i dominikanów (1216).
e. Tomasz z Akwinu, Duns Szkot i inni wielcy scholastycy.

Wykład 15. Reformacja.

a. Zepsucie renesansowych papie

ż

y. Handel odpustami.

b. Tezy Marcina Lutra (1517) i pocz

ą

tki protestantyzmu.

c. Sobór trydencki i jego postanowienia.
d. Procesy czarownic: domniemane przyczyny i ofiary.

Wykład 16. Protestantyzm.

a. "Tylko Pismo, tylko wiara, tylko łaska".
b. Najwa

ż

niejsze ko

ś

cioły protestanckie: lutera

ń

ski, kalwinistyczny, anglika

ń

ski.

c. Wojny religijne XVI i XVII w.: czyja władza tego religia.
d. "Druga reformacja" w Stanach Zjednoczonych w XIX w. i powstałe wtedy wyznania.
e. Ekspansja kolonialna Europejczyków i jej skutki.

Wykład 17. Rewolucja naukowo-techniczna i społeczna a chrze

ś

cija

ń

stwo.

a. Pierwsze starcie: proces Galileusza.
b. Filozofowie o szkodliwo

ś

ci religii.

c. Rewolucje społeczne XVIII i XIX w. a ko

ś

cioły chrze

ś

cija

ń

skie. Wojuj

ą

cy ateizm.

d. I sobór watyka

ń

ski (1870) o nieomylno

ś

ci papieskiej.

e. II sobór watyka

ń

ski (1962-65): aggiornamento.

Wykład 18. Indie w okresie wedyjskim.

a. Cywilizacja doliny Indusu: powstanie i upadek.
b. Ekspansja Ariów. Podziały kastowe.
c.

Hymny Rygwedy

i ich bogowie.

d. Ewolucja wierze

ń

: brahmany i araniaki.

Wykład 19. Powstanie hinduizmu.

a. Pierwsze Upaniszady:

Brihadaranjaka

i

Czhandogja

.

b. Aman i brahman, samsara i moksza.

Wykład 20. Hinduistyczne drogi do wyzwolenia: joga królewska.

a. Filozoficzny system sankhji.
b.

Jogasutry Pata

ń

d

ż

alego

.

c. Kolejne szczeble na drodze jogi królewskiej.

Wykład 21. Inne drogi do wyzwolenia.

a.

Bhagawadgita

: w

ą

tpliwo

ś

ci Ard

ż

uny i wyja

ś

nienia Kriszny. Karma joga.

b. Wyzwolenie przez pobo

ż

ne oddanie si

ę

bogu. Bhakti joga.

c. System wedanty i jego odmiany.

Ś

ankara.

Wykład 22. Hinduizm pobo

ż

no

ś

ciowy.

Strona 3 z 7

Bez tytułu 1

2009-10-20

a. Opowie

ś

ci z kart Mahabharaty i Ramajany.

b. Purany i inne teksty religijne.
c. Bogowie pobo

ż

no

ś

ciowego hinduizmu: Brahma, Wisznu i Siwa. Awatary Wisznu. Inni

bogowie.
d. Teizm Ramanud

ż

y. Ruchy

Ć

aitanji, Tulsidasa i innych.

Wykład 23. Hinduizm w okresie panowania angielskiego i pó

ź

niej.

a. Wynaturzenia hinduizmu: palenie wdów, mał

ż

e

ń

stwa dzieci, system kastowy,

zacofanie.
b. Rabindranath Tagore, Mahatma Gandhi i inni.
c. Joga integralna Aurobindo.

Wykład 24. Powstanie buddyzmu.

a. W

ę

drówki samanów w poszukiwaniu prawdy.

b.

ś

ycie i nauczanie Gautamy Siddharthy.

c. Powstanie kanonu therawady: Kosz Dyscypliny, Kosz Kaza

ń

(m.in.

Dhammapada

),

Kosz Doktryn.

Wykład 25. Cztery Prawdy Szlachetne.

a. Szlachetna Prawda o Cierpieniu.
b. Szlachetna Prawda o Powstawaniu Cierpienia. Doktryna współzale

ż

nego

powstawania.

Wykład 26. Cztery Prawdy Szlachetne c.d.

a. Szlachetna Prawda o Ustaniu Cierpienia. Nirwana; arhat; budda.
b. Szlachetna Prawda o

Ś

cie

ż

ce wiod

ą

cej do Ustania Cierpienia: Szlachetna

Ś

cie

ż

ka

O

ś

mioraka.

Wykład 27. Wczesny buddyzm.

a. Wczesne szkoły i ich doktryny.
b. Cesarz Asoka jako propagator buddyzmu.
c. Kanon palijski (m.in. Dhammapada). Buddyzm therawady.
c. Powstanie mahajany. Sutry Doskonałej M

ą

dro

ś

ci i ideał bodhisattwy.

Wykład 28. Odmiany buddyzmu mahajany.

a. Nagard

ż

una: filozofia madhjamaki.

b. Asanga i Wasubandhu: filozofia jogaczary.
c. Buddyzmy czystych krain i ich

ś

wi

ę

te istoty.

