Rola prawa rzymskiego w nauczaniu prawa
Prawo rzymskie to przedmiot historyczny, który może być traktowany jako wprowadzenie do podstawowych pojęć współczesnego prawa prywatnego.
Znaczenie terminu „prawo rzymskie”
Termin „prawo rzymskie” używany bywa w rozmaitych znaczeniach.
Rodzaje znaczeń terminu „prawo rzymskie” wg Riccardo Orestano:
prawo historyczne starożytnego Rzymu, które rozwijało się i obowiązywało od najdawniejszych znanych nam pomników prawnych Rzymu (głównie wydanej w połowie V wieku p.n.e. ustawy XII tablic (lex duodecim tabularum), aż do kodyfikacji dokonanej w połowie VI wieku n.e. przez Justyniana
tradycja romanistyczna w historii formowania się prawodawstw (głównie europejskich) opartych na prawie rzymskim skodyfikowanym przez Justyniana
„prawo powszechne” (ius commune) - system prawny stworzony w średniowiecznej Europie na gruncie m.in. prawa rzymskiego
„pandektystyka” (usus modernus pandectarum), traktowana jako współczesne prawo rzymskie
nauka prawa rzymskiego, rozwijana jako dyscyplina naukowa i przedmiot nauczania w uniwersytetach
„romanizm”
Znaczenie prawa rzymskiego w dziejach prawa w Europie
Korzenie współczesnej Europy
Prawo rzymskie jest jednym z elementów kultury antycznej, który wpłynął na świat współczesny.
Prawo rzymskie zawierało elementy uniwersalne, nadające się do zastosowania również w zupełnie odmiennych warunkach niż te, w których się narodziło.
Prawo rzymskie przeżyło istnienie państwa, w którym powstało. Wpływało zarówno na tworzenie prawa w państwach Europy średniowiecznej, jak również na systemy prawne świata współczesnego. Odbywało się to przez recepcję w ścisłym tego słowa znaczeniu, to jest przez uznawanie w niektórych państwach mocy obowiązującej prawa rzymskiego, lub przez tzw. Recepcję doktrynalną, dokonywaną przez wykształconych na prawie rzymskim prawników.
Również we współczesnych systemach prawa prywatnego tkwi wiele elementów prawa rzymskiego.
Prawo rzymskie jako podstawa współczesnego prawa prywatnego
Pojęcia i instytucje wykształcone w prawie rzymskim są podstawą dzisiejszego prawa cywilnego.
Osiągnięcia dorobku prawa rzymskiego:
- zasady wykładni prawa
- przesłanki ważności czynności prawnych
- rozróżnienie własności i posiadania
- odróżnienie prawa władczego (traktowanego jako uprawnienie skuteczne wobec wszystkich) od zobowiązania (traktowanego jako uprawnienie skuteczne jedynie między wierzycielem i dłużnikiem)
- pojęcie spadku jako sukcesji uniwersalnej.
Szczególna rola przypada prawu rzymskiemu w formowaniu instytucji prawa zobowiązań. Wykształcone w prawie rzymskim kontrakty, jak np. kupno - sprzedaż, pożyczka, użyczenie, najem, zlecenie, spółka są i dziś podstawowymi umowami stosowanymi w obrocie prawnym.
Pojęcia i terminy wykształcone w prawie rzymskim lub na jego kanwie przeniknęły do współczesnych systemów prawnych.
O żywotności tradycji romanistycznej w historycznym rozwoju prawa od średniowiecza po czasy współczesne świadczyć może obecność zaczerpniętych z prawa rzymskiego zasad i sformułowań tzw. paremii w praktyce prawniczej wszystkich tych okresów.
Funkcje paremii:
- funkcja podstaw aksjologicznych, na których winno być oparte prawodawstwo
- nawiązywano do nich przy opracowywaniu poszczególnych rozwiązań prawnych i instytucji
- funkcja stałego elementu retoryki prawniczej.
Prawo rzymskie jako podstawa historycznego spojrzenia na prawo
Ewolucję ustroju Rzymu i rozwój jego prawa możemy śledzić na materiale źródłowym stosunkowo długiego okresu. Pierwszym znanym pomnikiem prawnym Rzymu (pomijając okres królewski) jest ustawa XII tablic (lex duodecim tabularum), wydana na skutek silnych konfliktów społecznych między patrycjuszami i plebejuszami w połowie V wieku p.n.e. Za ostatni pomnik uznaje się dzieło kodyfikacyjne Justyniana dokonane w latach 528-534 n.e.
Rozwój prawa rzymskiego wiązał się zarówno ze wzrostem liczby ludności i przemianami społeczno - gospodarczymi w państwie rzymskim, jak również z przemianami tradycyjnych poglądów i struktur religijnych i moralnych. Na przemiany w prawie rzymskim wpływało też chrześcijaństwo.
Definicje prawa
Prawo - ius, fas
Sprawiedliwość - iustitia
Słuszność - aequitas
Prawnicy rzymscy nie zostawili wyczerpującej definicji prawa.
Idea prawa naturalnego - prawo naturalne (ius naturale) jest to prawo, którego wszelkie stworzenia nauczyła sama natura.
Elementy definicji prawa w tekstach jurystów rzymskich
Według Ulpiana „termin prawo wywodzi się od sprawiedliwości”.
Według paremii uznawanej powszechnie za rzymską definicję prawa - prawo to sztuka stosowania tego co dobre i słuszne „ius est ars boni et aequi”.
Według Ulpiana sprawiedliwość to określona i stala wola rozdzielenia każdemu tego, co mu się należy. Nauka prawa zaś jest znajomością spraw boskich i ludzkich, wiedzą o tym, co słuszne i niesłuszne.
Podziały prawa
W prawie współczesnym zakres obowiązywania prawa (poza pewnymi wyjątkami z zakresu prawa rodzinnego) wyznacza zasada terytorialności oznaczająca, że norma prawna obowiązuje osoby znajdujące się lub nawiązujące stosunki prawne na obszarze suwerenności danego państwa.
W rzymskim prawie archaicznym obowiązywała zasada personalności prawa. Oznaczała ona, że obywatel danego państwa, niezależnie od tego, gdzie się znajdował, musiał posługiwać się prawem swojej civitas. Normy prawne określonego państwa obowiązywały tylko jego obywateli (cives). Stąd też system prawny danego państwa stanowił prawo jego własnych obywateli i był określany mianem ius civile, czyli prawem obywateli. Przeciwieństwem tak rozumianego ius civile było prawo cudzoziemców, zwane ius peregrinorum.
Zasada personalności prawa została osłabiona przez proces kolonizacji i nadawania obywatelstwa rzymskiego coraz to szerszym grupom nie-Rzymian. Przejawem tego było wykształcenie się nowej warstwy prawa rzymskiego, określanej mianem ius gentium (dosłownie „prawo narodów”).
