ŚREDNIOWIECZE - epoka w historii i kulturze europejskiej, obejmująca okres między starożytnością a czasami nowożytnymi.
Granice czasowe średniowiecza nie są ściśle ustalone, szczególnie w przypadku granicy początkowej. Najczęściej przyjmuje się, że jest to okres historyczny rozciągający się od czasów rozpadu Cesarstwa Zachodniorzymskiego i wielkiej wędrówki ludów, do początków renesansu.
Zdominowała je myśl chrześcijańska, która dała podwaliny pod rozwój nowego świata i jego dualizm gdzie kultura duchowa i obok kultura świecka (teutońska) stały obok siebie. Była też mowa o dwóch władzach: Bóg i Cesarz.
Nazwa epoki wywodzi się z nazwy środka epoki łacińskiego określenia medius aevus (średni wiek), lub media aetas (wieki średnie). Została wprowadzona jeszcze w samym średniowieczu przez pobożnych chrześcijan, którzy uważali czasy, w których żyli, za interwał między pierwszym, a drugim przyjściem Chrystusa. W XV i XVI wieku odwołali się do niej włoscy humaniści, pragnąc wyróżnić "wieki średnie" jako mroczny okres, oddzielający ówczesne czasy od świetnej epoki starożytności. Taką periodyzację spopularyzował Christoph Keller (Cellarius) w XVII wieku.
Za początek epoki przyjmuje się rok 476, koniec istnienia Imperium Rzymskiego, w którym został pozbawiony władzy ostatni cesarz zachodniorzymski, Romulus Augustulus. Istnieje jednak także wiele innych propozycji, np. zamknięcie przez Justyniana Wielkiego Akademii Ateńskiej (529), zamordowanie Hypatii z Aleksandrii, koronacja Karola Wielkiego (800), ucieczka Mahometa z Mekki (622), bunt Nika w Konstantynopolu 532, śmierć cesarza Teodozjusza I Wielkiego i podział Imperium rzymskiego na dwie części w 395, czy chrzest Chlodwiga 496. Wielu badaczy okres od V w. do XI w. chce widzieć jako osobną od średniowiecza epokę historyczną - wieki ciemne. Należy też pamiętać, że elementy kultury starożytnej były obecne w Europie Zachodniej w niezmienionej formie jeszcze kilka wieków po upadku cesarstwa rzymskiego.
Za koniec średniowiecza przyjmuje się różne daty: wynalezienie druku przez Jana Gutenberga (ok. 1450), zdobycie Konstantynopola przez Turków i upadek Cesarstwa bizantyjskiego (rok 1453), koniec wojny stuletniej (rok 1453), dotarcie Krzysztofa Kolumba do Ameryki (rok 1492), przyjęcie przez władcę Wielkiego Księstwa Moskiewskiego, Iwana III Srogiego, tytułu "władcy Wszechrusi" lub powrót Krzysztofa Kolumba do Hiszpanii (rok 1493), a wreszcie wystąpienie Marcina Lutra (rok 1517).
Początki państwowości to V wiek i państwo patrymonialne.
Patrymonium - to władza należąca do jednej osoby.
Państwo Franków i Króla Karola Wielkiego. Karol nie znał łaciny. Swój autorytet oparł na Bogu. Został koronowany w 800 roku. Wtedy Papież koronował królów. Uznawano, że władza Papieża jest zwierzchnia nad świecką.
Inwestytura - czyli spór o powoływanie biskupów którzy zarządzali podległą im ziemią. Przekazanie inwestytury Papieżowi dawało mu władzę nad ziemią.
Spór o inwestyturę - spór między władcą Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego - Henrykiem IV a papieżem Grzegorzem VII o mianowanie biskupów, w istocie jednak chodziło o panowanie nad ówczesnym światem chrześcijańskim, ponieważ obozy papieski (gregoriański) i cesarski chciały realizować własną wizję uniwersalistyczej Europy.
Reformy kongregacji kluniackiej przyczyniły się do powstania wśród dostojników kościelnych idei uniwersalizmu papieskiego, czyli zwierzchności papieża nad władzą cesarską. Tymczasem w rzeczywistości sytuacja wyglądała zupełnie inaczej. Począwszy od objęcia tytułu cesarskiego przez Ottona I w 962 r. następowało podporządkowanie papiestwa władzy cesarskiej. Otton I w zamian za obietnicę ochrony państwa kościelnego, uzyskał wpływ na wybór papieża - odtąd miało to następować za jego zgodą.
Po śmierci Henryka III, panujący wówczas papież Mikołaj II zdecydował się na wydanie w 1059 r. dekretu, który ustanawiał, że wybór papieża będzie dokonywany na zamkniętym konklawe. Prócz tego wprowadził celibat i zakaz przyjmowania inwestytury z rąk świeckich władców.