Wykład 29. Inne odmiany buddyzmu.

a. Buddyzm wad

ż

rajany: lamowie i panteon.

b. Chi

ń

ski buddyzm czan i japo

ń

ski zen.

Wykład 30. Nowe zjawiska religijne w kulturze Zachodu.

a. Pierwsze badania nad religiami Indii.
b. Towarzystwo Teozoficzne. Jiddu Krishnamurti jako teozoficzny Maitreja i jako
niezale

ż

ny nauczyciel.

Strona 4 z 7

Bez tytułu 1

2009-10-20

c. Ruchy kontrkultury ko

ń

ca lat sze

ść

dziesi

ą

tych a nauczyciele m

ą

dro

ś

ci Wschodu.

d. New Age: przej

ś

ciowa moda czy duchowa rewolucja?

LITERATURA

Opracowania ogólne

G. J. BELLINGER, Leksykon religii

ś

wiata.

Mircea ELIADE, Historia wierze

ń

i idei religijnych, PAX 1988, 3 tomy.

Encyklopedia religii

ś

wiata, F. Lenoir, Y. Tardan-Masquelier (red.), Dialog 2002, 2 tomy.

Religia. Encyklopedia PWN, T. Gadacz, B. Milerski (red.), Wyd. Nauk. PWN 2001-2003,
10 tomów.

RELIGIE OBJAWIONE

Judaizm

Studia nad judaizmem nale

ż

y zacz

ąć

od lektury najwa

ż

niejszych ksi

ą

g BIBLII

HEBRAJSKIEJ, zwłaszcza Ksi

ę

gi Rodzaju i Wyj

ś

cia; przynajmniej przejrze

ć

proroków

Amosa, Ozeasza, Izajasza, Jeremiasza, a tak

ż

e ksi

ą

gi "m

ą

dro

ś

ciowe" Eklezjastesa

(Koheleta) i Hioba. Spo

ś

ród dost

ę

pnych tłumacze

ń

Biblii na j

ę

zyk polski najbardziej

godny polecenia jest przekład "pozna

ń

ski", wydawany w trzech, a potem w czterech

tomach, z licznymi przypisami obja

ś

niaj

ą

cymi zarówno sens tekstu, jak i problemy

translatorskie (w 2003 r. wyszło te

ż

tanie wydanie w 1 tomie, prawie bez przypisów).

Najpopularniejszy u nas przekład, tzw.

BIBLIA TYSI

Ą

CLECIA

, ma liczne wady.

Witold TYLOCH, Judaizm, KAW 1987. (Najlepsze po polsku wprowadzenie)
Alan UNTERMAN,

ś

ydzi. Wiara i

ż

ycie, Wyd. Łódzkie 1989. (Ksi

ąż

ka praktykuj

ą

cego

ś

yda, uniwersyteckiego wykładowcy religioznawstwa.)

Chrze

ś

cija

ń

stwo

Nale

ż

y najpierw przeczyta

ć

Cztery Ewangelie, Dzieje Apostolskie, z Listów przynajmniej

ś

w. Pawła do Rzymian; do powa

ż

nych studiów nieocenion

ą

pomoc stanowi GRECKO-

POLSKI NOWY TESTAMENT. Wydanie interlinearne z kodami gramatycznymi.

Jan Wierusz KOWALSKI, Chrze

ś

cija

ń

stwo, KAW 1988. (Dobre wprowadzenie ogólne,

wydane wcze

ś

niej w trzech tomikach.)

Peter PAWLOWSKY, Chrze

ś

cija

ń

stwo, Znak 1997. (Mała, pi

ę

kna ksi

ąż

eczka.)

Daniel OLSZEWSKI, Dzieje chrze

ś

cija

ń

stwa w zarysie, Znak 1996. (Autor jest ksi

ę

dzem,

co warunkuje sposób prezentacji, ale cało

ść

jest niezła. Zawiera do

ść

obszern

ą

i

u

ż

yteczn

ą

bibliografi

ę

.)

Paul JOHNSON, Historia chrze

ś

cija

ń

stwa, Atext 1995.

Islam

KORAN - dost

ę

pny w dwóch współczesnych przekładach na j

ę

zyk polski - czyta si

ę

bardzo ci

ęż

ko i trudno t

ę

lektur

ę

poleca

ć

, cho

ć

warto przynajmniej raz zajrze

ć

do

ś

rodka.

Hamilton A. R. GIBB, Mahometanizm. Przegl

ą

d historyczny, PWN 1965. (Mała

ksi

ąż

eczka, najlepsze mo

ż

e po polsku wprowadzenie ogólne.)

Malise RUTHVEN, Islam, Prószy

ń

ski i S-ka 1998. (Niewielka ksi

ąż

ka, dost

ę

pna obecnie

w ksi

ę

garniach. Zawiera niezbyt kompletn

ą

polsk

ą

bibliografi

ę

.)