W nawiązaniu do zasady personalności prawa można mówić o wykształceniu się w prawie rzymskim podziału na dwie warstwy prawa:
1) prawo dotyczące wyłącznie obywateli rzymskich, zwane ius civile lub ius quiritium
2) prawo mające zastosowanie wobec wszystkich ludzi, zwane ius gentium
Ius civile
Ius civile było prawem właściwym dla obywateli rzymskich, niezależnie od tego, czy dotyczyło zagadnień prawa publicznego, czy prywatnego. Z biegiem czasu termin ten zaczęto odnosić do prawa prywatnego.
Ius civile to najdawniejsza warstwa prawa rzymskiego. Jej cechy charakterystyczne to formalizm i przywiązanie do tradycji. Ta warstwa prawa rzymskiego opierała się na uznaniu skuteczności prawnej niewielkiej ilości ściśle określonych zachowań rodzących skutki prawne.
Ius Civile nie było jednak zespołem norm prawnych całkowicie zamkniętym.
Ius civile określane jest niekiedy jako ius strictum (prawo ścisłe).
Ius gentium
Ius gentium obejmowało te uregulowania prawne, które w mniemaniu Rzymian były wspólne wszystkim ludom, niezależnie od ich przynależności państwowej.
Stanowiło ono młodszą warstwę prawa rzymskiego, wykształconą w czasach gdy Rzymianie zaczęli odchodzić od rygoryzmu dawnego prawa i uwzględniać przy ocenie skuteczności aktów prawnych takie czynniki, jak słuszność (aequitas), i dobrą wiarę (bona fides). Warstwa ta była dostępna nie tylko dla obywateli, ale również dla obcych. Była to warstwa prawa rzymskiego mniej formalistyczna i bardziej elastyczna niż sztywne przepisy ius civile.
Ius gentium nie przywiązywało znaczenia do formy dokonywania aktów prawnych.
Ius gentium służyło początkowo głównie do regulowania obrotu gospodarczego i do ochrony stosunków majątkowych między peregrynami lub między Rzymianami a peregrynami. Normy wykształcone w ius gentium były przejmowane przez ius civile.
Ius honorarium
Z biegiem czasu różnice między ius civille a ius honorarium zacierały się, zwłaszcza od II wieku n.e.
Ius vetus - ius novum
Ius civile, ius gentium i ius honorarium były w okresie późnego cesarstwa określane terminem iura (współczesna nauka prawa rzymskiego używa terminu „prawo dawne” - ius vetus), w przeciwieństwie do prawa tworzonego przez cesarzy, określanego terminem leges (nazywanego dziś „prawem nowym” - ius novum).
Podzial prawa na ius strictum i ius aequum
Podział norm prawnych na te, które winny być przestrzegane bardzo rygorystycznie (ius strictum), i te, przy których stosowaniu należało uwzględniać kryteria kryteria pogranicza prawa i etyki (ius aequum) takie, jak zasada słuszności (aequitas) czy dobrej wiary (bona fides), pojawil się w źródłach prawa rzymskiego na gruncie procesu.
Ius Strictum wiązało się z najdawniejszą warstwą prawa rzymskiego - ius civile. Zasadę ius strictum wyrażała słynna premia dura lex sed lex.
Idea ius aequum pojawiła się natomiast na gruncie młodszej warstwy prawa rzymskiego, tworzonej przez urzędników jurysdykcyjnych, głównie pretorów. Coraz częściej krytykowano rygoryzm dawnego ius civile, dostrzegając, iż częstokroć prowadzi on do skutków sprzecznych sprzecznych poczuciem sprawiedliwości.
Podzial prawa na publiczne i prywatne
Rozróżnienie prawa publicznego (ius publicum) i prywatnego (ius privatum) było znane już w okresie wczesnej republiki.
Według Ulpiana: „prawem publicznym są te normy, które odnoszą się do ustroju państwa rzymskiego, prawem prywatnym, te które dotyczą interesu poszczególnych jednostek”.
Prawo publiczne obejmowało całokształt norm dotyczących organizacji i działalności państwa. W sferze zainteresowania prawa publicznego znajdowały się takie zagadnienia jak: zakres kompetencji organów państwa, organizacja jego administracji, zapewnienie porządku wewnętrznego oraz bezpieczeństwa zewnętrznego.
Sferę zainteresowania prawa prywatnego stanowiły stosunki między osobami tak rodzinne, jak i majątkowe. W zakres prawa prywatnego wchodziły takie zagadnienia jak: własność, zaciąganie zobowiązań, odpowiedzialność za niewykonanie zobowiązania lub za wyrządzenie szkody, dziedziczenie.
Rzymskie prawo publiczne oddziaływało w stosunkowo niewielkim stopniu na tworzenie współczesnych koncepcji ustrojowych. Natomiast rzymskie prawo prywatne odegrało i odgrywa wciąż ogromną rolę w formowaniu współczesnego prawa prywatnego.
Podzial stosunków prawnych na stosunki chronione za pomocą actiones In rem oraz actiones In personam
Kolejnym podziałem, mającym podstawowe znaczenie dla prawa rzymskiego jest podział stosunków prywatnoprawnych na chronione za pomocą skarg-powództw rzeczowych (actiones In rem) oraz skarg-powództw osobowych (actiones In personam).
Prawa władcze skuteczne erga omnes
Actio In rem jest stosowana wtedy, gdy powód zamierza do wykazania w procesie, że przysługuje mu skuteczne wobec wszystkich prawo władania rzeczą materialną, lub jakieś inne prawo, skuteczne wobec wszystkich. Prawo chronione skargą rzeczową jest skonstruowane jako prawo władcze, bezwzględne. Uprawniony na podstawie prawa władczego może uzyskać ochronę prawną w stosunku do każdego, kto prawo to aktualnie narusza, jest ono skuteczne wobec wszystkich (erga omnes).
Za pomocą actiones In rem były chronione takie uprawnienia, jak: własność rzeczy materialnych (również niewolników), władza nad osobami wolnymi - ojcowska, mężowska.
Prawa względne, skuteczne wobec określonych osób (intern partes)
Skargi-powództwa względem osoby (actiones In personam) były stosowane w przypadku niewywiązania się przez dłużnika z różnego rodzaju obowiązków prawnych wobec wierzyciela. Były to uprawnienia, które przysługiwały wobec ściśle oznaczonej osoby.
Podstawą stosowania actio In personam było istnienie stosunku zobowiązaniowego, czyli węzła prawnego łączącego dwie ściśle oznaczone osoby: wierzyciela i dłużnika. Zobowiązanie powstawało z woli samych stron, to jest przez zawarcie oznaczonej umowy (contractus), której niewykonanie powodowało przewidzianą przez prawo odpowiedzialność.
