Kazimierz Obuchowski „Potrzeba sensu życia”

WPROWADZENIE

Teza: u normalnego dorosłego człowieka jedynym kierunkiem działania mogącym zapewnić wyższe, dojrzałe formy zachowania się, jest kierunek wyznaczony przez potrzebę sensu życia

• Istotą zachowania zmierzającego do zaspokojenia potrzeby sensu życia, jest zrozumienie sensu swojego działania , niezależnie od naszej pozycji wśród ludzi. Umożliwia nam to wchodzenie z ludźmi w związki współdziałania niezależnie od wzajemnych ocen emocjonalnych, natomiast na podstawie wzajemnej aprobaty

1. swojego aktualnego działania

2. niektórych istotnych dla nas walorów osobowości

3. lub wspólnego celu

• Zaspokojenie potrzeby kontaktu emocjonalnego, które leży u podstaw tworzenia się uspołecznionych form zachowania, staję się czynnikiem utrudniającym społeczną aktywność wówczas, gdy już ta osobowość uformowała się i dojrzała. Dojrzały człowiek, którego kierunki działania są wytyczane przez dążenie do zaspokajania potrzeby kontaktu emocjonalnego jest skazany na konflikty i niepowodzenia. ...

• 1. Potrzeba sensu życia jest więc potrzebą cechująca dorosłego człowieka.

1. Bez jej zaspokojenia nie może on funkcjonować normalnie.

2. Nie może zmobilizować wszystkich swoich zdolności w maksymalnym stopniu.

3. Zaspokojenie polega na uzasadnieniu sobie w jakiś sposób sensu swojego bytu, wytyczającym jasny, praktyczny i możliwy do zaaprobowania przez siebie kierunek działania.

• Człowiek powinien móc w razie konieczności odnaleźć sens w swoim działaniu. Gdy ktoś nie widzi sensu w swoim działaniu i czuje się jak robotnik w wielkiej hali wykonujący prosta czynność tylko po to aby zarobić na życie, nie rozumiejąc, po co jest ta jego czynność, jaki ona ma sens w „ogólnym procesie produkcji”- szybko staje się niezadowolony ze swojego losu.

OKREŚLENIE POTRZEBY SESNU ŻYCIA

• Obuchowski przyjmuje w tej pracy koncepcję potrzeby orientacyjnej. Jest to właściwa cecha człowieka powodująca, że bez otrzymania pewnych informacji określonego typu nie może on prawidłowo funkcjonować. Jak cechą ptaka jest potrzeba latania, tak cechą człowieka dorosłego jest potrzeba znalezienia sensu swojego życia.

• Człowiek musi mieć taki sens swojego życia, który by ukierunkował jego działanie i organizował jego zdolności. To znaczy, że sens ten jest zawsze uświadomiony.

• Obuchowski poszukując kryteriów czy działanie danego człowieka posiada wartość „ przedmiotu” zaspokajającego potrzebę sensu życia, oparł się na analizie dwóch przypadków: osób nerwicowych i bardzo dobrze przystosowanych. Spośród wielu kryteriów wybrał dwa:

1. gdy osoba konsekwentnie, z wysiłkiem, dąży do realizacji jakiś celów wykraczających poza bezpośrednie zaspokojenie potrzeb fizjologicznych.

2. Gdy po zmianie jakiegoś określonego elementu sytuacji życiowej człowiek nagle odczuwa „beznadziejność” „bezsensowność” , „pustkę” swego istnienia, można wówczas sądzić, że warunki poprzedzające ową zmianę, właśnie pozwalały na zaspokojenie jego potrzeby sensu życia.

Potrzeba sensu życia jest więc taką cechą człowieka, która powoduje, że bez zaistnienia w jego działalności życiowej takich wartości, które są lub mogą zostać uznane przez niego za nadające sens życiu, nie może on prawidłowo funkcjonować, co oznacza w praktyce, że jego działalność życiowa jest za słaba w stosunku do możliwości, nieukierunkowana i oceniania przez niego negatywnie.

