Konrad i Kordian - charakterystyka po­równawcza bohaterów

Dwaj wielcy poeci romantyczni - Adam Mickiewicz i Juliusz Słowacki. Dwa wybitne dramaty romantyczne, do tego powstałe w niewielkim odstępie czasu - Dziadów część III i Kordian. I wreszcie dwaj wybitni bohaterowie, dzieci swej epoki. Takie zestawienie aż prosi o porównanie!

Konrad z Dziadów cz. III był wcześniej Gustawem w cz. IV i Widmem w cz. II, był werterycznym nieszczęśliwym kochankiem o zbolałej duszy, „umarłym dla świata”, niezdolnym do życia. Przemógł swe cierpienie, stał się Konradem, po­święcił duszę i ciało ojczyźnie. Jest on jednocześnie poetą, wrażliwym, samotnym młodzieńcem i więźniem politycznym. Nie rozumieją go przyjaciele, choć widzą, że w jego duszy toczy się walka. Konrad ma poetyckie wizje przyszłych losów Polski, ale nie umie ich przełożyć na konkrety. Nagromadzona w nim moc wybucha w „pieśni szatańskiej”, jaką jest pieśń o zemście, a potem w Wielkiej Improwi­zacji.

Kordian z dramatu Słowackiego jest przedstawiony dokładniej, jego portret to synteza losów pokolenia powstańczego. Też ma chorą duszę, też jest subtelny, wraż­liwy i nieszczęśliwie zakochany. Ale nie tylko miłość wyniszczała jego duszę, pier­wiastki destrukcyjne tkwiły w nim samym: „Sto we mnie żądz, sto uczuć, sto uwiędłych liści”.

Było to pragnienie wielkiego czynu i niezdolność do jego realizacji. „Jaskół­czy niepokój” Kordiana wynika z jego dojrzewania, ze zmierzenia się z realnym życiem i historią. Kordian z I aktu to chłopiec trawiony romantyczną chorobą du­szy: nudą, apatią, brakiem sensu i celu istnienia. Szuka busoli i nie może jej zna­leźć, szuka ideału, wykraczającego poza codzienność, szuka możliwości samorea­lizacji. Laura lekceważy młodocianego kochanka, powtórzenie czynów żołnier­skich z opowiadań Grzegorza okazuje się w zmienionej sytuacji politycznej nie­możliwe.

Po zamachu samobójczym niepokój pędzi go w obce kraje, ale i podróże po świecie przynoszą same rozczarowania:

„Uczucia po światowych opadły drogach... Gorzkie pocałowania kobiety kupiłem... Wiara dziecinna padła na papieskich progach...”

Dopiero na szczytach Alp odsłania mu się bliskość Boga - i tutaj też objawia mu się idea patriotyczna, której warto życie złożyć w ofierze. Choć psychika Kordiana ukazana jest dokładniej, to obaj bohaterowie są podobnymi konstrukcjami psy­chicznymi, są trawieni podobną romantyczną chorobą duszy. Samobójstwo Gusta­wa ma podłoże miłosne, a Kordiana raczej filozoficzno-egzystencjonalne. Konrad wydaje się dojrzalszy, silniejszy, bardziej pewny siebie. Obaj z nieszczęśliwych bajronistów stają się działaczami patriotycznymi. I w Dziadach, i w Kordianie przemiana ta odbywa się to podobnie, w wielkim monologu wygłoszonym w szcze­gólnej sytuacji.

W Wielkiej Improwizacji Konrad, przekonany o swej mocy twórczej, spiera się z Bogiem o „rząd dusz”. Kocha cały naród, chce go zbawić, uszczęśliwić, a więc jego intencje są szlachetne. Zgrzeszył jednak pychą, dlatego musi ponieść klęskę. Idei prometeizmu, poświęcania wybitnej jednostki za naród, ludzkość, przeciwsta­wia Mickiewicz ideę mesjanizmu, reprezentowanego przez ks. Piotra. Ks. Piotr ratuje Konrada przed zgubą, ocala go, bo ma on do spełnienia misję - przechodzi kolejną przemianę, staje się Pielgrzymem i przyszłym zbawcą narodu.

