REWALIDACJA UCZNIÓW SZKOŁY SPECJALNEJ W PROCESIE NAUCZANIA TECHNIKI

Opracował: mgr Jerzy Golczyk

1. WSTĘP

Aby móc mówić o rewalidacji uczniów uczęszczających do szkoły specjalnej, trzeba dokładnie przyjrzeć się jej w momencie rozpoczynania nauki w szkole, poznać ich możliwości, zbadać braki i określić sposób ich niwelacji. Należy także poznać „mocne strony” uczniów i starać się na nich oprzeć dalszy pozytywny rozwój.

Aby rozważać problemy uczniów z dysfunkcją intelektualną, warto poznać miejsce, jakie upośledzenie umysłowe zajmuje wśród innych niepełnosprawności, wyjaśnić szereg pojęć, którymi operuje współczesna pedagogika, psychologia, psychiatria, medycyna, a także nauki o problemach społecznych i demograficznych.

Celowym będzie również pokazanie pozycji człowieka z dysfunkcją intelektualną w rodzinie, szkole, społeczeństwie, jego „inność” i odmienność, do której nasze społeczeństwo nie do końca daje mu prawo i w pełni akceptuje.

2. DEFINICJA NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI W LITERATURZE PEDAGOGICZNEJ

Pojęcie i zakres niepełnosprawności obejmuje różne ograniczenia funkcjonalne jednostek ludzkich w każdym społeczeństwie, wynikające z uszkodzenia zdolności wykonywania jakiejś czynności życiowej w sposób uważany za normalny, typowy dla życia ludzkiego. Ograniczenia te mogą mieć charakter stały lub przejściowy, całkowity lub częściowy, mogą dotyczyć sfery sensorycznej, fizycznej i psychicznej.( J. Sowa ).

Według S. Kowalika niepełnosprawność człowieka – wywołana uszkodzeniem ciała lub przewlekłą chorobą – może powodować dysfunkcjonalność organizmu, niepełnosprawność psychiczną i słabszą, mniejszą sprawność społeczną. Może ona prowadzić do sytuacji problemowych, które z kolei oznaczają brak zgodności między możliwościami człowieka a stawianymi mu przez otoczenie wymaganiami. Uświadomienie sobie tych trudności   ograniczeń w samorealizacji, to problem życiowy osoby niepełnosprawnej. W Polsce upowszechniła się i obowiązuje następująca definicja osoby niepełnosprawnej.

Niepełnosprawną jest osoba, której stan fizyczny lub i psychiczny trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza albo uniemożliwia wypełnianie zadań życiowych i ról społecznych zgodnie z normami prawnymi i społecznymi (Ustawa z 26 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osoby niepełnosprawnej, Dz. U., nr 123, poz. 776).

W krajach Unii Europejskiej za osobę niepełnosprawną uważana jest osoba, która z powodu urazu, choroby czy wady wrodzonej ma poważne trudności albo nie jest zdolna wykonywać czynności, które wykonuje osoba w tym samym wieku (Z. Sękowska 1998).

W kręgu kultury europejskiej stosowana jest również definicja określająca osobę niepełnosprawną jako jednostkę, której perspektywy rozwoju zawodowego są wyraźnie ograniczone w wyniku właściwie rozpoznanej ułomności fizycznej czy umysłowej.

Międzynarodową klasyfikację niepełnosprawności, według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) w wersji z 1980 roku, można przedstawić za pomocą liniowego przebiegu zjawiska (schemat 1). Został on jednak skrytykowany ze względu na konieczność uwzględniania współzależności między stanem zdrowia jednostki a czynnikami środowiskowymi i indywidualnymi, które mogą wpływać wzajemnie na siebie i mogą prowadzić do uszkodzenia organizmu lub jego funkcji, ograniczenia aktywności i utrudnienia uczestnictwa. Model interakcyjny obowiązuje od 1998 roku, a wersja polska opracowana została dzięki staraniom dr K. Mrugalskiej – prezesa ZG Polskiego Stowarzyszenia na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym.

Międzynarodowa Klasyfikacja Uszkodzeń, Aktywności i Uczestnictwa ICIDH przyjmuje uniwersalny model niepełnosprawności.

Model uniwersalny

Zdrowie jest podstawowym prawem człowieka.

Nikt nie powinien być dyskryminowany z powodu swego stanu zdrowia i poziomu funkcjonowania.

Większość ludzi ma taką czy inną „niepełnosprawność”.

Niepełnosprawność jest częścią życia.

Funkcjonowanie może ulec zmianie na poziomie: organizmu – jednostki – społecznej i trzeba znaleźć rozwiązania na każdym z tych poziomów.

Reasumując – zaprezentowane w wymienionej wyżej klasyfikacji podejście nie postrzega niepełnosprawności jako zjawiska dzielącego ludzi, lecz zakłada równość i sprawiedliwość w różnych sferach niepełnosprawności (J. Sowa 2001).

3. TERMIN „UPOŚLEDZENIE” W LITERATURZE PEDAGOGIKI SPECJALNEJ

Przełom lat 80-90 XX w. to okres, w którym zaczęto na całym świecie baczniej przyglądać się ludziom o „nietypowym rozwoju”. Zauważono ich coraz liczniejszą obecność w szkołach, zakładach pracy, placówkach kultury i na ulicach. Fakt ten skłonił osoby zainteresowane tą grupą społeczną do różnicowania ich niepełnosprawności, jako niepełnosprawność umysłową, fizyczną, społeczną itp., nie w celu etykietowania czy stygmatyzacji, lecz ustalenia uprawnień do świadczeń, dostępu do zatrudnienia czy rehabilitacji.

Terminem upośledzenie (handicap) określa się niekorzystną sytuację danej osoby wynikającą z uszkodzenia lub niepełnosprawności, która ogranicza lub uniemożliwia wypełnianie jej ról adekwatnie do wieku, płci oraz czynników społecznych czy kulturowych (J. Sowa 2001).

Termin ten określa więc utratę lub ograniczenie możliwości pełnego uczestnictwa danej osoby w życiu społecznym. Upośledzenie jest faktem społeczno kulturowym. Charakteryzuje się odbiegającymi od normy kulturowej zachowaniami, które określane są jako nieadekwatne do wieku i sytuacji.

W światowym programie działań ONZ na rzecz osób niepełnosprawnych stwierdzono, iż upośledzenie jest funkcją relacji między osobami niepełnosprawnymi a ich środowiskiem. Pojawia się ono wtedy, gdy ludzie określani jako upośledzeni, napotykają bariery kulturowe, fizyczne czy społeczne, które utrudniają im dostęp do różnych aspektów funkcjonowania społeczeństwa.

4. ZAKRES ODDZIAŁYWANIA KSZTAŁCENIA SPECJALNEGO; JEGO CELE I FUNKCJE

Pojęcie kształcenia specjalnego odnosi się do kształcenia jednostek niepełnosprawnych. Są nimi objęte te osoby, które „maja zaburzony proces uczenia się” (I. Stawowy – Wojnarska 1989). Zakres oddziaływania pedagogów tradycyjnie dotyczy jednostki określanej jako: upośledzona, opóźniona, niedorozwinięta, niedostosowana, zaniedbana, specjalnej troski lub ich specyficznych właściwości rozwojowo – wychowawczych kwalifikowanych jako: utrudnienia, braki, dolegliwości, uszkodzenia, mikrodefekty, dysfunkcje, dysharmonie, dewiacje, zagrożenia, zaburzenia itp.

 Tradycyjna pedagogika specjalna koncentrowała swoje zainteresowania na opiece, kształceniu i wychowaniu dzieci i młodzieży z wyraźnymi odchyleniami od normy, wśród których występują najczęściej upośledzeni umysłowo, niedostosowani społecznie, osoby z chronicznymi chorobami somatycznymi, neurologicznymi, z uszkodzonym narządem ruchu, niesłyszący i słabo słyszący oraz niewidomi i słabo widzący.

