Inflacja, proces wzrostu poziomu cen, powodujący niekontrolowane i nieakceptowane społecznie zmiany proporcji podziału dochodu narodowego.
Deflacja, zjawisko przeciwstawne do inflacji, polegające na obniżaniu się ogólnego poziomu cen dóbr i usług, a także produkcji i zatrudnienia w wyniku ograniczenia dopływu pieniądza do gospodarki.
Deprecjacja 1. ekon. obniżanie wartości, ceny danej rzeczy. 2. d. waluty (pieniądza) - spadek wymiennej wartości określonej waluty;
Hiperinflacja, nagły, szybki wzrost cen (powyżej 100% lub więcej), który powoduje spadek wartości pieniądza.
Parytet (niem. Parität z łc. paritas, paritatis `równość' od par, paris `równy') 1. ekon. wartość jednostki walutowej jednego kraju w stosunku do innych. 2. p. złota - zawartość czystego złota w jednostce monetarnej kraju, wyrażana w gramach. 3. praw. zrównanie ze sobą różnych podmiotów. 4. społ. zrównanie określonych warunków społeczno-bytowych określonej grupy społecznej.
Tezauryzacja (gr. thesaurós `skarb, skarbiec') ekon. gromadzenie pieniędzy lub złota w domu, bez lokowania ich w banku.
Manufaktura (fr. manufacture z łc. manu factus `ręką zrobiony' od manus `ręka' + facere, factum `czynić') 1. ekon. forma masowej produkcji w kapitalistycznym systemie wytwórczym, oparta na zorganizowanej pracy ręcznej; także fabryka oparta na takiej formie produkcji. 2. przestarz. rękodzielnictwo.
Industrializacja (łc. industria `nieustanna działalność, przemysł') ekon. wprowadzenie lub rozwój przemysłu ciężkiego w danym kraju; uprzemysłowienie.
Urbanizacja, zespół przemian społeczno-ekonomicznych, kulturowych i przestrzennych prowadzących do rozwoju miast, wzrostu ich liczby, powiększania się odsetka ludności miejskiej w ogólnej liczbie ludności państwa, rozszerzania się obszarów miejskich. Urbanizacja przebiega w płaszczyźnie: demograficznej (przemieszczenie się ludności wiejskiej do miast, co prowadzi do wzrostu liczby i odsetka ludności miejskiej), przestrzennej (powiększanie się powierzchni miast, powstawanie nowych miast i tworzenie się rozległych obszarów zurbanizowanych), ekonomicznej (wzrost liczby ludności pracującej w zawodach pozarolniczych, przemyśle i usługach) i społecznej (przenikanie miejskich wzorów życia, miejskiego stylu życia również na obszary wiejskie).
Rekonwersja (re- + łc. conversio `obrót, zmiana') 1. ekon. po zakończeniu wojny proces przemiany dotychczasowej gospodarki na zasady gospodarowania pokojowego, dążącego do zaspokojenia bieżących i przyszłych potrzeb społecznych. 2. ponowne zmiany lub przywrócenie pierwotnych warunków w stosunku do papierów wartościowych.
Demografia (gr. démos `lud' + gráphein `pisać') nauka zajmująca się ludnością, a szczególnie ogólnym jej statystycznym opisem pod danym względem: liczby, wieku, płci, rasy, wykształcenia, zawodu itp.
Migracja (z łacińskiego migratio - wędrówka), przemieszczanie się mieszkańców kraju lub regionu. Przyczyny migracjimogą mieć charakter ekonomiczny (migracja zarobkowa), polityczny (wojny, wysiedlenia, prześladowania polityczne).
Emigracja (z łacińskiego emigratio - wychodźstwo), dobrowolne opuszczenie kraju rodzimego, także nazwa grupy ludzi - emigrantów; forma migracji ludzi. Zjawisko związane z przyczynami politycznymi lub ekonomicznymi.
Aglomeracja (z łacińskiego emigratio - wychodźstwo), dobrowolne opuszczenie kraju rodzimego, także nazwa grupy ludzi - emigrantów; forma migracji ludzi. Zjawisko związane z przyczynami politycznymi lub ekonomicznymi. Największe aglomeracje miejskie w świecie: Nowy Jork, Tokio, Rio de Janeiro.
Konurbacja, zespół leżących blisko siebie miast lub osiedli, powiązanych ze sobą gospodarczo i komunikacyjnie. Konurbacja składa się z kilku równorzędnych ośrodków, stymulujących rozwój innych, mniejszych miast. Przykładem konurbacji w Polsce jest Górnośląski Okręg Przemysłowy.