Gdy jedna strona stosunku zobowiązaniowego była tylko wierzycielem, a druga tylko dłużnikiem, występowało tzw. Zobowiązanie jednostronne (obligatio unilateralis). Przykładem takiej obligatio może być obowiązek zwrotu pożyczonych pieniędzy.
Zobowiązanie mogło też polegać na wzajemnych obowiązkach stron. W takim przypadku każda ze stron stosunku zobowiązaniowego była zarówno wierzycielem jak i dłużnikiem. Przykładem takiej obligatio może być zobowiązanie z kupna - sprzedaży.
Wykształcone w prawie rzymskim rozróżnienie praw skutecznych wobec wszystkich oraz praw skutecznych tylko wobec oznaczonej osoby ma podstawowe znaczenie również w dzisiejszym prawie cywilnym.
Rzymskie systematyzacje prawa prywatnego
Znaczenie systematyki prawa
Kazuistyczny charakter prawa rzymskiego nie sprzyjał dążeniu do systematyzacji w przedstawianiu prawa.
W prawie rzymskim okresu republiki i pryncypatu można spotkać jedynie dwa kompleksowe urzędowe zbiory (kodyfikacje) prawa: ustawę XII tablic i edykt pretorski.
Systematyka ustawy XII tablic
Tekst ustawy XII tablic nie zachował się. Oryginał, wypisany na drewnianych tablicach tablicach wystawiony na rzymskim forum uległ zniszczeniu podczas najazdu Galów w początkach IV wieku p.n.e. Nasze wiadomości o ustawie XII tablic opierają się jedynie na przekazach pośrednich, pochodzących od starożytnych autorów dziel prawniczych, historycznych i antykwarycznych.
Ustawa XII tablic to akt stanowiący podstawę rzymskiej nauki ius civile.
Publikowane w naszych czasach rekonstrukcje przyjmują następujący schemat układu ustawy:
- tablice 1-3 - prawo procesowe
- tablice 4 i częściowo 5 - wewnętrzna organizacja rodziny rzymskiej
- częściowo tablica 5 - spadkobranie
- tablica 6 - stosunki gospodarcze między rodzinami rzymskimi
- tablica 7 - prawa sąsiedzkie
- tablica 8 - przestępstwa naruszające interes obywatela
- tablice 9-10 - niektóre normy prawa sakralnego sakralnego publicznego
- tablice 11-12 - różne normy.
Systematyka edyktowa
Edykt pretorski wywodził się z bieżącej działalności pretora jako urzędnika jurysdykcyjnego, przygotowującego postępowanie sądowe.
Pierwsza część edyktu zawierała zasady dotyczące zakresu działania pretora i postępowania przed jego urzędem.
Druga część edyktu oraz trzecia przedstawiały poszczególne przypadki udzielania przez pretora ochrony prawnej przez udzielenie skargi-powództwa.
Część czwarta przedstawiała sposoby egzekwowania orzeczeń sądowych.
Część piąta edyktu zajmowała się udzielaniem ochrony prawnej przez pretora w trybie pozaprocesowym.
Systematyka naukowa
Idee Cycerona dotyczące sposobu przedstawiania prawa
Cycero był autorem rozprawy o systematyce prawa. Tę ideę przedstawienia prawa pozytywnego pozytywnego sposób łatwy i strawny dla czytelnika, Cycero wyrażał wielokrotnie. Wedle Cycero cale prawo cywilne powinno zostać podzielone na niewielką liczbę kategorii, które następnie powinny zostać dalej podzielone i doprowadzone do elementów podstawowych nadających się do opisania i zdefiniowania.
Systematyka Instytucji Gaiusa
Gaius podzielił cale prawo na dotyczące osób, rzeczy i skarg (personae, res, actiones).
Wykres systematyki Instytucji Gaiusa na str 30.
Systematyka pandektowa
System pandektowy charakteryzowało wyodrębnienie „części ogólnej prawa cywilnego”, która przedstawiała podmioty stosunków prawnych, pojęcie rzeczy oraz czynności prawne. W części szczegółowej zawarte było: prawo rodzinne, prawo rzeczowe, zobowiązania i prawo spadkowe.
Systematyka pandektowa została przyjęta w większości nowoczesnych kodeksów prawa cywilnego.
Zdarzenia wywołujące skutki prawne
Źródła prawa
Źródła prawa w okresie archaicznym
Zwyczaj
Ustawy
Iurysprudencia
I Zwyczaj mos, mos maiorum
mos - zwyczaj
mores - zwyczaje
mos maiorum - zwyczaj przodków
W początkowym okresie państwa rzymskiego porządek prawny opierał się na zwyczajach zakorzenionych w tradycji i wywodzących się od przodków, a nie na prawie stanowionym.
Mos maiorum (zwyczaj) to stosowany przez długi czas, niezmieniony sposób postępowania w określonych sytuacjach, powszechnie znany i stosowany oraz powszechnie akceptowany.
Zwyczaj zawsze był źródłem prawa.
Z mos maiorum wywodziło się wiele instytucji o podstawowym dla Rzymian znaczeniu, np. przysługujące ojcu nad dziećmi ius vitae necisque.
Z biegiem czasu nastąpiło przejmowanie prawa zwyczajowego przez prawo stanowione.
Przykłady zwyczajów to zakaz zawierania związków małżeńskich między bliską rodziną lub prawo życia i śmierci w starożytnym Rzymie (ojciec dysponowal życiem dzieci).
Zwyczaj najmniejsze znaczenie miał w okresie klasycznym.
II Leges regiae leges datae leges rogate
Leges regiae czyli ustawy królewskie to normy ogłaszane przez kolejnych władców, zebrane następnie pod koniec królestwa przez najwyższego kapłana Papiriusa (stąd też nazywano je również ius Papirianum). Obecnie przyjmuje się, że prawo to było spisane w okresie późniejszym i tylko dla nadania mu większej rangi nazwane jest ustawami królewskimi.
Pochodzą z okresu monarchii i wydawane były w celach doraźnych.
III Ustawa XII tablic
SI IN IUS VACAT ITO - kto wzywany przed sąd niech się stawi (to są pierwsze slowa ustawy XII tablic)
Ustawa XII tablic (lex duodecim tabularum) miała charakter całościowy i była to pierwsza z ustaw zajmujących się prawem prywatnym (ustawa z leges datae). Uchwalono ją w latach 451-450 p.n.e. , kiedy to plebejusze domagali się spisania dotychczasowego prawa zwyczajowego, które jako prawo niepisane mogło być interpretowane przez patrycjuszowskich urzędników na niekorzyść plebejuszy.