Według ocen europejskich i polskich liczba dzieci i młodzieży niepełnosprawnych wymagających rehabilitacji i oddziaływań pedagogiki specjalnej wynosi od 10 do 12% populacji w wieku od 10 – 19 lat. W Polsce w latach 1998/1999 w 1860 szkołach dla niepełnosprawnych uczyło się ponad 155 tys. uczniów („Rocznik Statystyczny” GUS, 2000). Liczby te wyrażają skalę, znaczenie i złożoność problemów pedagogiki specjalnej w wymiarze indywidualnym i społecznym.

Wprawdzie osoby podlegające kształceniu specjalnemu nie zawsze zdołają osiągnąć cele dydaktyczne stawiane jednostkom normalnym, jednakże w rozwoju i wychowaniu każdej z nich dąży się obecnie do:

 maksymalnego i wszechstronnego ukształtowania całej osobowości,

 możliwie najlepszego przystosowania jej do życia w społeczeństwie,

 osiągnięcia jak największej samodzielności w zakresie motoryki, samoobsługi, wykonywania prostych czynności życiowych, funkcjonowania w sferze psychicznej, materialnej, zawodowej,

 doceniania ważności i znaczenia kontroli i samooceny, będących podstawą adekwatnej do rzeczywistości samoakceptacji, samokierowania i samorealizacji (R. Kościelak 1987).

Przez pojęcie samodzielność rozumie się nie tylko zdolność jednostki do realizacji aktywności praktycznej i umiejętności radzenia sobie z określoną czynnością, ale także uzyskanie kompetencji i motywacji działaniowej do podejmowania decyzji przy rozwiązywaniu własnych problemów życiowych.

Ważnym elementem osiągania samodzielności życiowej jest pozytywne myślenie oraz praktyczne sposoby rozwijania takich cech, jak; poczucie celu, optymizm, energia, motywacja i realizm.

5. ISTOTA UPOŚLEDZENIA UMYSŁOWEGO I JEGO CHARAKTERYSTYKA; SKALA WYSTĘPOWANIA ZJAWISKA W POLSCE I NA ŚWIECIE

Termin upośledzenie umysłowe, jest nadal daleki od precyzyjnego ujęcia, co powoduje trudności w dokładnym wyznaczeniu jego treści i zakresu. Często zamiennie używa się takich określeń, jak: niedorozwój umysłowy, zahamowanie rozwoju umysłowego, obniżenie sprawności intelektualnej, ostatnio także zaburzenia w uczeniu się. Spotyka się też określenie niepełnosprawność umysłowa lub intelektualna.

Pojęcie niepełnosprawności intelektualnej jest dość szerokie, gdyż obejmuje swym zakresem zróżnicowane stopnie niepełnosprawności, jak i ze względu na zaburzenia sprawności motorycznej, zaburzenia zachowania, motywacji, emocjonalności i inne anomalie, jakie często towarzyszą upośledzeniu umysłowemu. Tego typu niepełnosprawność dotyczy nie tylko sfery poznawczej człowieka, ale obejmuje całą jego osobowość.

W literaturze pedagogicznej spotyka się zazwyczaj propozycje opisowego ujęcia pojęcia „upośledzenie umysłowe”, które charakteryzuje funkcjonowanie jednostki nim dotkniętej w różnych sferach. R. Haber w podręczniku klasyfikacji niedorozwoju umysłowego stwierdza:(…) przez niedorozwój umysłowy rozumie się niższą od przeciętnej ogólną sprawność intelektualną, która powstała w okresie rozwojowym i jest związana z jednym lub więcej zaburzeniami w zakresie: dojrzewania, uczenia się i społecznego przystosowania (Clarke 1969).

Przez niższy od przeciętnego ogólny poziom funkcjonowania intelektualnego rozumie się poziom niższy od średniej o co najmniej jedno do dwóch odchyleń standardowych.

Z pedagogicznego punktu widzenia upośledzenie umysłowe polega na ograniczonym lub defektywnym uczeniu się, cechującym jednostkę, co decyduje w znacznym stopniu o przebiegu jej kariery szkolnej.

W upośledzeniu umysłowym dają się wyróżnić trzy składniki, organiczny, psychologiczny i społeczny. Każdy z nich dotyczy nieco innego aspektu upośledzenia: składnik organiczny – zaburzeń i uszkodzeń w budowie i fizjologii układu nerwowego, składnik psychologiczny – obniżenia sprawności intelektualnej i jego konsekwencji dla psychicznego funkcjonowania jednostki, komponent społeczny – szczególnych uwarunkowań roli społecznej osoby upośledzonej.

Badania populacji dzieci i młodzieży upośledzonej wskazują, że ich myślenie znajduje się na niższym ewolucyjnie poziomie rozwoju i ma charakter myślenia konkretno – obrazowego. Dużą trudność sprawiają im zadania, których wykonanie wymaga kierowania uwagi na kilka czynności jednocześnie.

Należy również wziąć pod uwagę fakt, że znaczna część dzieci upośledzonych umysłowo wywodzi się z rodzin o złych warunkach wychowawczych, z rodzin nieudolnych wychowawczo, a także z takich rodzin, gdzie jedno lub oboje rodziców są ludźmi upośledzonymi umysłowo lub zaburzonymi psychicznie. Nierzadko nasi upośledzeni umysłowo uczniowie pochodzą z rodzin żyjących na pograniczu ubóstwa, gdzie zaspokajane są zaledwie ich podstawowe potrzeby życiowe, czasem z rodzin rozbitych, lub są sierotami naturalnymi czy społecznymi.

Poziom wykształcenia rodziców naszych uczniów rzadko wykracza ponad szkołę podstawową, czasem jest to niepełne wykształcenie na poziomie liceum czy szkoły zawodowej, sporadycznie wykształcenie wyższe.

Ważnym zadaniem pedagogów specjalnych jest więc udzielanie rodzicom porad dotyczących postępowania z  dzieckiem, słuchania jego komunikatów, prowadzenia życzliwych rozmów na ważne dla niego tematy, opieki nad jego nauką własną w domu.

W codziennej pracy z dziećmi upośledzonymi umysłowo właśnie czynnik zaniedbania rodzinno – środowiskowego dostrzegamy jako znacząco utrudniający pracę rewalidacyjną. Drugim równie ważnym czynnikiem jest opóźniony czas rozpoczęci pracy korekcyjnej i wyrównawczej z dziećmi upośledzonymi umysłowo, w związku późnym ich diagnozowaniem.

Dzieci upośledzone umysłowo różnią się pod względem możliwości w zakresie rozwoju procesów poznawczych, percepcyjnych i emocjonalnych. Znacznie częściej występują u nich różne wady wzroku i słuchu, upośledzenia narządów ruchu, zaburzenia mowy oraz niektóre choroby, np. padaczka.

Występujące u dzieci upośledzonych ograniczenia w myśleniu abstrakcyjnym, obniżenie ciekawości, dociekliwości i zdolności koncentrowania uwagi na jednym przedmiocie przez dłuższy czas utrudniają realizację zbyt długo trwających zadań i osiąganie sukcesów. Materiał nauczania wymaga od nauczyciela odpowiedniego rozłożenia go w czasie, z uwzględnieniem częstych powtórzeń.

Myślenie dziecka upośledzonego umysłowo zawsze związane jest z konkretnymi sytuacjami, dostępnymi we własnym doświadczeniu.

Trudności w uczeniu się dzieci upośledzonych umysłowo spowodowane są także różnorodnymi fragmentarycznymi deficytami rozwojowymi i zaburzeniami procesów psychicznych. W czynnościach zapamiętywania dzieci i młodzież upośledzona wymaga więcej powtórzeń z urozmaiconym materiałem poglądowym. Potrzebuje też częstego wzmacniania przez zachętę i pochwałę, o czym nierzadko zapominają nauczyciele zbyt mocno skoncentrowani na realizacji zadań programowych.