Megalopolis, najwyższa forma aglomeracji, skupisko szybko rozwijających się miast milionowych, połączonych wraz z dużą liczbą ośrodków mniejszych, leżących pomiędzy nimi, w jeden wielki organizm miejski. Największe megalopolis na świecie znajduje się na wschodnim wybrzeżu USA (megalopolis).
Monopol (gr. monopolía od mónos `jedyny' + poleín `sprzedawać') 1. ekon. związek przedsiębiorstw, które całkowicie lub w dużej większości kontrolują rynek i wykorzystują to dla narzucenia wyższych cen, dla osiągnięcia ponadprzeciętnych zysków. 2. sytuacja, w której dzięki występowaniu określonych warunków, złóż itp. o dużym zapotrzebowaniu tylko w jednym miejscu wytwórca produktu uzyskuje ponadprzeciętny zysk z jego sprzedaży. 3. wyłączne prawo do produkcji czegoś lub handlu danym towarem, przysługujące jednej osobie, grupie osób albo państwu.
Syndykat 1) typ monopolistycznego porozumienia producentów w warunkach rynku oligopolowego, stanowiący wyższą formę umowy kartelowej (kartel). W syndykacie następuje centralizacja zbytu produktów skartelizowanych przedsiębiorstw (wspólne biuro zbytu), co likwiduje możliwe w kartelu odstępstwa od umów dotyczących limitów produkcyjnych i polityki cenowej, zwiększając stopień regulowania podaży. Syndykat, podobnie jak kartel, jest nietrwałą formą monopolizacji, z uwagi na zachowanie przez jego członków odrębności prawnej (w tym własnościowej) pozwalającej na wycofanie się z zawartej umowy.
Kartel (fr., ang. cartel, niem. kartell) 1. ekon. forma dominacji na rynku przez grupę przedsiębiorców oferujących podobne towary lub usługi, którzy są związani wzajemnym porozumieniem co do eliminowania lub ograniczania konkurencji, narzucania cen itp.; k. stanowi jedną z form monopolu kapitalistycznego; kartelizacja ekon. tworzenie kartelu. 2. umowa między państwami w sprawie wymiany jeńców wojennych, zawieszenie broni.
Trust [trast] (ang.) ekon. połączenie kilku przedsiębiorstw w jedno wielkie przedsiębiorstwo, których dotychczasowi właściciele stają się akcjonariuszami.
Holding (ang. `dzierżawa; portfel') ekon. przedsiębiorstwo (zwykle spółka akcyjna), zarządzające innymi przedsiębiorstwami lub kontrolujące je, dzięki posiadaniu ich udziałów lub akcji.
Koncern (ang. concern z fr. concerner `dotyczyć') ekon. grupa przedsiębiorstw o odrębnej osobowości prawnej i organizacji, mających jednak tego samego właściciela i zarząd.
Cło (niem. Zoll) ekon. element gospodarki międzynarodowej państwa w formie podatku nakładanego na towary wwożone do kraju (c. importowe), wywożone (c. eksportowe); daw. także na towary przewożone przez terytorium danego kraju (c. przewozowe).
Obligacja (niem. Obligation, fr. obligation z łc. obligatio `zobowiązanie; poręczenie' od obligare `wiązać; zobowiązywać') ekon. dokument świadczący o obowiązku spłaty długu, posiadany przez wierzyciela uprawnia go do otrzymywania od osoby zadłużonej premii, odsetek i zwrotu pożyczki w ustalonym terminie, stosowane są głównie przy zawieraniu pożyczek długoterminowych zaciąganych przez państwo, spółki akcyjne; papier wartościowy.
Akcja (z łaciny actio), dokument wystawiany posiadaczowi części kapitału spółki akcyjnej. Potwierdza jego prawa jako udziałowca, uprawnia do otrzymania dywidendy, a także daje prawo uczestnictwa w Walnym Zgromadzeniu Akcjonariuszy i bierne prawo wyborcze do organów spółki. Akcje mogą być notowane na giełdzie w systemie jednolitego kursu dnia lub w systemie notowań ciągłych.
Myto (st.niem. muta `cło; rogatka') hist. w daw. Polsce - opłata za przejazd przez most, drogę, rogatkę itp.; także cło płacone przez kupców za ich towary.
Unifikacja metoda normalizacji mająca na celu racjonalne zmniejszenie różnorodności wyrobów lub czynności. Uzyskuje się ją poprzez ujednolicenie cech wyrobów - np. konstrukcji, kształtu, wymiarów, parametrów jakościowych, cech użytkowych. Unifikacja zwiększa uniwersalność maszyn i urządzeń oraz wyrobów, umożliwia zamienne stosowanie różnych części, ułatwia procesy produkcji, transportu, sprzedaży, umożliwia koncentrację i specjalizację produkcji, pozwala na obniżenie kosztów.