Pierwsze 10 tablic uchwalila 10 osobowa komisja skladająca się z patrycjuszy, nastepnie powolano drugą komisję z 10 mężów (w tym 2 plebejuszy) i spisano kolejne 2 tablice.
Ustawa XII tablic została spisana na 12 drewnianych tablicach, wystawionych na forum Romanum . Ustawa XII tablic cieszyła się ogromnym szacunkiem i powagą w społeczeństwie rzymskich, i nigdy nie została formalnie uchylona, choć jej przepisy przestały być z czasem stosowane.
Tekst ustawy nie zachował się (drewniane deski spłonęły w czasie najazdu Galów około 390 roku n.e.), ale niektóre przepisy znane są z przekazów pośrednich.
Ustawa XII tablic to akt stanowiący podstawę rzymskiej nauki ius civile.
Publikowane w naszych czasach rekonstrukcje przyjmują następujący schemat układu ustawy:
- tablice 1-3 - prawo procesowe
- tablice 4 i częściowo 5 - wewnętrzna organizacja rodziny rzymskiej
- częściowo tablica 5 - spadkobranie i prawo rodzinne
- tablica 6 - stosunki gospodarcze między rodzinami rzymskimi (prawo rzeczowe)
- tablica 7 - prawa sąsiedzkie
- tablica 8 - przestępstwa naruszające interes obywatela (przepisy karne)
- tablice 9-10 - niektóre normy prawa sakralnego publicznego
- tablice 11-12 - różne normy.
IV Leges i plebiscita
LEX EST QUOD POPULUS IUBET ATQUE CONSTITUIT -ustawą jest to, co lud nakazuje i postanawia.
W Państwie rzymskim lud (zarówno patrycjusze jak i plebejusze), zbierał się na zgromadzeniach ludowych, na których uchwalał obowiązujące wszystkich obywateli rzymskich (cives) ustawy, czyli leges.
Sposób uchwalenia ustawy: z wnioskiem o jej uchwalenie występował uprawniony do tego urzędnik - magistratus, mający ius agendi cum popul. (konsul, pretor, dyktator). Pytał on zgromadzonych, czy przyjmują przedstawiony przez niego projekt (rogatio). Przyjęta ustawa wymagała początkowo zatwierdzenia przez senat. Bardzo często uchwaloną lex nazywano imieniem wnioskodawcy, np. lex Hortensja (rogatio stawiał dyktator Q. Hortensius).
Tekst ustaw dotyczących prawa prywatnego w zasadzie składał się z trzech części:
praescriptio która zawierała imię wnioskodawcy, datę zebrania komicjów, na których poddano projekt pod glosowanie, oraz inne dane dotyczące jej uchwalenia
rogatio, czyli właściwą treść ustawy
sanctio czyli postanowienia na wypadek naruszenia przepisów ustawy.
Ze względu na sankcję lex mogla być:
- lex perfecta (ustawa doskonala), czyli taka, która przewidywała sankcję nieważność czynności dokonanej wbrew przepisom ustawy (może przewidywać sankcję karną)
- lex minus quam perfecta (ustawa mniej niż doskonala) nie przewidywała nieważności czynności dokonanej wbrew ustawie, ale ustanawiała kary za dokonanie takiej czynności
- lex imperfecta (ustawa niedoskonala)nie przewidywała ani nieważności ani kary za dokonanie czynności zabronionej przez ustawę.
Od ustaw uchwalanych na zgromadzeniach ludowych (leges rogatae) odróżnić trzeba leges datae, czyli akty wydawane przez magistraturę (czyli urzędników)na mocy upoważnienia zgromadzenia ludowego bądź senatu.
Dwie ustawy uchwalone w różnym czasie, dotyczące tej samej kwestii mogły się uzupełniać o ile nie były ze sobą sprzeczne.
Natomiast gdy ustawa późniejsza była sprzeczna z uchwaloną wcześniej, przyjmowano, że pierwszeństwo ma ustawa późniejsza.
LEX POSTERIORI DEROGAT PRIORI - ustawa późniejsza uchyla wcześniejszą.
LEX RETRO NON AGIT - ustawa nie działa wstecz - takie rozstrzygnięcie znalazło się w konstytucjach cesarskich
Plebejusze zbierali się ponadto na odrębnych zgromadzeniach (concilia plebis), na których podejmowali uchwały plebsu (plebiscita) obowiązujące początkowo tylko ich samych. Z biegiem czasu, ostatecznie od uchwalenia lex Hortensia Hortensja 287 roku p.n.e. plebiscita zostaly zrównane z leges i zaczęły obowiązywać wszystkich obywateli. Plebiscita po lex Hortensia odegrały podstawową rolę w tworzeniu prawa rzymskiego.
V Interpretacja ustawy XII tablic i początki rzymskiej jurysprudencji
Ustawy (i plebiscyty) uchwalane na zgromadzeniach ludowych stosunkowo rzadko zajmowały się prawem prywatnym.
Początkowo interpretacją tekstu ustawy XII tablic zajmowali się pontyfikowie, czyli kapłani. Kolegium pontyfików, na którego czele stal pontifex maximus , sprawowało nadzór nad prawem sakralnym.
Źródła prawa w okresie przedklasycznym
Ustawy
Zwyczaj
Rozwój jurysprudencji
Edykty urzędników
I Edykty urzędników
Urzędnik na początku swojej rocznej kadencji wydawał edykt .
Edykt to program rocznej działalności, czyli zasady postępowania urzędnika.
W okresie prawa przedklasycznego źródłami prawa były nadal zwyczaj oraz leges uchwalane na zgromadzeniach ludowych. Z czasem jednak konieczna stała się ingerencja nowego podmiotu, który mógłby szybko regulować wynikające z potrzeby chwili sytuacje. Zajęli się tym urzędnicy (magistratus) . Główną rolę w tworzeniu prawa prywatnego poprzez wydawanie edyktów (edicta) odegrali urzędnicy sprawujący jurysdykcję, to jest pretorzy (praetor urbanus, praetor peregrinum). Wg Gaiusa „Edykty są to nakazy tych, którzy mają ius edicendi.
Praetor urbanus został powołany po raz pierwszy w 367 roku p.n.e., zaś praetor peregrinus powołany po raz pierwszy w 242 roku p.n.e.
W odniesieniu do ius civile prawo pretorskie spełniało trojaką funkcję i mogło ono:
1) wspomagać (adiuvare) realizację przepisów ius civile,
2) uzupełniać (supplere) ius civile - uzupełnianie luk prawnych
3) poprawiać (corrigere) niesłuszne wg pretora normy ius civile - zastępowanie przestarzałych przepisów nowymi
Prawo tworzone przez edykty urzędników stanowiło nowszą, w porównaniu z ius civile bardziej elastyczną i dostosowaną do zmieniających się warunków społecznych i gospodarczych warstwę prawa rzymskiego (ius honorarium).