W XV w. rozwijają się tzw. państwa narodowe.
Podział na grupy społeczne:
Społeczeństwo stanowe, czyli podział na grupy, które wykonywały określone zawody,
System feudalny - przyporządkowany władzy świeckiej. Trzeba było utrzymać dwór z danin.
Koncepcja społeczeństwa i państwa w filozofii św. Augustyna (354 - 430). Jego myśl chrześcijańska dominowała do XII - XIII wieku i później rozpada się. Społeczeństwo jest ogólnie mało wykształcone.
Św. Augustyn mówi o wojnie między natura świecką a duchową. Człowiek z jednej strony walczy z miłością do Boga w stosunku do miłości do swojej osoby. Ważna była postawa moralna ludzi.
Pragnął zwrócić uwagę, że państwo świeckie nigdy nie będzie moralne dopóki nie stanie się państwem chrześcijańskim:
Kościół Chrześcijański powinien kształtować świadomość za pomocą niebiańskich zasad,
Kościół jest doskonałą społecznością i przeważa państwo świeckie.
Ten stosunek św. Augustyna był charakterystyczny do ok. XIII w. gdyż pozbawił tzw. aury boskiej.
JAN Z SALISBURY - (1120 - 1180) - organiczna koncepcja państwa i społeczeństwa. To duchowny, sekretarz Biskupów w Cantellbury. Studiował w Paryżu.
Według jego koncepcji państwa najważniejsza jest dusza, później rozum, serce i stopy.
Twierdził, że władza powinna należeć do jednej osoby ( monarcha). Np. podstawowym zadaniem monarchy jest karanie nie tylko za przestępstwa p/ko państwu ale i Bogu. Duchowny wskazuje winnego a władza go skazuje.
Urząd książęcy to nie tylko przywileje ale i obowiązki. Np. ciężar odpowiedzialności za całą wspólnotę. Jego działania mają być zgodne z celem publicznym.
DANTE ALIGHIERI - koncepcja ustroju zwanego „monarchią światową”. Napisał „Boską Komedię” i „Traktat o monarchii”.
Jest on zwolennikiem cesarstwa które obejmowałoby cały świat z jednym władcą jako światowym cesarzem.
Według Dantego prawo tworzone przez w/w monarchę w pełni go nie ogranicza. Może je dla siebie traktować plastycznie. Władca musi kochać swoich poddanych. Dante twierdził, że ta monarchia światowa nigdy się nie przekształci w tyranię.
Z drugiej strony Dante jest przeciwnikiem dominacji Kościoła nad Państwem.
Dante mówił, że człowiek jest osobą duchowo-cielesną i powinien posiadać „dwóch przewodników” Kościół i Państwo. Dante kwestionuje nieomylność Papieża.
Św. TOMASZ Z AKWINU (1225 - 1274): modyfikacja arystotelizmu na potrzeby wiary chrześcijańskiej.
Jego rolą było pogodzenie ducha świeckiego z duchem nieświeckim. Twierdził, że człowiek oprócz kierowania się w życiu duchem powinien również kierować się rozumem. Był chrześcijaninem i wyznawał, że celem życia człowieka jest zbawienie. Żył w epoce feudalnej posiadającej hierarchię.
Mówiąc o koncepcji społeczno-politycznej Św. Tomasz nie twierdził, że państwo jest wytworem grzechu, lecz stworzeniem Bożym - chcianym przez Boga. Ma działać na mocy swego prawa, które ma zaspokajać ludzkie potrzeby, a państwo ma działać po to, żeby zaspokajać potrzeby swoich obywateli.
O wspólnocie: nie są to jeszcze czasy mówienia o jednostce. Twierdził, że osiąganie dobra dla Państwa to osiąganie dobra dla wspólnoty.
Był on zwolennikiem ustroju mieszanego, czyli arystokracji + demokracji + republiki rzymskiej.
Nigdy nie mówił o władzy państwowej jako prawodawcy i władzy absolutnej, gdyż wg niego najwyższym władcą jest Bóg.
MARSYLIUSZ Z PADWY (1275 - 1343) i jego świecka koncepcja Państwa.
Dzieła: „Obrońca Pokoju”, „Obrońca mniejszy”.
Idea suwerenności ludu. Z nim wiąże się schyłek średniowiecza. Rycerstwo osiada na ziemi, stając się szlachtą i ziemiaństwem.
Powstaje idea pracy nakładczej, robotnicy jako siła napędowa w miastach aby rozwijać i pomnażać kapitał osób majętnych.