Dumping [damping] (ang.) 1. ekon. sprzedaż towarów eksportowanych poniżej ceny krajowych towarów tego typu lub poniżej kosztów ich uzyskania, prowadzona w celu reklamy, eliminacji konkurencji lub upłynnienia nadwyżek. 2. d. walutowy - działanie polegające na celowym zaniżaniu przez państwo kursu swojej waluty wobec obcych, dla zwiększenia konkurencyjności swoich towarów na obcych rynkach
Embargo (fr. z hiszp.) ekon. całkowity lub częściowy zakaz wymiany handlowej, technologicznej, turystycznej itp. z określonym krajem będący elementem represyjnej polityki ekonomicznej i handlu zagranicznego, który ma na celu wymuszenia na nim zaprzestania stosowania szkodliwych dla innych działań.
Eksport (ang. export z łc. exportare `wywozić, wyprowadzać') ekon. sprzedaż towarów za granicę; także usługa wykonywana na rzecz kontrahenta z zagranicy
Import (łc. importare `sprowadzać, przywozić') ekon. kupno towarów i usług za granicą kraju.
Nacjonalizacja (fr. nationalisation od national `narodowy' od nation `naród' z łc. natio) ekon., polit. przejęcie na własność państwa prywatnych lub pozbawionych właściciela ziem, nieruchomości, przedsiębiorstw oraz środków produkcji; upaństwowienie, przeciwieństwo prywatyzacji.
Bank centralny, naczelna instytucja systemu bankowego każdego kraju. Współczesna instytucja banku centralnego jest wynikiem ewolucji, która datuje się od założenia w 1694 Banku Anglii. Doprowadziła ona do zróżnicowania zakresu działania, uprawnień, stopnia autonomii, funkcji i narzędzi działania banków centralnych w różnych krajach.
Kapitał (łc. capitalis `główny') 1. ekon. majątek, który może być źródłem zysku dla jego właściciela. 2. k. własny - środki stanowiące własność przedsiębiorstwa. 3. k. obcy - środki czasowo udostępnione przedsiębiorstwu, np. kredyty. 4. k. akcyjny - kapitał spółki akcyjnej uzyskany ze sprzedaży akcji.
Luddyzm (naz. N. Ludd, przywódca ruchu) hist., społ. ruch robotniczy w Anglii na przeł. XVIII i XIX w., którego członkowie niszczyli maszyny w większych centrach przemysłowych jako źródło niskich zarobków i bezrobocia.
Pool, luźne, doraźne, krótkookresowe porozumienie przedsiębiorców, zmierzające do wspólnej realizacji jakiegoś celu, np. uregulowania cen, uporządkowania i podziału rynków zbytu lub zaopatrzenia, utworzenia wspólnego funduszu.
Ring, krótkoterminowe porozumienie o monopolistycznym charakterze, zawierane przez przedsiębiorców głównie w celu ustalenia wspólnej polityki cen.
Protekcjonizm (fr. protectionnisme od protection `protekcja') 1. ekon. polityka prowadzona dla ochrony rynku krajowego przed konkurencją zagraniczną przez ograniczenie importu - gł. przez cła i ograniczenia ilościowe co do wwozu danego towaru - oraz pobudzanie eksportu, np. przez dotacje dla przedsiębiorstw eksportujących swoje produkty. 2. pot. korzystanie z protekcji przy załatwianiu jakichś spraw.
Interwencjonizm państwowy, polityka aktywnego oddziaływania państwa na przebieg procesów gospodarczych. Przeciwieństwo liberalizmu gospodarczego. Zwolennicy interwencjonizmu wskazują na trzy główne jego cele: ograniczenie bezrobocia do poziomu uznanego za niezbędny, a nawet korzystny dla gospodarki, pobudzenie popytu globalnego, którego niedostateczny poziom uznaje się za jedną z przyczyn wahań koniunkturalnych oraz podniesienie tempa wzrostu gospodarczego.
Popyt, ilość towaru, którą nabywcy są skłonni kupić w określonym czasie przy ustalonej cenie. Przy niezmienności innych warunków rynkowych wzrost ceny powoduje zmniejszenie wielkości popytu, a obniżka ceny wywołuje wzrost wielkości popytu.