Nasze wieloletnie doświadczenie pedagogiczne wskazuje na to, że nauczyciel szkoły specjalnej, aby zachować poczucie odniesienia sukcesu pedagogicznego, musi nauczyć się cieszyć drobnymi sukcesami swoich uczniów, nie tracić w nich wiary, gdy nie zrealizuje wszystkich założonych przez siebie na danej lekcji celów czy zamierzeń. Uczniowie szkół specjalnych raczej nigdy nie będą olimpijczykami, nie dostaną za swoją wiedzę czy umiejętności indeksów wyższych uczelni. Ich osobistym sukcesem, a także sukcesem nas, ich nauczycieli, będzie opanowanie wiadomości i uzyskanie umiejętności na miarę możliwości każdego z nich tak, by po ukończeniu szkoły mogli dobrze funkcjonować w życiu osobistym, społecznym, rodzinnym i zawodowym.

J. Kostrzewski charakteryzując osoby upośledzone w stopniu lekkim, podkreśla niedorozwój ich uczuć wyższych, mniejszą wrażliwość i powinność moralną. Częściej daje się także zaobserwować u tych osób niestałość emocjonalną, impulsywność, agresywność i niepokój oraz niedomogi w zakresie samokontroli.

Skutki takich zachowań powodują różnego rodzaju trudności w postaci braku akceptacji społecznej, postrzegania odmienności tej grupy ludzi i częstym ignorowaniu lub nawet odrzuceniu ich przez nasze społeczeństwo. I tu widzimy ogromną rolę pedagogów specjalnych w szerzeniu wiedzy na temat anomalii rozwojowych u osób upośledzonych umysłowo, budowaniu pozytywnego nastawienia do nich najbliższego otoczenia, rodziców, znajomych, innych członków społeczeństwa, by umożliwić im pełny udział we wszystkich dziedzinach życia i prawo do osobistego szczęścia.

Poza pomocą w poszerzaniu kompetencji społecznych, pedagodzy szkolnictwa specjalnego, we współpracy z środowiskiem rodzinnym uczniów, powinni pracować nad oduczaniem takich zachowań, które mogą świadczyć o ich nieprzystosowaniu.

W szkole specjalnej Zespołu Szkół nr 5 w Wieluniu uczy się młodzież upośledzona w stopniu lekkim, a także upośledzona w stopniu umiarkowanym. Ta ostatnia grupa coraz liczniej z każdym rokiem zasila szeregi uczniów naszej szkoły. Warto więc przypomnieć klasyfikację upośledzenia umysłowego obowiązującą od 1980 roku zgodnie z IX rewizją Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób, Urazów i Przyczyn Zgonów, opartą na odchyleniach standardowych, w których uwzględniono również stopnie niedorozwoju umysłowego (tabela 1).

TABELA 1. KLASYFIKACJA UPOŚLEDZENIA UMYSLOWEGO WG. IX REWIZJI MIĘDZYNARODOWEJ KLASYFIKACJI CHORÓB, URAZÓW I PRZYCZYN ZGONÓW, OBOWIĄZUJĄCA OD 1.01.1980 R.

Stopień rozwoju umysłowego	Test Wechslera	Test Termana-Merrill
Rozwój przeciętny (odchylenie standardowe mniejsze i równe 1)	85-110	84-100
Rozwój niższy niż przeciętny (odchylenie od –1 do –2)	70-84	69-83
Niedorozwój umysłowy (odchylenie od –2 do –3)	55-69	52-68
Niedorozwój umysłowy umiarkowany (odchylenie od –3 do –4)	40-54	36-51
Niedorozwój umysłowy znaczny (odchylenie od –4 do –5)	25-39	20-35
Niedorozwój umysłowy głęboki	0-24	0-19

Jak wynika z tabeli 1, wyeliminowano dawniej funkcjonujące pojęcie pogranicza umysłowego, które zastąpiono określeniem „ rozwój niższy niż przeciętny” i uznano za dolna granicę normy.

W roku 1980 Liga Stowarzyszeń na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym opublikowała pracę pt.„ Istotne różnice między upośledzeniem a chorobą umysłową. W pracy tej udowodniono, że na upośledzenie składają się dwa zasadnicze komponenty:

 funkcjonowanie intelektualne, które jest znacznie niższe od przeciętnego i które trwa od wczesnych lat życia,

 znaczne osłabienie zdolności przystosowania się do wymagań kulturowych społeczeństwa.

Podstawowe kryteria diagnostyczne dla upośledzenia umysłowego w stopniu lekkim w klasyfikacji dziecięcych i młodzieżowych chorób psychicznych są następujące:

 Znaczne obniżenie ogólnego funkcjonowania intelektualnego; iloraz inteligencji uzyskany w indywidualnie stosowanym teście wynosi 70 lub mniej.

 Występowanie deficytów lub zmniejszenie się zdolności przystosowania społecznego, tzn. obniżona jest skuteczność osoby w spełnianiu poziomu oczekiwań zgodnych z jej wiekiem i przynależnością kulturową, takich jak umiejętności społeczne i odpowiedzialność, komunikowanie się, wypełnianie czynności dnia codziennego, samodzielność, samoobsługa.

Ujawnienie się przed 18 rokiem życia.

Jak istotnym zjawiskiem w życiu społecznym jest upośledzenie umysłowe wskazują dane demograficzne. W USA w końcu lat 80 XX wieku oceniano wskaźnik jego występowania na 3,6%, w Holandii ok. 3 %, we Francji i Japonii – 4,5% .Przeprowadzone badania dzieci niezdolnych do nauki razem z uczniami o prawidłowym rozwoju wskazały 2,15% upośledzonych umysłowo. Obecnie przyjmuje się wskaźnik dla krajów europejskich od 2,2 do 3,2%. Upośledzenie umysłowe dotyczy 60 – 70% ogółu niesprawnych dzieci.

W końcu lat 90 XX w. podawana przez „Rocznik Statystyczny” GUS liczba uczniów w poszczególnych formach kształcenia specjalnego wynosiła ok. 144 tysięcy.

6.FORMY POSTĘPOWANIA TERAPEUTYCZNO-WYCHOWAWCZEGO I REWALIDACYJNEGO W PEDAGOGICE SPECJALNEJ.

Rozwój psychiczny dziecka rozpoczyna się, jak wykazują najnowsze badania, nie z chwilą jego narodzin, lecz już w okresie prenatalnym. Przyszli rodzice powinni więc planując posiadanie dziecka odbyć badania genetyczne, aby mieć świadomość ewentualnych zagrożeń jego, zdrowia. Jest to szczególnie ważne w środowiskach ryzyka, a więc tam, gdzie w historii rodzinnej występowały choroby dziedziczne w kolejnych pokoleniach, w tym choroby lub zaburzenia psychiczne. Przyszli rodzice rzadko uświadamiają sobie znaczenie psychohigieny życia przed poczęciem, wpływu materiału genetycznego rodziców na zdrowie biologiczne oraz psychiczne zarodka i płodu.

Dzięki badaniom psychologii i medycynie prenatalnej wiadomo dziś, że płód odbiera różnego rodzaju stymulację i reaguje na nie określonym zachowaniem. Przeżywa też różnorodne stany emocjonalne, w tym strach w sytuacjach zagrożenia. Niekorzystnie znosi trudne dla matki zdarzenia, jak choroba, strach, ból czy długotrwały stres. Zjawiska te mogą mieć wpływ na powstanie stanów lękowych i na trwałe zapisać się w pamięci dziecka, wywołując złe funkcjonowanie noworodka. Uszkodzenia biologiczne spowodowane piciem alkoholu czy zażywaniem środków toksycznych w okresie przed lub po urodzeniu mogą pogłębić patologię jego funkcjonowania. Już w okresie prenatalnym możliwa jest pozytywna stymulacja , która pozwala na odczuwanie przez dziecko zadowolenia, co pozytywnie wpływa na dalszy jego rozwój. Stąd potrzebna jest bardzo wczesna profilaktyka i diagnoza zaburzeń rozwojowych, by jak najwcześniej przystąpić do ich leczenia, rehabilitacji i właściwej edukacji dziecka upośledzonego umysłowo.