Seyyed Hossein NASR, Idee i warto

ś

ci islamu, PAX 1988. (Niewielka ksi

ąż

ka napisana

przez muzułmanina.)
Janusz DANECKI, Podstawowe wiadomo

ś

ci o islamie, Dialog 1997, 2 tomy.

Strona 5 z 7

Bez tytułu 1

2009-10-20

RELIGIE "MISTYCZNE"

Arthur L. BASHAM, Indie, PIW 1973. (Wielu uwa

ż

a t

ę

ksi

ąż

k

ę

za najlepsze w literaturze

ś

wiatowej wprowadzenie do historii i kultury Indii; prawie niezb

ę

dny wst

ę

p dla ka

ż

dego.)

John B. CHETHIMATTAM, Nurty my

ś

li indyjskiej, PAX 1974.

Erich FRAUWALLNER, Historia filozofii indyjskiej, PWN 1990, 2 tomy. (Lektura dla
ambitnych, o systemach filozoficznych hinduizmu, buddyzmu, d

ż

inizmu i indyjskiego

materializmu.)
S. RADHAKRISHNAN, Filozofia indyjska, PWN 1971, 2 tomy.
Filozofia Wschodu0, B. SZYMA

Ń

SKA (red.), Wyd. UJ 2001.

Filozofia Wschodu. Wybór tekstów, M. Kudelska (red.), Wyd. UJ 2002.

Hinduizm

HYMNY RIGWEDY, przeł. Franciszek Michalski, Ossolineum 1971. (Kilkadziesi

ą

t

najwa

ż

niejszych hymnów.)

Z HYMNÓW RIGWEDY. Bogowie trojga

ś

wiatów, przeł. Cezary Galewicz, Halina

Marlewicz, Oficyna Literacka 1996. (24 wybrane hymny, niektóre wcze

ś

niej

przetłumaczone przez Michalskiego, co pozwala na dokonanie porówna

ń

.)

UPANISZADY, przekład i wst

ę

p Marta Kudelska, Oficyna Literacka 1999. (13

najstarszych i najwa

ż

niejszych Upaniszad.)

BHAGAWADGITA, przeł. Franciszek Michalski, Ultima Thule 1927.
BHAGAWADGITA czyli Pie

śń

Pana, przeł. Joanna Sachse, wst

ę

p Hanna Wałkówska,

Ossolineum 1988.
BHAGAWADGITA. Pie

śń

Czcigodnego Pana, przeł. Marta Kudelska, Oficyna Literacka

1995.

KLASYCZNA JOGA INDYJSKA. Jogasutry przypisywane Pata

ń

d

ż

alemu i Jogabhaszja

czyli komentarz do Jogasutr przypisywany Jasie, przekład i wst

ę

p Leon Cyboran, PWN

1986.

J. L. BROCKINGTON,

Ś

wi

ę

ta ni

ć

hinduizmu (Znakomite wprowadzenie.)

Herbert ELLINGER, Hinduizm, Znak 1997.
Marzenna JAKUBCZAK, Sankhja i joga. Podstawy filozofii Pata

ń

d

ż

alego, Wyd. PAN,

Kraków 1999.
Kim KNOTT, Hinduizm, Prószy

ń

ski i S-ka 1998.

Buddyzm

Niewiele jest tekstów buddyjskich tłumaczonych na j

ę

zyk polski. Szczególnie warto

przeczyta

ć

, w przekładzie S. F. Michalskiego,

DHAMMAPADA

(dwa wydania z 1927 i

1948 r.). Niezły, ale te

ż

trudno dost

ę

pny, jest wybór tekstów pod red. Jacka Sieradzana,

Buddyzm, wydany w Bibliotece Pisma Literacko-Artystycznego, tam

ż

e do

ść

obszerna

bibliografia. Do

ść

rozczarowuj

ą

ca, z uwagi na krótko

ść

wybranych fragmentów, jest

przygotowana przez Ireneusza Kani

ę

(znakomitego sk

ą

din

ą

d tłumacza) MUTTAWALI.

KSI

Ę

GA WYPISÓW STAROBUDDYJSKICH, Oficyna Literacka 1999.

Damien KEOWN, Buddyzm, Prószy

ń

ski i S-ka 1997. (Niezłe krótkie wprowadzenie.)

Marek MEJOR, Buddyzm, KiW 1980.
Hermann OLDENBERG,

ś

ycie, nauczanie i wspólnota Buddy, Oficyna Literacka 1994.

John POWERS, Wprowadzenie do buddyzmu tybeta

ń

skiego, Wyd. "A" 1999.

SANGHARAKSZITA, Wprowadzenie do buddyzmu, Wyd. "A" 2002.
D. T. SUZUKI, Wprowadzenie do buddyzmu zen, Przed

ś

wit 1992. (Sporo jest ksi

ąż

ek o

Strona 6 z 7

Bez tytułu 1

2009-10-20

buddyzmie Zen, ale s

ą

bardzo nierównej jako

ś

ci, ta jest godna polecenia.

Paul WILLIAMS, Buddyzm mahajana, Wyd. "A" 2000.

Strona 7 z 7

Bez tytułu 1

2009-10-20