Podaż, ilość towaru, którą dostawcy są skłonni dostarczyć na rynek w określonym czasie. Przy niezmienności innych warunków rynkowych wzrostowi ceny towaru towarzyszy wzrost podaży, a obniżaniu się ceny - spadek wielkości podaży.
Rynek, instytucja lub mechanizm umożliwiający kontakt osobom posiadającym dobra i usługi (producentów) z chętnymi do ich zakupu (konsumentami).
Kredyt (łc. creditum `pożyczka, dług' od credere, creditum `powierzyć, pożyczyć') 1. ekon. terminowa pożyczka świadczona przez wierzyciela na rzecz dłużnika w określonej sumie pieniędzy lub ilości towaru pod warunkiem zwrotu ich równowartości w późniejszym terminie, w obrocie gospodarczym dodatkowo z wypłacanym wierzycielowi procentem od nich. 2. pot. kupno lub sprzedaż towarów bez natychmiastowej zapłaty, ze zobowiązaniem uregulowania należności w późniejszym terminie.
Dochód narodowy, Produkt narodowy netto, miernik efektów rocznej działalności gospodarki, obliczany poprzez odjęcie od produktu narodowego brutto wartości amortyzacji.
Rozwój gospodarczy, długofalowy proces przemian dokonujących się w gospodarce. Obejmuje zarówno zmiany ilościowe, dotyczące wzrostu produkcji, zatrudnienia, inwestycji, rozmiarów funkcjonującego kapitału, dochodów, spożycia i in. wielkości ekonomicznych charakteryzujących gospodarkę od strony ilościowej (wzrost gospodarczy), jak również towarzyszące im zmiany o charakterze jakościowym.
Wzrost gospodarczy, powiększanie się zdolności danego kraju do produkcji dóbr i usług zaspokajających potrzeby. Głównymi czynnikami wzrostu gospodarczego są: inwestycje (powiększanie kapitału rzeczowego), postęp techniczny i doskonalenie umiejętności ludzkich. Syntetycznym miernikiem wzrostu gospodarczego jest poziom i tempo wzrostu produktu narodowego brutto przypadającego na 1 mieszkańca.
Produkcja (ang., fr. production z łc. productio `przedłużenie' od producere `wyprowadzić; płodzić, wytworzyć') 1. ekon. celowe i zorganizowane działanie zmierzające do wytworzenia określonego produktu, wytwórczość; także ogół wytworzonych w ramach danego zakresu produktów, np. p. jakiegoś zakładu, przemysłu. 2. p. finalna - ogólna wartość dóbr i usług finalnych wytworzonych przez całą gospodarkę w ciągu danego roku.
Bimetalizm (bi- + łc. metallum `kruszec, kopalnia') ekon. system pieniężny polegający na równoczesnym występowaniu jako środków płatniczych dwóch kruszców (np. złota i srebra), których relacja do siebie jest ustawowo ustalona.
Monetaryzm (ang. monetarism od monetary `monetarny') ekon. teoria lub polityka regulacji ekonomicznej finansów państwa, która polega na podnoszeniu lub zmniejszaniu liczby oraz szybkości pieniądza w obiegu, przy założeniu, że jego wartość jest odwrotnie proporcjonalna do jego liczby.
Bulionizm (ang. bullion `złoto lub srebro w sztabach') ekon. powstała na przeł. XV i XVI w. teoria o lepszym rozwoju handlu w kraju, który gromadzi duże ilości złota i srebra.
Reparacje, świadczenia jednego państwa na rzecz innego państwa bądź organizacji międzynarodowej, będące wynagrodzeniem za wyrządzone szkody i straty. Reparacje mogą także polegać na przywróceniu stanu poprzedniego. Najczęstsze są reparacje wojenne, płacone przez państwo zwyciężone państwom zwycięskim.
Podatek, przymusowe, bezzwrotne i nieodpłatne świadczenie pieniężne o charakterze powszechnym, nakładane z mocy prawa przez państwo lub inne organy władzy publicznej (np. samorządy lokalne) na osoby fizyczne i prawne.
Recesja (łc. recessio od recedere `cofać się') 1. cofanie się czegoś, ustępowanie. 2. ekon. czas kryzysu i depresji w pierwszej fazie cyklu gospodarczego, polegający na obniżeniu tempa wzrostu produktu krajowego brutto w porównaniu z okresem poprzednim.