II Wpływ jurystów na rozwój i doskonalenie prawa
Ponieważ jednak pretorzy nie zawsze byli prawnikami, dlatego w swej działalności zwłaszcza przy układaniu edyktu opierali się na radach i wskazówkach osób biegłych w prawie.
Prawnicy okresu republiki, nazwani przez późniejszych veteres, zajmowali się głównie działalnością praktyczną, która polegała na cavere, agere i respondere.
Cavere to układanie formularzy aktów prawnych.
Agere to udzielanie pomocy stronom w toczącym się procesie, głównie układanie formularzy procesowych.
Respondere polegało na udzielaniu porad prawnych zarówno magistraturom oraz sędziom, jak i osobom prywatnym.
Źródła prawa w okresie klasycznym
Zwyczaj - schodzi na margines
Edykty urzędników do ok. 130 r. n.e.
Jurysprudencja
Senatus consulta
Konstytucje cesarskie
I Zaprzestanie uchwalania leges
Nowa forma państwa - pryncypat, która powstała za panowania cesarza Augusta, wpłynęła zasadniczo na sposób tworzenia prawa. Całkowity zanik działalności zgromadzeń, a więc i wydawania leges następuje dopiero pod koniec I wieku n.e.
II Senatus consulta
Senat powstal przy królu jako organ doradczy, na początku składał się ze 100 senex, za republiki miał 600 senex.
Początkowo rolę zgromadzeń w zakresie ustawodawczym przejął Senat. Senat wpływał też pośrednio na ustawodawstwo zgromadzeń ludowych poprzez udzielanie auctoritas patrum, czyli zatwierdzanie ustaw (i plebiscytów). Od lex Publilia Philonis z roku 339 p.n.e. senat udzielił z góry auctoritas wszystkim przyszłym ustawom. Uchwały podejmowane przez senat - senatus consulta - będące wskazówkami dla magistratury, nie były w okresie republiki źródłem prawa prywatnego.
Od początku pryncypatu senat, o którego składzie decydował princeps, zaczął coraz częściej zajmować się zagadnieniami prawa prywatnego, prywatnego jego uchwały uzyskały moc ustawy. Senatus consulta były wprawdzie zrównane z ustawami, nigdy jednak nie nazywano ich leges.
III Uporządkowanie edyktów
W początkach pryncypatu działali dalej republikańscy urzędnicy, zachowując swe dotychczasowe kompetencje. Pretorzy i edylowie kurulni wydawali nadal swe edykty, choć nowe rozwiązania prawne były przez nich wprowadzane coraz rzadziej. To zapewne, jak i niechęć cesarzy, by w rękach urzędników pozostawała działalność prawotwórcza, doprowadziło do położenia kresu prawotwórczej działalności magistratury. Na polecenie cesarza Hadriana, najwybitniejszy jurysta owych czasów Salvius Iulianus uporządkował około 130 roku n.e. teksty edyktów pretora miejskiego i edyla kurulnego, prawdopodobne także pretora dla peregrynów oraz namiestnika prowincji. Tak ustalony, jednolity tekst edyktu został zatwierdzony przez senat w formie senatu consultum , a wszelkie ewentualne jego zmiany w przyszłości należały wyłącznie do kompetencji cesarza. Od tego momentu pretor z twórcy i wykonawcy prawa przekształcił się tylko w jego wykonawcę. Ujednolicony tekst edyktu zaczęto nazywać, na wzór edyktu wydawanego corocznie, edictum perpetuum
IV Konstytucje cesarskie
Konstytucje cesarskie wydawane były kiedy była taka potrzeba
Miejsce dotychczasowych źródeł prawa (leges, dicta) zajęły konstytucje (constitutiones) wydawane przez cesarzy oraz prawotwórcza działalność jurystów.
Od początków pryncypatu cesarze, korzystając z zatrzymanych dla siebie uprawnień urzędników republikańskich, wydawali akty zwane konstytucjami - constitutiones. Początkowo konstytucje te, nawiązując do aktów wydawanych przez pretorów, przybierały formę edyktów (edicta).Najbardziej znany edykt to Edykt Krakali z 212 r., który nadawal obywatelstwo tym którzy go nie mieli. Edykty cesarskie były skierowane do ogółu, dotyczyły przeważnie kwestii administracyjnych.
Cesarze udzielali też pisemnych instrukcji urzędnikom, zwanych mandatami (mandata). Instrukcje te przybierały rozmiary obszernych ksiąg - libri mandatorum. (Pośrednio dotyczyły wszystkich osób, które były pod władzą urzędnika)
Dwa następne rodzaje konstytucji cesarskich, dekrety i reskrypty, wiążą się z rozwojem nowej formy procesu - procesu nadzwyczajnego, gdzie cesarz jako najwyższy urzędnik w państwie miał decydujący glos w prowadzonych przed sądem sporach.
Dekrety (decreta) były to rozstrzygnięcia spraw spornych, czyli wyroki wydane w sprawach, które trafiały przed sąd cesarski w pierwszej instancji lub w drodze apelacji, a w których cesarz występował w roli sędziego. Cesarz występował w roli najwyższego sędziego.
Reskrypty (rescripta) stanowiły pisemną odpowiedź cesarza na pytanie prawne, jakie w związku z toczącą się sprawą stawiali urzędnicy czy też zainteresowane strony.
V Prawotwórcza działalność prawników
Charakterystycznym dla okresu klasycznego źródłem prawa była prawotwórcza działalność prawników. Do tej pory wypowiedzi prawników nie miały mocy prawa. Dopiero cesarz August, przyznał wybitnym prawnikom prawo udzielania wiążących opinii (ius repondendi ex auctoritate principis) .
Opinia wydana, w związku z prowadzoną w sądzie sprawą, przez prawnika mającego ius respondendi wiązała sędziego, który ograniczał się jedynie do sprawdzenia, czy stan faktyczny przedstawiony juryście przez stronę jest zgodny z rzeczywistością.
Początkowo opinia prawnika miała moc wiążącą tylko w tym procesie, w związku z którym została wydana. Z czasem wydane opinie uwzględniano w analogicznych sprawach.
Ius respondendi otrzymywali tylko prawnicy osiadli w Rzymie, wybitni specjaliści od cesarza.
Gdy zdarzało się, że strony przynosiły sędziemu przeciwstawne opinie dwóch prawników to od decyzji sędziego zależało którą z nich zastosuje.
Dla poznania prawa klasycznego ogromne znaczenie mają Instytucje Gaiusa, który zasłynął jako autor elementarnego podręcznika - Institutiones.
Źródła prawa w okresie poklasycznym
Zwyczaj
Jurysprudencja
Konstytucje cesarskie (ich rola wzrosla)
Kodeksy
I Pierwsze zbiory konstytucji cesarskich
Cala władza ustawodawcza była skupiona w rękach cesarza. Wydawał on konstytucje przede wszystkim w formie leges generale (które zastąpiły edykty) i reskryptów. Konstytucje w tym okresie zaczęto nazywać leges.
Ponieważ liczba konstytucji szybko wzrastała, były one dostępne tylko w Rzymie, Konstantynopolu i niektórych większych miastach postanowiono stworzyć dwa prywatne zbiory konstytucji, czyli kodeksy.
Codex Gregorianus z 293 roku n.e. zawierał zbiór konstytucji od cesarza Hadriana do 293 roku, a uzupełniał go Codex Hermogenianus z 295 roku - były to kodeksy prywatne, nieoficjalne, nieurzędowe.
Zupełnie inny charakter miał Codex Theodosianus z 438 roku n.e., który zawierał konstytucje od 312 roku i był zbiorem oficjalnym.
Konstytucje cesarskie = zbiór leges = codex
Nowele postteodozjańskie?
II Próby uporządkowania ius
Sędziowie - urzędnicy okresu poklasycznego mieli wielkie trudności przy rozstrzyganiu sporów zarówno ze względu na ogromną liczbę konstytucji cesarskich, jak też na trudności powstałe przy korzystaniu z opinii jurystów.
W tym okresie nie przywiązywano wagi do tego, czy wypowiedź wyszła spod pióra jurysty mającego ius respondendi czy też nie. Uważano że wszystkie opinie jurystów klasycznych mają taką samą moc prawną. To dawne prawo, w odróżnieniu od konstytucji cesarskich, zwanych wówczas leges, zaczęto nazywać ius. Wielokrotnie zdarzało się, że strony przedstawiały sędziemu po kilka sprzecznych opinii prawników dotyczących tej samej kwestii. Aby temu zaradzić cesarze wydawali tzw. Ustawy o cytowaniu, zawierające wskazówki, jak w takim przypadku ma postąpić sędzia. Najbardziej znaną z konstytucji o cytowaniu jest Konstytucja raweńska z 426 roku n.e. Postanawiała, że 5 prawników może wydawać opinie, jeżeli opinie różne to decyduje większość.
III Upadek jurysprudencji i kultury prawnej
W okresie prawa poklasycznego zasadniczej zmianie uległa jurysprudencja. Juryści tego okresu pracowali głównie w kancelarii cesarskiej i byli prawie zawsze anonimowi. Nie tworzyli żadnych dziel a jedynie przetwarzali i dostosowywali do zmieniających się warunków prace swych poprzedników.
Przeróbki i uproszczenia były tym bardziej przydatne, że w okresie tym nastąpił upadek kultury prawnej. Kryzys ekonomiczny imperium i nawrót do gospodarki naturalnej spowodował, że wyszukane konstrukcje prawne stały się niezrozumiale.
W okresie poklasycznym nastąpiła wulgaryzacja prawa.
IV Przedjustyniańskie próby kodyfikacji leges i ius
Oprócz zbiorów konstytucji cesarskich (kodeksów) w okresie poklasycznym podejmowano też próby sporządzenia zbiorów zawierających jednocześnie stare ius i nowe leges. Zbiorami takimi były:
- tzw. Fragmenta Vaticana
- tzw. Collatio legum Mosaicarum et Romanarum
- tzw. Leges Saeculares
- tzw. Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti
- tzw. Scholia Sinaitica
Po upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego germańscy władcy wydawali urzędowe zbiory praw dla ludności rzymskiej zamieszkałej na podbitych terenach.
V Źródła prawa justyniańskiego
Dzieła kodyfikacji justyniańskiej
Codex z 529 roku zawierał wewnętrzne sprzeczności.
Ok. 530r. Justynian wydal ok. 50 rozstrzygnięć i dlatego ten kodeks z 529 r. był nieaktualny i dlatego powstał w 534 r. kodeks ponownego wyboru - codex repetitae praelectionis. W tym momencie kodeks z 529 roku uzyskał nową nazwę „Kodeks dawny” - codex vetus
Oprócz tego powstały Digesta i Instytucje w 533 roku.
Digesta to podręcznik prawa, który był obowiązującym źródłem prawa, a Instytucje Gaiusa nie były źródłem prawa i miały charakter prywatny.
Digesta - miały charakter publiczny, zbiór ius czyli prawa tworzonego przez prawników klasycznych.
Kodeks to zbiór leges.
Nowele nie są umieszczone w kodeksie i wydane po 534 roku, są uzupełnieniem kodyfikacji justyniańskiej - tych nowel było 158
Po objęciu rządów w 527 r.n.e. Justynian I pragną odbudować dawną świetność państwa rzymskiego poprzez zjednoczenie cesarstwa zachodniego zachodniego wschodniego oraz uporządkowanie prawa.
W 528 roku n.e. powołał komisję, która zebrała konstytucje cesarskie w zbiorze określanym później jako codex vetus.
W 533 roku n.e. przedstawiono cesarzowi dzieło zwane Digestami lub Pandektami, Pandektami tym samym roku przygotowano Instytucje oraz nową wersję Kodeksu tzw. Codex repetitae praelectionis.
Instytucje są podręcznikiem do nauki prawa.
Ogłoszony konstytucją Cordi Codex zawiera konstytucje od cesarza Hadriana po konstytucje samego Justyniana.
Po zakończeniu kodyfikacji Justynian wydawał nadal nowe konstytucje, zwane Nowelami.
Corpus Iuris Civilis - nazwa użyta po raz pierwszy w 1583 roku - zawiera Kodeks z 534 roku, Digesta, Instytucje i Nowele (składa się z ustawodawstwa Justyniana).
Czynności prawne
Elementy treści czynności prawnej:
essentialia negotii - istotne elementy czynności prawnej, ich brak powodowal nieważność czynności prawnej, te elementy to np. przedmiot, cena, podmioty (kupujący, sprzedający)
naturalia negotii - inne postanowienia wynikające z zasad obrotu, mogą ale nie muszą być wymienione, np. odpowiedzialność za fizyczne lub prawne wady towaru, ich brak nie powodował nieważności umowy
accidentalia negotii - dodatkowe postanowienia umieszczane w treści czynności prawnej, nie musiały ale mogły być umieszczone, ich brak nie powodował nieważności
Elementy to:
- condicio - zdarzenie przyszłe i niepewne, od którego zależy skuteczność czynności prawnej
są następujące rodzaje:
- zawieszający - skutki powstaną z chwilą jego spełnienia
- rozwiązujący - skutki czynności prawnej wygasają z chwilą spełnienia się tego warunku
- potestatywne - spełnienie się jest uzależnione od woli osoby upoważnionej
- kazualne - spełnienie się tego warunku zależy od statku
- mieszane - spełnienie się po części zależy od woli warunkowo uprawnionego, a po części nie
- dies - zdarzenie przyszłe, pewne od którego uzależniona jest skuteczność czynności prawnej
dies a qua - początkowy
dies ad quem - końcowy
- modus - obowiązek określonego zachowania się dodany do czynności nieodpłatnych (korzyści odnosi jedna strona)
Czynności prawne odpłatne - korzyści odnoszą obie strony
KONIEC CZĘŚCI PIERWSZEJ
CZĘŚĆ DRUGA
Persona phisica - osoba fizyczna tylko człowiek wolny, persona iuridica - osoba prawna, wytwór prawa z osobowością prawną
- byt człowieka zaczyna się od momentu narodzin i skutki prawne wywołuje tylko urodzenie się żywego dziecka (za oznaki życia narodzonego dziecka uważano krzyk noworodka, lub jego żywotność)
- od chwili urodzenia zaczynała się zdolność prawna, ale tylko osób wolnych (niewolnicy jej nie mieli)
- pełna zdolność prawna była udziałem tylko tych wolnych, którzy rodzili się jako obywatele rzymscy rzymscy jako osoby sui iuris
- osoba fizyczna kończyła się w sposób naturalny z chwilą śmierci
Status libertatis - stan wolności czy niewoli
- kto miał ten status ten był wolny
- wg Gaiusa wszyscy ludzie albo są wolni, albo są niewolnikami
- ludzie wolni dzieli się na ludzi wolnych od urodzenia, czyli „wolnourodzonych” i „wyzwoleńców” tzn. byłych niewolników
Status civitatis
- kto jest obywatelem rzymskim, musial mieć status libertatis
- wolni mieszkańcy państwa rzymskiego różnili się między sobą rodzajem swego stanowiska w państwie (status civitatis)
- istniały 3 zasadnicze kategorie mieszkańców: obywatele rzymscy (cives Romani), Latynosie (Latini), i cudzoziemcy (peregrini)
Status familiae
- familia to związek osób wolnych
- pozycja jaką jednostka zajmowala w obrębie rzymskiej familii, decydowala o jej sytuacji prawnej
Capitis deminutio - uszczuplenie praw
Capitis deminutio maxima
- miało miejsce, gdy ktoś tracił równocześnie obywatelstwo i wolność (dostawał się do niewoli), traciło się 3 powyższe status (libertatis, civitatis, familiae)
Capitis deminutio media
- miało miejsce przy utracie obywatelstwa z zachowaniem wolności, np. skazany na banicję, utrata status civitatis i status familiae
Capitis deminutio minima
- następowało wtedy, kiedy przy zachowaniu wolności i obywatelstwa zmieniało się swoją pozycję w rodzinie
Liber - człowiek wolny, mający status libertatis
Servus - niewolnik, nie miał status libertatis
Ingenuus - człowiek wolnourodzony
Libertinus - wyzwoleniec urodzony jako niewolnik
Cives Romani- obywatele rzymscy
- rządzili się w swoich stosunkach prawnych swoim własnym ius civile stworzonym i przeznaczonym tylko dla nich
- tylko obywatel rzymski mógł pozostawać w specyficznym związku małżeńskim typu rzymskiego, być dzierżycielem rzymskiej władzy ojcowskiej
Latini
- jedna z kategorii mieszkańców Imperium Romanum
- pierwotni Latynosie byli mieszkańcami Lacjum, równiny sąsiadującej z Rzymem
- Latynosie byli kulturalnie bliscy Rzymianom
- pierwotna kategoria prawdziwych Latynów to Latini veteres lub prisci (mogli uzyskać obywatelstwo rzymskie przez proste przeniesienie się do Rzymu, mogli zawierać związki małżeńskie z Rzymianami, mogli korzystać z urządzeń rzymskiego prawa spadkowego
- ta powyższa pierwotna kategoria została sztucznie rozszerzona i tak powstały nowe kategorie Latynów
- nie mieli obywatelstwa rzymskiego, ale byli wolni
Latini coloniari
- nowa kategoria mieszkańców kolonii zakładanych na prawie latyńskim poza terytorium właściwego Lacjum
- mieli węższy zakres uprawnień, np. nie mogli tak łatwo nabyć obywatelstwa rzymskiego, nie mogli zawierać związków małżeńskich z Rzymianami
Latini Iuniani - Latynowie Junańscy
- nieformalni wyzwoleńcy
- żyją jak wolni, lecz umierają jak niewolnicy, co oznacza że odmówiono im zdolności w prawie spadkowym, a ich majątek po śmierci przypadał patronowi
- mogli uzyskiwać obywatelstwo rzymskie poprzez: malżeństwo z obywatelką/El rzymskim lub Latynską/em, jeżeli dziecko mialo 1 rok, odbycie służby wojskowej w straży miejskiej
Wszystkie 3 kategorie Latynów miały charakter przejściowy i kolejno rozpływały się w kręgu obywateli rzymskich, indywidualnie lub zbiorowo
Peregrini (czyli cudzoziemcy, obcy, poddani)
- wolni mieszkańcy państwa rzymskiego, którzy nie byli ani obywatelami ani Latynami
- peregrini przebywali w Rzymie od dawna, ale ta kategoria nabrała dużego znaczenia dopiero w wyniku ekspansji Rzymu, gdyż podbite ludy włączano do rzymskiego organizmu państwowego na dwa sposoby:
tym miastom i gminom, które przyjęły zwierzchnictwo Rzymu, narzucano tylko określone obowiązki polityczne, ale pozostawiano nietkniętą ich organizację lokalną (peregrini certae civitatis), ich mieszkańcy nie mieli w Rzymie praw politycznych ani też dostępu do rzymskiego prawa prywatnego
peregrini dediticii , pochodzili z obszarów podbitych, które musiały zdać się Rzymianom na łaskę i niełaskę, ich organizacje lokalne zostały zniszczone, później kategoria ta została sztucznie rozszerzona o niepożądanych wyzwoleńców wywodzących się spośród karanych przed wyzwoleniem niewolników, nie mogli stać się obywatelami rzymskimi
Peculium
- majątek powierzany przez właścicieli niewolników tymże niewolnikom do swobodnego zarządzania
- peculium takie było jednak nadal własnością właściciela niewolnika i mogło być w każdej chwili, bez podania przyczyny, zabrane niewolnikowi
Ponieważ właściciel nie odpowiadał za długi kontraktowe niewolnika, z niewolnikami nie chciano zawierać umów, by nie narażać się na straty. W efekcie właściciel nie mógł posługiwać się niewolnikami przy prowadzeniu swoich interesów.
By zmienić tę sytuację, z pomocą pośpieszył pretor, który postanowił w swym dykcie, iż w wyliczonych przypadkach udzieli przeciw właścicielowi skargi z zobowiązań kontraktowych niewolników, ale tylko w określonych granicach. Były to:
Actio de peculio - w przypadku wydzielenia niewolnikowi majątku do samodzielnego zarządzania właściciel odpowiadał za zobowiązania zaciągnięte przez tego niewolnika do wysokości peculium
Actio tributoria - w przypadku ustanowienia peculium przeznaczonego na cele handlowe, jeśli niewolnik zaciągnął zobowiązania przekraczające wartość peculium właściciel powinien podzielić to peculium między wierzycieli proporcjonalnie do wartości ich wierzytelności, bez możliwości pokrycia własnych „wierzytelności”
Actio quo iussu - w przypadku czynności prawnych zawartych przez niewolnika z osobą trzecią na polecenie właściciela, odpowiadał on do pełnej wysokości zaciągniętego przez niewolnika zobowiązania
Actio de In rem verso - jeśli w wyniku zawartej przez niewolnika czynności powiększył się majątek właściciela, odpowiadał on do wysokości przysporzenia.
Actio exercitoria - za zobowiązania zaciągnięte przez niewolnika ustanowionego kapitanem statku odpowiadał właściciel w pełnej wysokości, o ile zaciągnięte zobowiązanie mieściło się w granicach ustanowienia, czyli było związane z powierzoną niewolnikowi działalnością.
Actio institoria - również w przypadku ustanowienia niewolnika kierownikiem przedsiębiorstwa handlowego, o ile zaciągnięte przez niego zobowiązanie było związane z prowadzeniem tego przedsiębiorstwa, właściciel odpowiadał w pełnej wysokości.
Noxae datio - wydanie poszkodowanemu sprawcy czynu (gdy niewolnik dokonał kradzieży, wyrządził szkodę majątkową, dokonał zniewagi osoba poszkodowana mogła zawsze wystąpić ze skargą z właściwego deliktu (delicta - przestępstwa prawa cywilnego) przeciw właścicielowi niewolnika, w efekcie czego poszkodowany mógł otrzymać wyrok zasądzający właściciela niewolnika), odpowiedzialność za delikty niewolników nazywano odpowiedzialnością noksalną
Lex Fufia Caninia 2 rok p.n.e. - odnosiła się do wyzwoleń w testamencie i ograniczała liczbę wyzwalanych niewolników niewolników zależności od stanu posiadania właściciela, bez ograniczenia można było wyzwolić tylko 2 niewolników niewolników max 100.
Lex Aelia Sentia 4 rok n.e. - zawierała postanowienia dotyczące ograniczeń wieku tak wyzwalanego jak i wyzwalającego, niewolnika mającego mniej niż 30 lat nie wystarczyło wyzwolić za pomocą manumissio vindicta przed urzędnikiem, lecz trzeba było powołać specjalne consilium i podawać specjalne przyczyny wyzwoleń, również wyzwalający mający mniej niż 20 lat mógł dokonać aktu wyzwolenia tylko przed consilium i ze słusznej przyczyny
Patron
Lex Iunia Norbana 19 r.n.e. - została uchwalona w celu ustabilizowania sytuacji wyzwoleńców nieformalnych, czyli takich którzy byli wyzwoleni nie za pomocą manumissiones, wyzwoleńcy nieformalni stawali się Latynami juliańskimi
Manumissio vindicta - forma wyzwolenia polegająca na tym, że właściciel niewolnika szedł z nim do pretora i tam przeprowadzał postępowanie oparte na procedurze, zwanej In iure cessio (powodem w tym pozornym procesie windykacyjnym był adsertor libertatis (obrońca wolności) , który kładąc rękę czy laskę na ramieniu niewolnika stwierdzał, iż człowiek ten jest wolny, właściciel niewolnika występując w roli pozornego pozwanego przytakiwał po czym pretor dokonywał addictio.
Manumissio censu - sposób wyzwolenia niewolnika polegający na tym, że właściciel niewolnika prosił cenzora , podczas sporządzania spisu obywateli, o umieszczenie imienia niewolnika na liście obywateli
Manumissio testamentaria directa - właściciel mógł obdarować niewolnika wolnością w testamencie w sposób bezpośredni, poprzez umieszczenie w testamencie odpowiedniego imperatywnego sformułowania nadającego niewolnikowi wolność
……………………………indirecta - prośba w testamencie kierowana do dziedzica
Manumissio fideicomissaria - wyzwolenie niewolnika w sposób powierniczy przez fideikomis wolności , testator kierował do swego spadkobiercy lub zapisobiorcy prośbę, by ten dokonał wyzwolenia niewolnika wchodzącego w skład spadku bądź będącego własnością spadkobiercy, a nawet cudzego.
Manumissio In ecclesia - wyzwolenie dokonane w kościele wobec biskupa i wiernych gminy
Manumissio inter amicos - wyzwalanie niewolnika w sposób nieformalny w gronie przyjaciól
Manumissio per epistulam - wyzwalanie niewolnika w sposób nieformalny przez napisanie listu
Manumissio per mensam - wyzwolenie niewolnika w sposób nieformalny przez posadzenie go przy uczcie biesiadnej
Wyzwolenie niewolnika w sposób nieformalny dawało niewolnikowi tylko faktyczną, a nie prawną wolność.
Contubernium - w świetle prawa rzymskiego niewolnik nie mógł mieć rodziny, a faktyczne związki „małżeńskie” między niewolnikami zwane contubernium nie rodziły żadnych skutków prawnych
Lex visellia -
Lex Julia et plautia papiria 90-89 rok p.n.e. - na ich mocy nadano obywatelstwo rzymskie wszystkim mieszkańcom Italii
Lex Papia poppaea - przyznawała patronowi prawo do takiej części majątku po zmarłym, bogatym wyzwoleńcu, jaka przypadała każdemu każdemu jego dzieci i to niezależnie od tego, czy wyzwoleniec sporządził testament czy nie.
Natalium restitutio - uznanie niewolnika za osobę wolno urodzoną przez cesarza w okresie cesarstwa
Ius commercii - prawo Latini veteres do uczestniczenia w obrocie gospodarczym
Ius conubii - prawo zawierania iustum matrimonium
Persona sui iuris - wolnourodzeni niepodlegający niczyjej władzy w rodzinie
Persona alini iuris - wolnourodzeni podlegający władzy zwierzchnika familijnego
19