Program wczesnej interwencji powinien obejmować aktywne uczestnictwo dziecka w zajęciach terapeutycznych oraz pomoc psychologiczną i pedagogiczną rodzicom, od momentu zauważenia pierwszych oznak zaburzonego rozwoju. Wspólne spotkania dziecka z terapeutą, w obecności rodzica, stwarza bezpieczną atmosferę przy wykonywaniu ćwiczeń, a rodzicowi pozwala obserwować właściwy sposób ich wykonywania, daje możliwość wspólnego ustalenia dalszego postępowania i bieżących konsultacji.

Ścisła współpraca pediatrów, psychologów, pedagogów i terapeutów z rodzicami może zapewnić skuteczne wczesne wspomaganie rozwoju dziecka.

Istotę edukacji dzieci i młodzieży o obniżonej sprawności umysłowej stanowi stymulacja, a więc pobudzanie do działania, wzmacnianie (fortioryzacja), wzbogacanie zainteresowań i aktywności twórczej, a także często ukrytych i potencjalnych zdolności ucznia umożliwiające skuteczne wykonywanie zadań życiowych.

Według Marii Grzegorzewskiej akcja dynamiczna działa wybitnie rewalidacyjnie, wzmaga aktywność jednostki upośledzonej, jej inicjatywę, twórczość, zapał do pracy, siłę woli w przezwyciężaniu trudności i zapał do walki z nimi.

Usprawnianie to postępowanie maksymalnie rozwijające zadatki i siły biologiczne organizmu, które są najmniej uszkodzone. Jego celem jest poprawa lub utrzymanie na zadawalającym poziomie przede wszystkim sprawności fizycznej, a szczególnie wydolności i tolerancji wysiłku. U dzieci z poważnymi dysfunkcjami intelektualnymi zwraca się uwagę na potrzebę usprawniania mowy, czyli kształtowanie sprawności słowno-pojęciowych, które przyspieszają ich rozwój ogólny.

Ćwiczenia, ich charakter i natężenie powinny być dobrane do rodzaju upośledzenia, uszkodzeń organów i zmysłów. Im mniej są one uszkodzone, tym większe oparcie stanowią dla usprawniania innych, dając poczucie szybszego uprawnienia, a co za tym idzie większej wartości i niezależności dziecka.

Korektura (korekcja, korygowanie) odnosi się do nieprawidłowego, niesprawnego działania określonych narządów, zmysłów, np. narządów artykulacyjnych, postawy ciała, zaburzeń w pisaniu (dysgrafia, dysortografia) itp., jest obecna we wszystkich działaniach terapeutyczno - edukacyjnych.

Kompensacja to złożony proces uzupełniania, wyrównywania braków oraz zastępowania (substytucji ) deficytów rozwojowych, narządów i przystosowania się na innej możliwej drodze. Polega on na odtwarzaniu czynności całego narządu ruchu, zmysłu lub poszczególnych jego części za pomocą środków zastępczych organizmu ludzkiego.

Mechanizm kompensacji polega na tworzeniu się nowych połączeń w mózgu, dających możliwość bardziej efektywnego wykorzystania struktur, które nie są uszkodzone.

Kompensacja polega też na rozwijaniu mocnych stron osobowości dziecka lub jego środowiska. Kompensacja dysfunkcji intelektualnych u dzieci głębiej upośledzonych polega na kształtowaniu sprawności fizycznych i manualnych poprzez odpowiednie zajęcia prowadzone w formie zabawy, pracy społecznie użytecznej i samoobsłudze.

Indywidualizacja jest to uwzględnienie w procesach rozwojowo – edukacyjnych jednostkowych właściwości człowieka, wynikających z fizycznych i psychicznych dyspozycji oraz sytuacji społeczno – wychowawczych w każdej fazie jego osobowej egzystencji.

Pedagogika specjalna jest w gruncie rzeczy pedagogiką różnic indywidualnych, związanych z potrzebą poznawania i rozwoju ludzi o różnych możliwościach.

Indywidualizacja jest naczelną zasadą stosowaną w nauczaniu dzieci upośledzonych. Mimo niewielkiej liczebności klas w szkole specjalnej, trudno znaleźć dwoje dzieci o bardzo podobnym układzie dysfunkcji.

 Wspieranie i wspomaganie może być realizowane w układzie współdziałania na linii wychowanek – wychowawca. Wspieranie odnosi się do warunków i okoliczności, w jakich następuje rozwój zachowań człowieka ,jego postaw i przekonań. Wspomaganie obejmuje dynamizowanie, wzmacnianie czynników sprzyjających utrwaleniu pożądanych zachowań.

 Rehabilitacja – jest to skoordynowane oddziaływanie lecznicze, psychologiczne, pedagogiczne, społeczno – zawodowe, zmierzające do rozwinięcia lub przywrócenia u osoby trwale poszkodowanej na zdrowiu zdolności, sprawności i możliwości samodzielnego życia w społeczeństwie. Rehabilitacja jest procesem, który łączy oddziaływania o różnym charakterze i zakresie, aby przywrócenie utraconych sprawności było jak najpełniejsze, możliwie wczesne i trwałe.

 Rewalidacja – to termin używany najczęściej zamiennie z pojęciem rehabilitacja, określa długotrwałą działalność terapeutyczno – wychowawczą, a więc wielostronną stymulację, opiekę, nauczanie i wychowanie jednostek o zaburzonej percepcji rzeczywistości, czyli osób upośledzonych umysłowo, niewidomych i niesłyszących.

W rewalidacji dziecka należy zwrócić uwagę nie tylko na wyrównywanie, kompensację braków wrodzonych i nabytych, ale również na jego rewalidację społeczną w granicach indywidualnych możliwości.

Według S. Dziedzica zadania procesu rewalidacyjnego polegają na:

 zapobieganiu pogłębiania się istniejącego już niedorozwoju lub powstawaniu innych dodatkowych upośledzeń.

 leczeniu i usprawnianiu narządów chorych lub zaburzonych oraz umacnianiu osłabionych.

 stymulowaniu i dynamizowaniu ogólnego rozwoju przy wykorzystaniu sił organizmu oraz korzystnych czynników środowiskowych.

 wychowaniu i nauczaniu specjalnym (ogólnym i zawodowym) dostosowanym do wieku, sprawności fizycznej i umysłowej rewalidowanego oraz zapotrzebowania społecznego.

Efektywność procesu rewalidacji dziecka upośledzonego umysłowo wymaga współpracy pedagogów szkolnictwa specjalnego ze środowiskiem rodzinnym w zakresie oddziaływań korekcyjno – wyrównawczych. Dotyczą one przygotowania dziecka do pełnienia określonych ról społecznych, zdolności komunikowania się z otoczeniem i wykonywania pracy zawodowej.

Wiadomość o tym, że dziecko jest niepełnosprawne wywołuje u wszystkich rodziców szok i wstrząs psychiczny, ale po okresie buntu, czasem chaotycznych i nieracjonalnych poczynań zmierzających do „cudownego” jego wyleczenia, depresji wynikającej z braku efektów działań, następują zwykle próby przywrócenia równowagi psychicznej, nowego spojrzenia na swoje dziecko. Otoczenie dziecka troskliwą i czułą opieką przez oboje rodziców, już w fazie niemowlęctwa, odgrywa rolę wspomagającą jego rozwój.

Dziecko powinno otrzymać od rodziców pomoc polegającą na poświęceniu mu odpowiedniej ilości czasu, ćwiczeniu niezbędnych sprawności, wspólnych zabawach. Rodzice powinni zapewnić mu możliwość kontaktów z innymi dziećmi, poznawanie otoczenia, najbliższej rodziny i środowiska, w którym przyjdzie mu żyć.

W rozwoju i wychowaniu dziecka upośledzonego umysłowo najważniejsze jest zaspakajanie jego potrzeb psychicznych, rehabilitacja ruchowa, intelektualna i społeczna.

7.CELE NAUCZANIA I WYCHOWANIA UCZNIÓW UPOŚLEDZONYCH W STOPNIU LEKKIM

Zadaniem kształcenia specjalnego uczniów upośledzonych umysłowo jest takie prowadzenie procesu rehabilitacji wychowanków, by osiągnąć możliwie najpełniejszy stopień przystosowania do pracy i życia w społeczeństwie. Celem pedagoga specjalnego jest poznanie przyczyn zaburzenia, ich likwidowanie, działania profilaktyczne i ochronne.