Giełda (niem. Gilde `cech') 1. ekon. stałe, regularnie odbywające się spotkanie osób, które dokonują kupna, sprzedaży lub pośrednictwa w takich transakcjach na określonych zasadach, umożliwiających im ich dokonywanie bez konieczności fizycznej obecności towaru; ceny na g. kształtuje gł. aktualna podaż i popyt na dany towar. 2. g. papierów wartościowych - forma uregulowanego regulaminem działania rynku kapitałowego, na którym operacje finansowe są dokonywane na podstawie papierów wartościowych (np. akcje, obligacje, bony skarbowe), środki płatnicze (waluty, dewizy) lub cenne kruszce (np. złoto, srebro, platyna), przede wszystkim przez pośredników giełdowych zw. maklerami; codziennie podawane są do publicznej wiadomości wszystkie kursy giełdowe. 3. pot. duży, odbywający się regularnie targ wielobranżowy lub jednotematyczny, np. g. komputerowa, samochodowa;
Depozyt (łc. depositum `rzecz powierzona' od deponere, depositum `odkładać, powierzyć') praw., ekon. umowa przechowania aż do odebrania przez składającego w stanie nie gorszym mienia ruchomego złożonego na przechowanie, gł. za opłatą; wyróżnia się przede wszystkim d. bankowy - złożenie pieniędzy do banku, którymi on dysponuje w zamian za oprocentowanie tej kwoty oraz d. sądowy - kwota składana do sądu i będąca spełnieniem zobowiązania dłużnika lub kwota wnoszona do sądu przez pozwanego jako zabezpieczenie zobowiązań z tytułu powództwa; także złożenie czegoś na przechowanie na podstawie takiej umowy lub majątek ruchomy złożony na przechowanie; depozytariusz (łc. depositarius) ekon. instytucja lub osoba przyjmująca depozyty; depozytor
Autarkia (gr. autarkía) polit., ekon. samowystarczalność gospodarcza państwa, polit. dążenie do niej; rodzaj polityki izolacyjnej.
„nożyce cen” określenie rozpiętości między cenami różnych grup towarów, głównie między cenami artykułów przemysłowych i artykułów rolnych; zjawisko rozwierania się „nożyc cen” występuje szczególnie silnie w okresie kryzysów gospodarczych.
Gospodarka intensywna: gospodarka, którą charakteryzują duże nakłady pracy i środków na jednostkę powierzchni gruntu; odznacza się wysoką towarowością
Gospodarka ekstensywna gospodarka, którą charakteryzują niskie nakłady pracy i środków na jednostkę powierzchni gruntów
Bank emisyjny: emituje jako jedyny uprawniony organ pieniądz gotówkowy; Kontroluje organizację obiegu pieniężnego. Emisja pieniądza, wprowadzenie do obiegu pieniądza gotówkowego w postaci banknotów i bilonu
Dualizm gospodarczy: to gospodarka towarowo pieniężna. Zyski czerpali bankierzy, kupcy, przemysłowcy, podniesienie poziomu życia, wolność osobista, dzierżawa ziemi przez chłopów którzy płacili czynsz właścicielom, aktywizacja gospodarcza szlachty poprzez np. ogradzanie w Anglii (łączenie gruntów dworskich z przeznaczeniem na pastwiska dla owiec), odbierano chłopom ziemię dzierżawioną dlatego zbankrutowało wiele chłopskich gospodarstw, nowa szlachta (zerwanie z tradycyjnym poglądem że szlachta nie może zajmować się gospodarstwem), spadek upraw zbóż na rzecz hodowli przy opłacalności sprowadzania zbóż z Europy Wschodniej, rozwój dużych ośrodków miejskich i portów np. Londyn Paryż Kadyks, nowa struktura mieszczaństwa: burżuazja (bankierzy, wielcy kupcy przedsiębiorcy), inteligencja (artyści, prawnicy, lekarze, nauczyciele), wyrobnicy. Był także udział w wymianie towarowej z koloniami, nowe szlaki handlowe, rozwój systemu nakładczego i początki manufaktur (zakłady gdzie istniał podział pracy i czynności wykonywano ręcznie), specjalizacja regionów gospodarczych, rewolucja cen w Europie (wzrost cen artyk. spoż. a nie wzrastało wynagrodzenie pracowników).
Odłożony popyt: w czasie wojny nie dokonuje się pewnych zakupów, kupuje się towary najistotniejsze, pozostałe odkłada się w czasie (rzeczy luksusowe), środki pieniężne są ograniczane, podzielone na bieżące życie i na tzw. Czarną godzinę, których nie rusza się i kupuje się to czego się nie kupowało w czasie wojny, a jest potrzebne do życia na budowę, remonty, odzież. Były to oszczędności, dlatego nie było kryzysu zaraz po wojnie, ale te środki były ograniczane.
Polityka taniego pieniądza: