Rola pracy domowej w nauczaniu ucznia szkoły specjalnej
Według W. Okonia “szkoła specjalna jest szkołą zajmującą się wychowywaniem i kształceniem osób odbiegających od normy intelektualnej, fizycznej lub społeczno-moralnej”. Jest miejscem, w którym następuje proces rehabilitacji i resocjalizacji dzieci niepełnosprawnych i niedostosowanych społecznie. Dalej można rozszerzyć definicję za Z. Sękowską: “szkoła specjalna stanowi dla tych dzieci środowisko wychowawcze, które motywuje do nauki i działania, w którym mogą odnosić sukcesy, mieć odpowiedzialne obowiązki, cieszyć się dobrym samopoczuciem i poczuciem bezpieczeństwa”.
Najbardziej istotną cechą upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim jest mała sprawność intelektualna. Przejawia się ona w trudnościach rozumienia pojęć abstrakcyjnych i ustalania logicznych związków między poszczególnymi zjawiskami.
Zaburzenia w odbiorze wrażeń zmysłowych, słaba pamięć, trudności skupienia uwagi powodują zakłócenia w procesach emocjonalnych. Dla nauczyciela szkoły specjalnej sprawą zasadniczej wagi jest znajomość właściwości psychofizycznych dziecka, jego potrzeb rozwojowych i rewalidacyjnych.
W procesie nauczania profesor Borzyszkowska podkreśla wagę istnienia trzech praw uczenia się:
- prawa gotowości,
- prawa ćwiczenia lub niećwiczenia,
- prawa efektu,
Pierwsze z praw dotyczy potrzeby poczucia bezpieczeństwa dziecka, poczucia jego akceptacji a także samoakceptacji.
Drugie prawo mówi, iż trwałość wiedzy nie zależy od ilości powtórzeń, tylko od ilości powtórzeń w czasie. Tak więc, to powtarzanie treści rozłożone w czasie - najpierw na lekcji w szkole a potem w pracy domowej ucznia ma swoje uzasadnienie szczególnie w odniesieniu do dziecka upośledzonego umysłowo w stopniu lekkim.
W myśl trzeciego prawa utrwalają się te czynności, którym towarzyszą pozytywne osiągnięcia.
W teorii nauczania praca domowa ucznia jest traktowana jako druga, po lekcji, ważna forma pracy dydaktyczno-wychowawczej, która nie może być zastąpiona przez pracę szkolną - czy to przez zwykłą lekcję, czy też przez specjalnie opracowane w tym celu jednostki lekcyjne. Celem odrabiania lekcji w domu jest utrwalenie i pogłębienie wiadomości ucznia, pobudzenie jego zainteresowań, rozwijanie samodzielności myślenia i posługiwania się wiedzą, wyrabianie wytrwałości w pracy, systematyczności, ukazywanie kierunków rozsądnego wykorzystania wolnego czasu, a w reszcie kształcenie woli i charakteru ucznia oraz rozbudzanie wiary w jego własne siły itp.
Ze względu na cel, jaki może spełniać praca domowa Wincenty Okoń w swojej klasyfikacji wyróżnia cztery podstawowe grupy:
- prace domowe nastawione na opanowanie nowego materiału,
- prace utrwalające przyswojony materiał,
- prace kształtujące umiejętności i nawyki,
- prace rozwijające samodzielność w myśleniu i działaniu.
Pierwszy rodzaj pracy domowej nie występuje w praktyce zbyt często. Zadaniem drugiej grupy prac domowych jest praca nad treściami omawianymi na lekcji w celu całkowitego ich przyswojenia. Prace domowe polegające na kształtowaniu umiejętności i nawyków odnoszą się szczególnie do takich przedmiotów jak: język polski, język obcy, matematyka, geografia, biologia, fizyka i prace ręczne. Czwarta grupa obejmuje takie prace domowe, które umożliwiają uczniowi wykazanie się samodzielnością i twórczą postawą. W ramach tych prac domowych uczeń ma możliwości prezentowania swoich pomysłów, własnych koncepcji, indywidualnych sądów w formie artykułów do gazetek szkolnych, wypracowań itp.
Posiada również możliwości przedstawienia swoich pomysłów i twórczych rozwiązań w zakresie usprawnienia warsztatu pracy szkolnej, pomocy naukowych i wcielenia ich w życie.
Przy wykonywaniu pracy domowej uczeń posługuje się książką zwłaszcza przy pracach zaliczanych do grupy I i II. Istotną jest więc sprawą umiejętność posługiwania się różnymi źródłami informacji, od książki poprzez czasopisma, programy TV aż po internet. Wdrażanie ucznia w metody pracy oraz pomaganie w opanowaniu technologii pracy umysłowej są zarazem dla niego nieocenioną pomocą w zakresie pracy domowej. Praca domowa jednak wówczas spełnia swą funkcję dydaktyczną, gdy stosuje się odpowiednie rodzaje prac domowych, gdy samo zadawanie pracy w czasie lekcji ma przebieg właściwy, gdy odpowiednio organizuje się pracę domową i wreszcie należycie ją kontroluje, to znaczy systematycznie nie zaś dorywczo.
Przy zadawaniu pracy domowej należy jasno określić jej treść, wzbudzić nią zainteresowanie oraz przygotować uczniów do jej wykonania w z ukazaniem metody pracy.
W celu uniknięcia przeciążenia nauką powinny być przestrzegane pewne zasady przy wykonywaniu pracy domowej przez ucznia:
- uczeń powinien mieć własny kącik do pracy, odpowiednio oświetlony i wyposażony,
- stałą porę odrabiania lekcji, nie wcześniej niż 1,5 - 2 godziny po powrocie ze szkoły,
- konieczne jest zachowanie ciszy i powagi przez domowników - nie zakłócanie pracy ucznia,
- ważna jest adekwatna do wieku dziecka oraz trudności zadania pomoc rodziców.
Niepotrzebna pomoc nie sprzyja wyrabianiu samodzielności,
- wskazane jest rozpoczynanie zadań od najtrudniejszego,
- stosowanie krótkich przerw podobnie jak podczas zajęć szkolnych.
Warunki tworzone przez rodziców upośledzonemu dziecku w wieku szkolnym dla skutecznego uczenia się są oczywiście bardziej różnorodne. Dotyczą one zarówno ładu w przedmiotowym świecie otaczającym dziecko, jak i harmonii w świecie jego uczuć. Rodzice powinni także radzić, zachęcać, czuwać nad dzieckiem i możliwie dyskretnie kontrolować je. Do minimum należy ograniczyć przymus, a już całkowicie wyeliminować przemoc, czyli oddziaływanie na dziecko siłą.
Jeżeli przemoc bywa niekiedy skuteczna, to tylko na krótko, natomiast jej negatywne skutki mogą trwać długo i są szkodliwe dla rozwoju osobowości dziecka.
W stosunku do wszelkiego rodzaju uczenia się dziecka umysłowo upośledzonego powinny obowiązywać rodziców następujące zasady postępowania:
a) wymaganie tego, co zrozumiałe,
b) postępowanie “krok po kroku”,
c) dochodzenie do celu nieraz okrężnymi drogami”.
Uczenie się jest czynnością złożoną, powiązaną z różnymi sferami życia psychicznego. Udział rodziców w uczeniu się ich lekko upośledzonego dziecka powinien w mniejszym stopniu polegać na ponownym przerabianiu z nim materiału szkolnego, natomiast w większym stopniu na poznawczym uaktywnianiu dziecka przez rozmowy z nim, zachęcanie do opowiedzenia o tym, co widziało, co przeżyło, przez stawianie mu pytań, a przede wszystkim przez uczenie dziecka, aby ono stawiało pytania. Jest to bardzo dobry sposób ćwiczenia dziecka w samodzielnym ujmowaniu zjawisk, ćwiczeniu jego rozumowania.
Często zdarza się jednak, że rodzice pracujący zapisują dziecko do szkolnej świetlicy. W świetlicach zajęcia organizowane są w określonych godzinach i w planie zajęć czas na odrabianie lekcji także znajduje swoje stałe miejsce. Przy najlepszych jednak chęciach dzieci i wychowawcy świetlicy, praca tam wykonywana nie daje tych samych rezultatów co nauka w domu.