Celem procesu rehabilitacji osób upośledzonych umysłowo powinno być osiągnięcie, w zależności od indywidualnych możliwości danego osobnika, pewnych umiejętności społecznych w zakresie:

 współżycia z innymi ludźmi,

 przystosowania się do wymogów pracy zawodowej,

 gospodarowania środkami finansowymi,

 obchodzenia się z urządzeniami użyteczności publicznej i racjonalnego korzystania z nich,

 uzyskania samodzielności w zakresie szeroko rozumianej samoobsługi,

 właściwego gospodarowania czasem, w tym właściwego wykorzystania swego czasu wolnego.

Edukacja szkolna dzieci i młodzieży upośledzonej w stopniu lekkim powinna zapewnić realizację celów nauczania i wychowania poprzez:

 zapewnienie każdemu uczniowi korzystnych warunków do rozwoju osobowości,

 stworzenie odpowiedniej bazy bogatej w nowoczesne środki dydaktyczne,

 stworzenie przyjaznej i bezpiecznej atmosfery do zdobywania wiedzy i doświadczeń,

 współodpowiedzialność całego personelu za realizację celów nauczania i wychowania,

 łączenie procesu rehabilitacji z życiem codziennym najbliższego środowiska,

 stałe kontakty z pedagogami, psychologiem, poradniami psychologiczno-pedagogicznymi, lekarzem, pielęgniarką w zakresie diagnostyki i profilaktyki,

 stałą współpracę z rodzicami (prawnymi opiekunami), zakładem pracy i organizacjami społecznymi oraz rówieśnikami ze szkół masowych.

Pamiętać należy, że upośledzenie umysłowe nie polega na zatrzymaniu się rozwoju na pewnym etapie, lecz jest procesem dynamicznym. Mózg rozwijającego się człowieka jest organem niezwykle plastycznym i nawet najlepsi lekarze nie są w stanie podać ostatecznych rokowań co do jego dalszego rozwoju i możliwości. O spektakularnym wydarzeniu w tym zakresie pisałem w pracy dyplomowej „Wykorzystanie komputera w edukacji dziecka z dysfunkcją intelektualną”, zamieszczonej na mojej stronie domowej.

8. FORMY, METODY I ŚRODKI W PROCESIE REHABILITACJI OSÓB UPOŚLEDZONYCH UMYSŁOWO

W nauczaniu i wychowaniu osób upośledzonych umysłowo stosuje się różne zajęcia o charakterze terapeutyczno-rewalidacyjnym w ramach zajęć prowadzonych w szkole i internacie. Wyróżnić tu można:

 zajęcia korekcyjno- wyrównawcze,

 ćwiczenia relaksacyjno-koncentrujące,

 terapia zabawowa,

 trening interpersonalny, w tym trening asertywności,

 psychodrama,

 muzykoterapia i biblioterapia,

 logopedia, itp.

Stosowana często u młodzieży i osób dorosłych technika psychodramy pozwala rozładować nagromadzone i ukryte emocje (agresywne i lękowe).

Innymi skutecznymi formami rewalidacji są:

 terapia ustosunkowująca się, polegająca na stworzeniu bliskiego, serdecznego stosunku między uczniem, czy wychowankiem upośledzonym a nauczycielem/wychowawcą;

 terapia interpretująca polega na przekazaniu jednostce tego, co dostrzega w niej terapeuta bazując jednak na spostrzeżeniach pozytywnych, budujących ucznia/wychowanka. Wspomniane formy terapii są wykorzystywane w kontakcie z indywidualnym uczniem oraz z grupą wychowawczą, klasą;

 terapia grupowa, w której uczestnicy wzajemnie dodatnio na siebie wpływają, pozwala działać nie tylko słowami, perswazją, czy nakazami, ale również pozwala stworzyć dobry i bezpieczny klimat do wzajemnej współpracy.

Wymienione wyżej formy terapii pedagogicznej można stosować na zajęciach z przedmiotów ogólnokształcących, zawodowych, praktycznej nauki zawodu oraz w pracy z grupą wychowawczą w bursie czy w internacie. Wśród różnych form postępowania terapeutyczno-wychowawczego W. Dykcik wymienia następujące:

 wczesna diagnoza i interwencja;

 wielostronna stymulacja;

 usprawnianie;

 korektura;

 kompensacja;

 indywidualizacja;

 profilaktyka i prewencja;

 wspieranie i pomaganie.

Projektowanie działalności rewalidacyjnej przez nauczycieli, pedagogów i psychologów pracujących z uczniami upośledzonymi umysłowo musi się opierać na znajomości mechanizmów biopsychicznych i dobrym rozpoznaniu braków, zaburzeń i uszkodzeń występujących u dzieci i młodzieży, także znajomości i umiejętności zastosowania właściwych form, metod, środków i strategii rehabilitacyjnych.

We współczesnej pedagogice specjalnej preferowane są następujące metody nauczania sprzyjające osiąganiu dobrych wyników:

 aktywnego nauczania i uczenia się przez działanie;

 odkrywanie i przeżywanie sytuacji zadaniowych;

 naturalnego bogactwa treści, wielości form i metod stymulacji samodzielnej i twórczej działalności dziecka;

 wielofunkcyjnego, wielostronnego i wielozadaniowego kształtowania osobowości ucznia z wykorzystaniem wszelkich jego indywidualnych zdolności oraz potencjalnych możliwości i zainteresowań;

 nieautorytarnych, partnerskich oraz wyzwalających motywację metod osiągania sukcesu z przestrzeganiem zasad akceptacji, osiągnięć i życzliwości wobec dziecka;

 zindywidualizowanego kształcenia i wychowania z wykorzystaniem wszelkich możliwych niekonwencjonalnych środków i sytuacji.

Dobór najbardziej efektywnych metod dydaktyczno-wychowawczych i oddziaływań terapeutycznych zależy od wielu czynników, ale zawsze podstawą sukcesów rewalidacyjnych jest:

 dobra znajomość uczniów/wychowanków;

 właściwy dobór materiału nauczanego przedmiotu;

 wykorzystanie nowych technologii i środków kształcenia, nowoczesnych urządzeń dydaktycznych z komputerami włącznie.

Na efektywność nauczania specjalnego wpływa szereg czynników psychologicznych, społecznych i kulturowych. Nauczyciel musi kierować dążeniem uczniów do poznania i rozwiązywania praktycznych problemów. Kierownicza rola nauczyciela polega na akty-wizowaniu, podtrzymywaniu zainteresowań, czy praktycznego działania oraz ukierunkowania procesu nauczania i uczenia się. Występowanie tych trzech elementów daje szansę całkowitego sukcesu ucznia i nauczyciela. Samo zaś osiągnięcie sukcesu motywuje do dalszego wysiłku, pozwala uzyskać coraz większy zakres wiadomości i umiejętności i wymierne korzyści praktyczne. Aby ukierunkować uczenie się należy trafnie sprecyzować cele rehabilitacyjne, wybrać właściwe metody i środki. W klasach szkół specjalnych stosuje się dwie formy organizacyjne: naukę znormalizowaną uwzględniającą przeciętny poziom wymagań dla wszystkich uczniów oraz pracę zindywidualizowaną, uwzględniającą różne poziomy wymagań w zakresie treści nauczania. Powoduje to często niemożność sprostania przez dzieci bardziej odchylone od normy in minus, a także znudzenie i tłumienie aktywności poznawczych uczniów zdolniejszych. Planując pracę w danej klasie nauczyciele muszą tak różnicować podawane treści i dobierać metody oraz utrzymywać tempo pracy, by uwzględnić ten zróżnicowany poziom zdolności, zainteresowań, doświadczeń uczniów. Zdarza się, że na niektórych lekcjach w klasie specjalnej szkoły zawodowej nauczyciel powinien pracować z uczniami na dwóch lub trzech poziomach jednocześnie.

Mimo mniejszej liczebności klas specjalnych (10-16 uczniów) efektywne uczenie, dotarcie do każdego ucznia, czy grupy uczniów o zbliżonych możliwościach, korygowanie popełnionych przez nich błędów, wreszcie motywowanie ich do podtrzymania wysiłku wymaga od nauczyciela ogromnej sprawności i aktywności własnej. Każda dobrze poprowadzona lekcja to swoisty wyczyn aktorski i organizatorski wymagający dobrego przygotowania pomocy, przemyślenia metod i form skutecznych dla osiągnięcia założonych celów. Dodać należy, że uczniów szkół specjalnych poza obniżonym poziomem intelektualnym, niestabilnością emocjonalną, większą męczliwością niż przeciętna dla wieku, obniżoną motywacją, czasem agresją, schorzeniami somatycznymi coraz częściej dotykają zaburzenia i choroby psychiczne. Skutkuje to nie zawsze najlepszym zachowaniem uczniów na lekcji. Jest to dodatkowa trudność, z którą poradzić musi sobie nauczyciel zanim rozpocznie realizację tematu czy zadania.

Musi on przede wszystkim swoim zachowaniem zmobilizować uczniów do skupienia uwagi, zainteresować przedmiotem lekcji i stworzyć taki klimat w pracy, by uczniowie chętnie podejmowali wykonanie założonych przez nauczyciela zadań.

Wymienione powyżej aspekty rzucają nieco światła na charakter pracy nauczyciela w szkole specjalnej. Jak widać nie jest to praca łatwa, wymaga od nauczyciela stosownego przygotowania zawodowego, cierpliwości, taktu, elastyczności myślenia i postępowania, ciągłych poszukiwań najlepszych rozwiązań, twórczej aktywności i osobistych predyspozycji do pracy z młodzieżą „trudną” i z trudnościami w nauce i percepcji świata.

9. PROCEDURY W PROCESIE REHABILITACJI

M. Grzegorzewska pracując przez wiele lat z dziećmi niepełnosprawnymi ustaliła, że praca rewalidacyjna powinna być z nimi prowadzona w czterech zasadniczych kierunkach poprzez:

 kompensację;

 korygowanie;

 usprawnianie;

 dynamizowanie.

Realizacja działań rewalidacyjnych będzie nieco inna dla uczniów niewidomych, niedosłyszących, a inna dla uczniów upośledzonych umysłowo. Dla tych ostatnich formą kompensacji będzie zastąpienie zbyt skomplikowanych struktur poznawczych uproszczonymi informacjami, bądź działaniami praktycznymi. Praca rehabilitacyjna z uczniem powinna również kompensować jego dysfunkcję fizyczną lub psychiczną w oparciu o szczególne uzdolnienia czy predyspozycje. Zawsze należy więc dobrze poznać ucznia, wyszukać jego najmocniejsze strony i na tym oprzeć proces kompensacji. Korygowanie u uczniów upośledzonych w stopniu lekkim polega najczęściej na eliminowaniu, modyfikacji różnych układów narządów sensorycznych, ruchu, mowy, itp.

Usprawnianie polega na ćwiczeniu funkcji zaburzonych np. poprawnego wypowiadania wyrazów, formułowania myśli w logiczny ciąg zdań, usprawnianie rąk, czy palców dłoni oraz uwzględnienie ogólnej sprawności fizycznej. Badania psychologiczne potwierdzają, że ćwiczenie motoryki może wpłynąć dodatnio na czytanie, pisanie i mówienie, a rozróżnianie kształtów ma niewątpliwy wpływ na ułatwienie nauki czytania, zaś kształcenie analizy słuchowej znacznie usprawnia mowę dziecka. Rehabilitacja upośledzonych umysłowo wymaga ustawicznego dynamizowania wysiłków uczniów, motywowania do pracy dla osiągnięcia pełnej sprawności, zdrowia oraz wyzwalanie siły woli w przezwyciężaniu trudności, budowaniu motywacji nad do pracy sobą, pozytywnego stosunku do siebie i otoczenia.

10. KRYTERIA DOBORY TREŚCI NAUCZANIA W ZESPOLE SZKÓŁ NR 5 W WIELUNIU UCZNIÓW UPOŚLEDZONYCH W STOPNIU LEKKIM.

Zasadnicze znaczenie w edukacji specjalnej ma dobór treści kształcenia możliwych do przyswojenia przez uczniów oraz właściwy ich układ. Nauczyciele szkół specjalnych mają prawo i obowiązek modyfikować dobór treści, zmieniać go stosowanie do możliwości powierzonych ich opiece uczniów. Program nauczania przyjęty w danym roku do realizacji z konkretną grupą uczniów może w kolejnym roku nie przystawać do możliwości zespołu klasowego i wymaga wtedy modyfikacji. Głównym celem stojącym przed każdym z nauczycieli jest doprowadzenie uczniów do optymalnego rozwoju, przygotowanie do pracy zawodowej i życia w społeczeństwie. Rzeczywistość wymaga od współczesnego człowieka zarówno wszechstronnej, aktualnej wiedzy, ciągłego jej doskonalenia i weryfikowania. Nauczanie musi więc być prowadzone w sposób twórczy, ułatwiający zrozumienie otaczającego świata, przyrody i środowiska. Dobór treści nauczania zależy przede wszystkim od przyjętych celów i postawionych przed uczniami zadań. Zasady pedagogiki przyjęte przez Cz. Kupisiewicza, W. Okonia są zbieżne z zasadami współczesnej ortodydaktyki. Można tu wspomnieć o najważniejszych:

 treści nauczania powinny wiązać się i wypływać z zainteresowań uczniów, aby zapewnić ich aktywne włączenie się w proces nauczania;

 materiał nauczania powinien wiązać się ze sobą w całość i składać się z zagadnień reprezentujących rzeczy, procesy i zjawiska z uwzględnieniem wiedzy z różnych dziedzin nauczania;

 w toku opracowania nauczania ułożonego problemowo materiału nauczania należy zwrócić uwagę na rozwój wiadomości i umiejętności praktycznych, preferować zajęcia ekspresyjne i konstrukcyjne;

 włączać uczniów w życie środowiska przez obserwacje, wyjaśnienie zjawisk społecznych, wycieczki;

 wiązać pracę i naukę z zabawą, która ułatwi utrwalenie nauczonych zagadnień  umiejętności, rozwijając jednocześnie aktywność i wzmacniając zainteresowanie treściami nauczania;

 szkoła w swej pracy powinna zmierzać do aktywizowania uczniów, rozwijania samodzielności, rozwijania zainteresowań i stosowania właściwie dobranych metod pracy.

W wyższych klasach szkół specjalnych, realizowane jest nauczania przedmiotowe. O kolejności i zakresie treści wprowadzanych w ramach danego przedmiotu decydują następujące przesłanki metodologiczne:

 znaczenie wiadomości i umiejętności z danego przedmiotu dla nauczania innych przedmiotów;

 dojrzałość psychiczna uczniów do opanowania kolejnych treści przy wzrastającej skali trudności.

11.REWALIDACJA UCZNIÓW UPOŚLEDZONYCH UMYSŁOWO W ZESPOLE SZKÓŁ NR 5 W WIELUNIU W RAMACH ZAJĘĆ Z TECHNIKI

Naczelnym celem kształcenia w naszej placówce jest wyposażenie uczniów w wiadomości i umiejętności techniczne pozwalające na podjęcie pracy w wyuczonym zawodzie, a także takie prowadzenie procesu ich rehabilitacji by osiągnęli możliwie najpełniejszy stopień przystosowania do życia w społeczeństwie. Celowi temu podporządkowane są wszelkie działania dydaktyczne, wychowawcze, opiekuńcze i rewalidacyjne.

