9 pola semantyczne w dziele sztuki
4. POLA SEMANTYCZNE
Pola semantyczne, według teorii Walisa, powinny być rozumiane jako obszar przestrzenny lub czasowy, którego elementy przybierają różne znaczenie w zależności od zajmowanego miejsca. Układ ten służy uwypukleniu symboliki, wzbogaca znaczeniowo obraz. Dzięki nim wkracza do obrazu hierarchia. Ludzie rozróżniają przestrzeń, wyróżniają pewne miejsca, tworzą podziały na sacrum i profanum.
Zgodnie z teoria pól semantycznych, przestrzeń i czas nie są czynnikami jednorodnymi. Niektóre miejsca i czas są lepsze, a niektóre gorsze. Są zatem zróżnicowane jakościowo. Ze względu na to odmiany pól semantycznych kształtowały się od czasów archaicznych. Lecz największy rozwój i wzrost znaczenia ma miejsce w średniowieczu. Rola pól semantycznych ulega zmianie i zmniejsza się wraz z pojawieniem się realizmu. Geneza pól semantycznych może być dwojaka: albo psychiczna, związana ze sposobem reagowania człowieka, albo fizyczna zawiązana z budową ciała, albo kulturowa, konwencjonalna względna.
W naszym kręgu kulturowym występuje rozróżnienie sześciu odmian pól semantycznych:
A.GÓRA - DÓŁ
Dla człowieka trzymającego się prosto pojęcia tego „co na górze i „co na dole” posiadają znaczenie symboliczne. Podczas gdy stopy dotykają ziemi i wskutek działania prawa ciążenia wiążą człowieka z materią, to głowa wznosi się ku niebu i zdaję się uwolnić od przywiązania do ziemi. Potwierdzeniem może być cytat biblijny
„Wy jesteście z niskości, a ja jestem z wysoka. Wy jesteście z tego świata, Ja nie jestem z tego świata” (J 8, 23) To co niebiańskie, w górze jest lepsze, to co ziemskie, materialne jest gorsze - dół
Ten układ występuje w układzie dwupoziomowym lub wielokondygnacyjnym. W średniowieczu to co znajdowało się najwyżej było najważniejsze. Wyżej umieszczane były postacie nie tylko świętych ale też osoby wyższego stanu.
W analizowanym obrazie podział na kompozycję górną i dolna nie ma znaczenia, jakie można byłoby odnieść to znaczenia pół semantycznych.
B. ŚRODEK - BOKI
To pole semantyczne zakłada że strony lewa i prawa są równoznaczne. Istotne jest zaś jak blisko środka znajdują się określone elementy. To co jest w środku jest najważniejsze.
W obrazie Millaisa postaci umieszczone bliżej środka są najważniejsze - Jest to Jezus i Maryja. Dalej, ale wciąż bliżej środka członkowie Świętej Rodziny Józef i Anna, są również ważni, a postaci najbliżej boków mogą zostać zauważone później, bowiem nie tworzą klucza do zrozumienia obrazu.
C. PRAWA -LEWA
Znaczenie przeciwstawnych sobie kierunków lewo- prawo sprowadza się do codziennych doznań, w których biorą udział ręce człowieka. Po działaniu prawej ręki spodziewamy się właściwych rezultatów i szczęścia, lewa jest nieudolna i przynosi nieszczęście. U wielu ludów prawa strona ciała uchodzi za męską i zwróconą ku niebu, podczas gdy lewa jest uważana za żeńską i zorientowaną ku ziemi.
Po stronie prawej umieszcza się zatem to, co wartościowe, dobre, zbawienne po lewej zaś to co złe, bez wartości, co oznacza potępienie
„I postawi owce po prawicy swojej, a kozły po lewicy” (Mat. 25,34)
Symetryczna kompozycja obrazu Millaisa pozwala stwierdzić, że postaci z prawej strony są ważniejsze os ich odpowiedników z lewej strony. I tak Jezus jest ważniejszy od Maryi, Józef od Świętej Anny, a Jan Chrzciciel prawdopodobnie od niezidentyfikowanego młodzieńca. Również po prawej stronie znajdują się symbole Ducha Świętego i Trójcy świętej (gołąb i trójkątna węgielnica) a po prawej symbol ludzi wierzących - stado baranków.
D. PÓŁNOC - POŁUDNIE
Pole to dotyczy przede wszystkim architektury. Istnieją dwa warianty rozwiązań. Po pierwsze, to co bardziej wartościowe znajduje się po stronie południowej, po północnej zaś to, co mniej wartościowe, ale nie całkiem pozbawione wartości. W katedrach romańskich i gotyckich strona południowa to strona łaski, związana z Chrystusem tam sceny i postaciami Nowego Testamentu. Strona północna to strona dawnego prawa, po tej stronie znajdowały się przedstawienia ze Starego Testamentu strona południowa dotyczy tego co pozytywne, dodatnie, to dziedzina wiary i Chrystusa; północna, negatywna to dziedzina niewiary i szatana.
E. WSCHÓD - ZACHÓD
Wschód jest tutaj strona uprzywilejowaną, gdyż Chrystus urodził się na wschodzie. Bardzo często kościoły strona ołtarzową są zwrócone na wschód.
F. POWIERZCHNIA - GŁĘBIA
Przy tym polu semantycznym ważny jest układ przestrzenny, sposób uzyskiwania głębi na płaszczyźnie obrazu. To co znajduje się w głębi traktowane jest jako mniej wartościowe.
W obrazie Millaisa dwie postaci pierwszoplanowe są najważniejszymi bohaterami przedstawienia. Owczarnia Chrystusa, czyli wierni, są mniej ważni od Świętej rodziny i Męki Pańskiej. Jednak trudno stwierdzić czy symbole przedstawiające Boga są mniej ważne od postaci Jana Chrzciciela czy Świętej Anny