Z jednej strony należałoby sądzić, że nauka w świetlicy daje lepsze efekty, gdyż dziecko zawsze może zwrócić się o pomoc do nauczyciela, poprosić o wytłumaczenie niezrozumiałych zadań itp. W świetlicy organizuje się czas wolny dziecka, tu znajdzie ono opiekę i życzliwość. Wychowawcy, prowadzący zajęcia często zastępują dzieciom rodziców i tak, jak powinni to czynić rodzice, kontrolują odrabianie lekcji. Z drugiej jednak strony, mając pod opieką gromadę dzieci często liczną i bardzo zróżnicowaną wiekowo, wychowawcy nie są w stanie poświęcić jednemu dziecku wiele czasu. Nie mogą również dopilnować, aby każde dziecko pisało starannie. W rezultacie więc wyniki nauki w świetlicy bywają gorsze niż te, jakie osiągnąć można pracując samodzielnie w domu.
Nauka w świetlicy pozbawiona jest wielu wartości, które dziecko może osiągnąć ucząc się w domu. Całodzienne przebywanie w szkole w gronie rówieśników, w hałasie i obowiązek podporządkowania się rygorom szkolnym męczy dziecko i wpływa niekorzystnie na jakość odrabianych lekcji. Dlatego też dzieci powinny przebywać w świetlicy szkolnej jak najkrócej. Trzeba oszczędzić im dodatkowego, niepotrzebnego zmęczenia. Tak radykalna krytyka roli świetlicy szkolnej przy odrabianiu lekcji być może ma uzasadnienie w przypadku “zdrowych” środowisk rodzinnych uczniów. Nie wszystkie nasze dzieci wracają do ciepłych domów z oczekującą je rodziną. Często resztę dnia spędzają głodne, na ulicach i podwórkach. Jeśli więc nauczyciele decydują się
zadawać pracę domową, to właśnie świetlica często jest jedynym miejscem jej odrobienia.
W pracy wychowawcy świetlicy najczęściej spotyka się drugą i trzecią grupę wymienionych wcześniej rodzajów prac domowych. Utrwala to przyswojony materiał oraz kształtuje umiejętności i nawyki głównie z takich przedmiotów jak: język polski, język angielski oraz matematyka. Niestety wiele dzieci bardzo niechętnie zabiera się do odrabiania lekcji. Kusi je możliwość zabawy z rówieśnikami. Jednak mocne argumenty jak np. ocena niedostateczna z przedmiotu lub wykazanie potrzeby nauki np. języka angielskiego, którego znajomość może umożliwić w przyszłości podróże, również te zarobkowe, mobilizują uczniów do odrobienia zadania domowego. Często takie zajęcia przypominają pracę w kilku klasach łączonych. Gdy jedni uczniowie ukierunkowani przez wychowawcę pracują cicho, można półgłosem wyjaśniać wątpliwości innych podopiecznych. Nie jest to łatwe. Zdarza się, iż wychowawca pomaga wypełniać innego rodzaju zadania domowe, których ze względu na trudną sytuację materialną, uczniowie nie są w stanie wypełnić. Wyposaża dzieci w materiały do zajęć plastycznych, farby, wycinanki, klej itp.
To w świetlicy dzieci uczą się korzystać z różnych źródeł informacji bezpośredniej jak encyklopedie i słowniki.
Ponieważ jednak nauczyciele w szkole specjalnej znają doskonale środowisko domowe swoich uczniów, starają się zadawać do domu jak najmniej pracy. Zdają sobie sprawę z tego, iż warunki jej odrabiania pozostawiają wiele do życzenia. Jednak to właśnie na nauczycielach spoczywa ten ciężki obowiązek jak największej pomocy podopiecznym muszą mu podołać najlepiej jak potrafią, zawsze z korzyścią dla ucznia i z myślą o nim.
B I B L I O G R A F I A:
Fydrychowska L. Nauczanie języka polskiego w klasach 5 - 8 szkoły podstawowej specjalnej. Warszawa 1977
Kozak H. Organizacja pracy domowej uczniów klas początkowych. Warszawa 1984
Obuchowska J. (red.) Dziecko niepełnosprawne w rodzinie. Warszawa 1999
Okoń W. Słownik pedagogiczny. Warszawa 1981
Sękowska Z. Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej. Warszawa 1998
Tkaczyk G. Metodyka nauczania i wychowania początkowego w szkole specjalnej. Lublin 1997
Wujek T. Praca domowa i czynny wypoczynek ucznia. Warszawa 1969