Kordian na szczycie Mont Blanc też wypowiada się jako romantyczny indywi­dualista, pełen podziwu dla siebie i swej wyjątkowości:

„Jam jest posąg człowieka na posągu świata.”

Jak Konrad marzy o rządzie dusz, tyle że nie Bóg ma mu go przekazać, ale ludzie dobrowolnie powinni mu się „dać w ręce”. Widzi w sobie przywódcę wiodącego innych. Celem jest wyzwolenie Europy spod monarchistycznego ucisku, a ideę, podobnie jak w Dziadach, ma realizować wybitna jednostka oraz wybrany naród. Historyczny wzorzec takiego postępowania znajduje Kordian w osobie szwajcar­skiego bohatera z XIV w. Arnolda Winkelrieda, który własnym ciałem unierucho­mił kopie wrogów i umożliwił rodakom zwycięstwo. Idea winkelriedyzmu została przez Słowackiego przeciwstawiona idei mesjanizmu. Słowacki kwestionuje cier­pienie jako najwyższą wartość etyczną i wskazuje na sens czynnej walki o wol­ność. Tak więc bohaterowie są podobni, gdyż celem najwyższym jest dla nich wol­na ojczyzna, dążą do tego celu samotnie jako wybitne jednostki, stworzone do przywództwa. Klęska Konrada spowodowana została pychą, uratowany musiał przyjąć nowe wcielenie i realizować nową ideę. Klęska Kordiana dokonała się w realnym działaniu i nie miał go kto uratować. Zawiązany przez niego spisek był tworem moralnie i politycznie niedojrzałym. Spiskowcy przerazili się czynu, na który się ważyli. Kordian wykonuje gest, który jest spowodowany pogardą dla nich i podjęciem straceńca-mściciela. Sam postanawia zabić cara:

„Narodowi Zapisuję co mogę... Krew moją i życie, I tron do rozporządzenia próżny.”

Kordian nie spełnił zapowiedzi, nie zabił cara, pokonały go Strach i Imaginacja, wytwory jego duszy oraz wątpliwości moralne i etyczne. Jego problemy są podob­ne do dylematów Konrada Wallenroda i do argumentów Prezesa. Cóż pozostało Kordianowi? Bezpłodna ofiara z własnego życia: śmierć przed plutonem egzeku­cyjnym. Jest Kordian jałowy jako człowiek czynu, „poświęcił się za nic”, ale jed­nocześnie jest człowiekiem szlachetnym, gotowym do poświęcenia życia za wielką sprawę wolności ojczyzny. Jest bohaterem tragicznym, bo nie może spełnić zada­nia, które stawia przed nim historia. Jest reprezentantem ówczesnej młodzieży, która musiała dokonywać dramatycznych wyborów między wolnością jednostki a koniecznością narzuconą przez historię.

Wracając do porównania, muszę przede wszystkim stwierdzić, że bohaterowie są bardzo podobni, pozostając jednocześnie indywidualnościami. Są romantyka­mi, którzy mają do wykonania określone zadanie, narzucone im przez historię i które oni sami zaakceptowali. Czują obaj, że są nieprzeciętni, przeznaczeni do wielkich czynów i przewodzenia innym. Działają w pojedynkę, samotnie i to jest powodem ich klęski. Przeżywają dylematy moralne. Słowacki poświęcił więcej uwagi analizie wewnętrznych rozterek swego bohatera. Kordian nie walczy z Bo­giem, a z sobą samym, dramat dzieje się we wnętrzu bohatera. Jego klęska jest bardzo ludzka: dokonał wyboru i przegrał.

Rozterki Konrada są ilustracją idei prometeizmu w konflikcie z mesjanizmem, Mickiewicz kładzie nacisk na walkę dobrych i złych mocy o duszę bohatera, dlate­go nie tyle przegrywa Konrad, co pewna idea, a Konrad będzie działał dalej. Nale­ży zwrócić jeszcze uwagę na uniwersalny wymiar losów obu bohaterów: konflikt między wolnością a koniecznością był nie tylko problemem romantyków - prze­żywają go ludzie w różnych epokach.

---