Duży nacisk kładzie się na zapoznanie uczniów z zasadami bhp, dbałość o ład i porządek w miejscu pracy, omawiają aspekty ekonomiczne, zwracają uwagę na tematykę ekologii i postępowania z odpadami produkcyjnymi. Zajęcia warsztatowe prowadzone są metodą czynnościową. Uczeń poznaje najpierw proste zjawiska przechodząc z czasem do coraz bardziej skomplikowanych czynności zawodowych, uzyskuje koordynację mięśniową i sprawność rąk. Jednostka metodyczna na zajęciach techniki trwa do 1 do 2 godzin. Bardzo szkoda, że tak mało. Jeszcze 4 lata temu jednostka metodyczna trwała 6 godzin  tygodniowo.

Na każdej z nich występują trzy stałe elementy:

 instruktaż wstępny – wyjaśniający cel zajęć i spodziewany efekt końcowy, przypominający wiadomości o obsłudze stosowanych maszyn, przepisach bhp, użytych narzędziach, materiałach, przyrządach pomiarowych, itp. Stosowane są metody pogadanki z pokazem wykonywanych czynności i operacji.

 instruktaż bieżący – prowadzony w trakcie wykonywania pracy przez ucznia lub zespół uczniów. Po rozdzieleniu przez instruktora zadań, przyrządów pomiarowych i narzędzi uczniowie przystępują do wykonywania pracy. Nauczyciel na bieżąco zwraca uwagę na mocowanie narzędzi i przedmiotów obrabianych, sposób wykonywania zadania i zaawansowanie oraz poprawność. Koryguje dostrzeżone błędy. Uczniów słabiej wykonujących pracę, wolniejszych, mniej wytrwałych należy motywować i zachęcać do podejmowania dalszego wysiłku pokazując pozytywy tego, co już zostało wykonane. Pochwały, perspektywa uzyskania dobrej oceny są mocno motywującymi elementami do pracy dla naszych uczniów.

 instruktaż końcowy – tu następuje podsumowanie wyników pracy uczniów i całej grupy, kontrola jakościowa i ilościowa wykonanych wyrobów, omówienie braków, utrwalenie wiadomości z zakresu bhp, dokonywanie oceny pracy uczniów. Uczniowie kończąc prace muszą posprzątać swoje stanowiska, oddać narzędzia, rozliczyć się z niewykorzystanego materiału.

Przy ocenie wykonania zadań nauczyciel bierze pod uwagę trud włożony w wykonanie pracy oraz porównuje osiągnięcia obecne z poprzednimi. W ten sposób uczniowie kształtują swoją postawę społeczną, w pracy wyzwalają aktywność, chętnie rywalizują ze sobą, wykazują zainteresowanie dla działań prowadzących do celu, potrzebnych i zrozumiałych.

W trakcie uczenia się nauczyciel wykorzystuje znane w pedagogice pracy zasady nauczania: świadomej aktywności, poglądowości, przystępności, systematyczności.

Przy instruktażu wstępnym nawiązują do wiadomości podawanych wcześniej na lekcjach. Dzięki wykonywaniu pracy w grupach 2-3 osobowych uczniowie uczą się dyscypliny współdziałania, podporządkowują się zespołowi w dążeniu do osiągania bliskiego i pożądanego celu. Kształtują postawy koleżeńskie, szacunku do pracy własnej i innych. Praca warsztatowa kształtuje takie wartości uczniów jak: obowiązkowość, wytrwałość, dokładność, tak cenione u przyszłych pracowników oraz pozwala poznać uczniom zakres zadań zawodowych.

W pracy na zajęciach z techniki nauczyciel dokonuje nie tylko oceny indywidualnej pracy ucznia, ale dobiera zadania stosowanie do jego zdolności manualnych i percepcyjnych. Planując pracę na każdych zajęciach nauczyciel musi przewidzieć jej tempo uwzględniając większą męczliwość naszych uczniów, ich indywidualną wydolność i sprawność fizyczną oraz schorzenia np. epilepsję. Musi niezależnie od ustalonego czasu przerwy zwracać uwagę na poziom zmęczenia uczniów, wychwytywać symptomy złego samopoczucia czy nadchodzącego ataku epilepsji. Stworzenie na zajęciach atmosfery życzliwości, zrozumienia daje uczniom poczucie bezpieczeństwa i radość z wykonywanej pracy.

12. REWALIDACJA UCZNIÓW UPOŚLEDZONYCH UMYSŁOWO NA LEKCJACH Z TECHNIKI

Oprócz znanych w pedagogice specjalnej ogólnych zasad akceptacji, pomocy, indywidualizacji, terapii pedagogicznej szczególny nacisk kładzie się na dobrą znajomość ucznia i jego środowiska co pozwala opracować zespół metod pracy stosownych do jego możliwości i potrzeb. By proces nauczania – uczenia się przebiegał prawidłowo i przynosił oczekiwane efekty konieczne jest stosowanie zasady poglądowości. Niezbędne jest więc zastosowanie dużej ilości dobrze dobranych pomocy modeli, przyrządów i narzędzi. Poznanie nowych pojęć i zjawisk oprzeć należy na wiadomościach i doświadczeniach wcześniej zdobytych przez ucznia i przechodzić stopniowo do problemów trudniejszych (stopniowanie trudności), wiadomości teoretyczne wykorzystywać w działalności praktycznej synchronizując czas ich nauczania i praktycznego zastosowania (wiązanie teorii i z praktyką).

W procesie nauczania – uczenia się, na który składają się: odbieranie informacji, opracowanie, przetwarzanie i utrwalanie w korze mózgowej (transformacja), wykorzystanie wiedzy w praktyce, w umyśle ucznia gromadzi się wiedza. U uczniów upośledzonych umysłowo niezależnie od stopnia tego upośledzenia na każdym z tych etapów mogą wystąpić zaburzenia. Uczeń często nie odbiera prawidłowo informacji, z powodu np. .niedoskonałości postrzegania, braku widzenia przestrzennego. Ze względu na upośledzenie myślenia abstrakcyjnego, zaburzeń w analizie, syntezie i uogólnianiu ma utrudnioną transformację podanej wiedzy i wykorzystanie jej w praktyce.

Specyfika upośledzenia umysłowego polega na ogromnym zróżnicowaniu tych zaburzeń u poszczególnych uczniów. U niektórych zaburzony jest jeden z etapów nauczania-uczenia się, u innych wszystkie. Jak widzą i postrzegają uczniowie wskazują doświadczenia z lekcji rysunku zawodowego (rysunek załączony na końcu opracowania). Młodzież upośledzona w stopniu lekkim ma niedoskonałości w zakresie postrzegania (zauważa mniej szczegółów), myślenia, pamięci (jest ona krótka i nietrwała), orientacji społecznej (często zna normy a nie umie ich stosować lub brak jest jednej i drugiej umiejętności), uczenia się.

Nie potrafi przenosić zdobytej wiedzy na różne dziedziny życia, jest mniej elastyczna. Często tym zjawiskom towarzyszy zaburzenie i niedorozwój mowy, ubogi zakres słownictwa, zaburzenia motoryki ciała, myślenie konkretno-obrazowe a nie pojęciowe. U młodzieży upośledzonej w stopniu umiarkowanym te niedoskonałości występują często z jeszcze większym nasileniem, obniżeniem sprawności manipulacyjnej i lokomocyjnej.

Podstawą uzyskania sukcesu rehabilitacyjnego jest stosowanie skutecznych metod nauczania i właściwie dobranych pomocy naukowych. W nauczaniu technologii z elementami bhp stosuje się metody oparte na obserwacji i pokazie w połączeniu z metodami opartymi na słowie, włączając dodatkowo elementy związane z praktycznym ćwiczeniem omawianych zagadnień. Przy omawianiu procesów technologicznych nauczyciel stosuje pomoce typu: rysunki w podręczniku, foliogramy, przeźrocza, zdjęcia oraz zasoby Internetu.

Tym samym przechodzi się od konkretu do pojęcia utrwalając i wiążąc obraz widzianego przedmiotu z jego nazwą. Tradycyjne i krytykowane metody werbalne nauczyciel stara się wykorzystywać w sposób przemyślany i we właściwych proporcjach z innymi zajęciami tak, by aktywizować myślenie i działanie uczniów na lekcji. Stosuje się na zajęciach technologii pogadankę połączoną z pokazem, instruktaż słowny wyjaśniający budowę, działanie i sposób posługiwania się przedmiotem oraz ćwiczenia praktyczne związane z obsługą, pomiarem, montażem, demontażem, oceną poprawności wykonania danego elementu.

Efektem rewalidacyjnym jest usprawnianie ruchów palców dłoni, rąk, koordynacji wzrokowo-ruchowej, manipulacji przedmiotami, zwiększanie się zasobu pojęć technicznych, zakresu słownictwa ogólnego i zawodowego. Pobudzane jest i ćwiczone myślenie abstrakcyjne, dochodzenie do związków przyczynowo-skutkowych, namacalne sprawdzanie efektów swojej pracy, co pozwala uczniowi uzyskać zadowolenie z poprawnego jej wykonania. Nauczyciel przygotowujący lekcję techniki musi dokładnie przemyśleć jej cel, zaplanować przebieg, wybrać stosowane materiały i pomoce (co wielokrotnie jest wielkim problemem – brak materiałów), przygotować zadania dla każdego ucznia stosownie do jego możliwości percepcyjnych i wykonawczych lub dla zespołu uczniów. Musi dokonać również instruktażu indywidualnego i zespołowego. W trakcie zajęć sprawuje rolę kierowniczą, koordynuje poszczególne zadania, zachęca i motywuje do wysiłku, dokonuje obserwacji sposobu pracy poszczególnych uczniów. W fazie końcowej uczniowie omawiają efekty swoich działań, wspólnie z nauczycielem podsumowują wyniki, formułują wnioski i zapisują notatkę w zeszycie. W tej fazie uczniowie powinni mieć możliwość samooceny a nauczyciel wraz z zespołem klasowym może ją zweryfikować. W trakcie tak organizowanych zajęć jest miejsce na ćwiczenie poprawności mówienie, logicznego formułowania myśli, poszerzania zakresu pojęć, nawiązywania dobrego kontakty słownego i emocjonalnego ucznia z nauczycielem. Często wypowiedzi uczniów są niepełne, jednowyrazowe, czy jednozdaniowe. Stosujemy więc często pytania pomocnicze typu: co przez to rozumiesz? lub w formie – z tego co powiedziałeś, rozumiem, że .czy to miałeś na myśli? ułatwia to wypowiedź uczniowi mającemu trudności z wysławianiem się czy logicznym przekazywaniem treści. Nauczanie problemowe daje dobre efekty w przekazywaniu wiadomości z zakresu techniki z elementami bhp. Polega ono na sformułowaniu zadania, określenia jego celu przez nauczyciela i poszukiwaniu rozwiązań razem z uczniami w oparciu o ich doświadczenie życiowe. Ten rodzaj treningu myślenia sprzyja rozwojowi logicznego rozumowania, przeobrażenia myślenia konkretno-obrazowego w myślenie pojęciowe, wzmaga i rozwija aktywność uczniów. Trening ten powinien być prowadzony stopniowo i postępować od problemów najprostszych do coraz trudniejszych zgodnie z zasadą stopniowania trudności. Aktywność umysłowa człowieka przejawia się w umiejętności dostrzegania, formułowania i rozwiązywania problemów i zadań. Nauczanie problemowe odgrywa rolę stymulująca rozwój umysłowy uczniów upośledzonych.

Mimo stosowania metod aktywizujących, nauczania problemowego uczniowie upośledzeni radzą sobie z rozwiązywaniem problemów w typowych, wyćwiczonych i konkretnych sytuacjach lecz nie potrafią rozwiązywać zadań o dużym stopniu ogólności.

Przy każdej grupie omawianych na lekcjach technologii zagadnień dużo miejsca poświęcamy omówieniu zagrożeń wiążących się z wykonaniem konkretnej pracy. Popieramy to opisem różnych zdarzeń losowych skłaniając uczniów do zastanowienia się nad sposobami zapobiegania niepożądanym skutkom. Staramy się zawsze uświadomić uczniom niezależnie od tematu lekcji następujące, aspekty naszego postępowania:

 czego ono dotyczy i jaki ma zakres?

 po co to robimy?

 czym to robimy (narzędzia)?

 gdzie zastosujemy to w codziennym życiu i w pracy?

 jak to robimy?

Rysunek techniczny, którego opanowanie przez osoby upośledzone umysłowo w zakresie niezbędnym do wykonywania pracy jest jednym z trudniejszych przedmiotów w kształceniu szkolnym. Trudności jakich doświadczają uczniowie wiążą się z niedoskonałością ich percepcji i przetwarzania informacji, co stanowi specyfikę upośledzenia umysłowego. Ponadto technika rysowania wymaga sprawności manualnej, koordynacji wzrokowo-ruchowej, dobrej orientacji przestrzennej, umiejętności widzenia przestrzennego. Uczniowie upośledzeni postrzegają przedmioty często w sposób niepełny, z pominięciem pewnych szczegółów, nie zapamiętują widzianego obrazu w sposób na tyle trwały, by odtworzyć go w samodzielnym rysowaniu. Słabo różnicują grubości linii, niewłaściwie oceniają ich długość, nie potrafią samodzielnie dokonać analizy poszczególnych fragmentów. Trudności sprawia im również widzenie całościowe i duża ilość szczegółów. Aby możliwe było przekazanie i opanowanie podstawowych zagadnień rysunku technicznego należy rozpoznać i rewalidować zaburzone funkcje. Planując prace z uczniami upośledzonymi umysłowo staramy się poznać ich braki i ograniczenia, aby zastosować odpowiednie ćwiczenia usprawniające. Stosujemy następujące ćwiczenia: rozróżniania kierunku i położeń przedmiotów, dostrzegania ilości szczegółów, różnicowania kształtów przykłady takich ćwiczeń zamieszczamy poniżej.

Efektywne nauczanie rysunku wymaga dobrania odpowiednich ćwiczeń, jasnych i zrozumiałych pomocy naukowych, cierpliwych i żmudnych powtórzeń, aż do uzyskania pożądanych sprawności. Niektórzy z naszych uczniów pracując systematycznie pod okiem nauczyciela potrafią opanować umiejętność wykonywania i odczytywania prostych rysunków technicznych dzięki opanowaniu wiadomości o sposobach rzutowania, wymiarowania oraz uzyskaniu umiejętności wyobrażenia sobie przedmiotów w przestrzeni na podstawie rysunku na płaszczyźnie. Obserwacje nauczyciela wskazują, że mimo napotykanych trudności uczniowie chętnie podejmują zadania rysunkowe, ćwicząc przy tym swoje zdolności motoryczne. Sprawia im to przyjemność i radość z wykonywanej pracy.

Można więc mówić o transferze, który sprawia, że u niepełnosprawnego umysłowo człowieka usprawnianie gestów i ruchów elementarnych, kształcenie percepcji i koordynacji ruchowej powoduje usprawnianie panowania nad własnym ciałem, a przez to udoskonalenie funkcjonowania w życiu i środowisku rówieśników.

13. BIBLIOGRAFIA

1. Dykcika W., Pedagogika specjalna – praca pod red. W. Dykcika. WN, Poznań 2001.

2. Dziedzic S.: Rewalidacja upośledzonych umysłowo. PZWS, Warszawa 1970.

3. Golczyk J. Wykorzystanie komputera w edukacji dziecka z dysfunkcją intelektualną, Łódź 2003.

4. Kirejczyka K., Upośledzenie umysłowe – Pedagogika – praca pod red. Kirejczyka K PWN. Warszawa.

5. Kościelska M., Oblicza upośledzenia, PWN Warszawa 1995.

6. Kupisiewicz Cz.:,Podstawy dydaktyki ogólnej. PWN Warszawa 1997.

7. Machela H., Problem podmiotowości człowieka w pedagogice specjalnej – praca pod red. H. Machela. WA Marszałek. PWN Warszawa 1995.

8. Sowa J., Wojciechowski F., Proces rehabilitacji w kontekście edukacyjnym. PWN Warszawa 1995.