• Niezaspokojenie potrzeby sensu życia przejawia się w stanach napięcia i może prowadzić do słabej lub silniej zaakcentowanych zaburzeń nerwowych. Tak zwanej „ frustracji egzystencjalnej”. Nerwice egzystencjalne rozwijając się w identyczny sposób jak te , u których podłoża leży frustracja innych potrzeb ludzkich stanowią według statystyki podanej przez Kratochvila od14 do 21% ogółu nerwic i są znacznie liczniej reprezentowane w klinikach kobiecych.

CHARAKTERYSTYKA SPOSOBÓW ZASPOKAJANIA POTRZEBY SENSU ŻYCIA

• Od zaspokojenia potrzeby sensu życia między innymi zależy, czy człowiek włączy się aktywnie i twórczo w nurt historii, czy podda mu się biernie lub złamany jego naporem zagubi się.

• Z zaspokojeniem potrzeby sensu łączy się praca, jakiś wysiłek, gdyż zawsze musimy przy tym zrezygnować z wielu przelotnych pragnień i opierać się wymaganiom niezgodnym z naszymi celami. Powinien to być wysiłek spontaniczny, nie wymuszony, sprawiający jednostce przyjemność. Czasem jest to wysiłek podejmowany pod wpływem własnych dociekań, czasem- pod wpływem oddziaływania z zewnątrz.

• Różnego rodzaju hobby np. sport, alpinistyka, mogą stanowić formy zastępcze umożliwiające częściowe rozładowanie napięcia związanego z niezaspokojeniem tej potrzeby.

• Bywa tak, że człowiek nie może się zdecydować na żadną formę zachowania się, która odpowiadałaby jakiemuś aprobowanemu przez niego sposobowi zaspokajania potrzeby sensu życia lub uważa iż w jego życiu nie ma sensu, wówczas aby zapomnieć odurza się narkotykami albo alkoholem.

• Wyższą forma zaspokajania potrzeby sensu życia jest przyjęcie jakiejś bardziej ogólnej postawy etyczno- filozoficznej. Może nią być np. hedonizm.

• Schaff w swojej rozprawie pt. „ marksizm a egzystencjalizm” proponuje oparcie koncepcji sensu życia na trzech podstawowych tezach humanizmu socjalistycznego

1. szczęście można osiągnąć tylko przez szczęście społeczeństwa

2. człowiek jest tworem warunków społecznych, ale również te warunki są tworem człowieka

3. nie wystarczy mieć określone poglądy. Należy walczyć o wcielenie ich w życie

Potrzeba sensu życia , wbrew pozorom nie musi być wyraźnie uświadomiona i nie różni się pod tym względem od potrzeby poznawczej czy potrzeby kontaktu emocjonalnego.

• Są także ludzie którzy znajdują się w takim szczęśliwym położeniu, że zostają przez przechodzącą z pokolenia na pokolenie tradycje rodzinną wprowadzeni w warunki, które niemal automatycznie zapewniają im zaspokojenie potrzeby sensu życia.

WADLIWE TECHNIKI ZASPOKAJANIA POTRZEBY SENSU ŻYCIA

• Wybór sposobów zaspokajania potrzeby sensu życia jest wyznaczony, przez doświadczenie osobiste człowieka, kształtujące również jego postawy i sprawności. Możliwa jest więc taka sytuacja , że obrany sposób zaspokajania potrzeby sensu życia nie będzie zgodny ze sprawnościami osobnika lub z jego postawami.

• Niezdolność do realizacji ustalonej koncepcji sensu życia działając jako czynnik zakłócający aktywne przystosowanie może nieraz prowadzić do poważnego zaburzenia przystosowania, niż to, które bywa wywołane brakiem takiej koncepcji.

• Brak koncepcji sensu życia często prowadzi do apatii, braku chęci działania, a jeśli w wyniku tego braku rozwinie się nerwica egzystencjalna, można zaobserwować objawy neurasteniczne.

• Koncepcja sensu życia powinna być nie tyko dostosowana do możliwości osobnika, ale również mieć odpowiednią formę, mianowicie powinna być dość ogólna, niezbyt konkretna, tak aby można było ją realizować różnymi sposobami.

• Również niebezpieczne jest zbyt ogólne sformułowanie sensu życia, utrudniające właściwe skoncentrowanie się przy formułowaniu motywu na określonych środkach działania. Np. „ zostanie dobrym człowiekiem”. O osobach takich mów się ze „brak im kręgosłupa”.

• Inny rodzaj błędu spotykamy, gdy wybór sensu życia jest taki, że nie możemy z całym przekonaniem zaaprobować. Dzieje się tak, gdy dana koncepcja sensu życia jest reliktem; pozostałością z wcześniejszego okresu rozwoju osobowości, nie dostosowanej do aktualnej fazy rozwojowej, lub gdy jakaś koncepcja tego sensu zostaje narzucona z zewnątrz

• Łatwo może doprowadzić do zaburzeń w przystosowaniu ustalenie kierunku działania odnoszącego się do zbyt „krótkodystansowego” celu. Zdarza się to często u ludzi, którzy z różnych powodów dopatrują się sensu swego życia w uzyskaniu określonej pozycji społecznej, stanowiska itp.

• Błąd w ustalaniu sensu życia można zaobserwować u ludzi, którzy w zbyt młodym wieku, na skutek zbyt silnego kompleksu różnicy uznali za sens swego życia zostanie „kimś” dokładnie według wzoru, który im akurat zaimponował. Mamy w takich błąd nie tylko polegający na ustaleniu zbyt „krótkodystansowego” celu ale i drugi błąd polegający na przeniesieniu wartości, które miały swoje znaczenie w III fazie rozwoju potrzeby kontaktu emocjonalnego, na stadium dojrzałej już potrzeby sensu życia.

• Wcześnie sprecyzowany cel , już w wieku 11-13lat prowadzi do ograniczenia zakresu zainteresowań i do zbyt wczesnej specjalizacji, co znaczenie zuboża osobowość.

• Ludzie typu „self-made man” najczęściej lokują swój sens życia nie w działaniu docelowym, ale w samym działaniu jako takim.

NIEKTÓRE DOTYCHCZASOWE POGLĄDY

• J. Pieter w pracy pod tytułem „natura ludzka” wysunął oryginalne kryterium dla ustalenia potrzeb najistotniejszych dla człowieka. Według jego założeń im bardziej ludzie czegoś potrzebują, tym bardziej o to walczą, spierają się ze sobą, współzawodniczą. Jego zdaniem najbardziej zaciekłe walki toczono o materialne środki do życia, o swobodę, o partnera seksualnego i o wiarę. Autor sądzi, że żadnej z tych potrzeb nie da się sprowadzić do innej. Znajomość sensu życia jest według Pietera „naczelną potrzebą człowieka”.

• S.Szuman określa charakter jako „ stopień osiągniętej samodzielności w kierowaniu sobą i w przystosowaniu się za pomocą intelektu i woli”. Jest on uniezależnianiem się od własnej subiektywności, a w każdym razie zapanowaniem nad czysto subiektywna motywacja swojego postępowania. Ludzie bez charakteru są istotami nieprzystosowanymi , to ludzie nie tylko moralnie źli, ale i słabi, nieodporni, niezdolni do pozytywnej, szczęśliwej, istotnie ludzkiej egzystencji. Szuman pisze również że „ samo istnienie dla człowieka nie jest wystarczającym celem istnienia ani dostatecznie silnym motywem pokonywania rzeczywistości” oraz, że” światopoglądy są formami przystosowania się do rzeczywistości”. Wnioski: bez odpowiedniego sensu życia działanie człowieka jest nie pełnowartościowe z punktu widzenia jego możliwości.

GENEZA POTRZEBY SENSU ŻYCIA

a) czynniki stwarzające warunki do powstania potrzeby sensu życia

• intrapsychizacja: (Mazurkiewicz) człowiek w trakcie rozwoju osobowości dochodzi do stanu, w którym bodźce zewnętrzne przestają niemalże wywoływać jego reakcję, natomiast ogromnie komplikuje się mechanizm procesów pośredniczących: myśli, wyobrażenia, planowanie, samokontrola itd. Umysł uzyskuje warunki do operowania pojęciami abstrakcyjnymi takimi jak „byt”, „sens”, „nieskończoność”, „idea”.

• Introspektywność; treść świadomości dziecka ma wyłącznie charakter ekstrospekcyjny ( jest to świadomość podstawowa i stanowi świadomość obiektywnej rzeczywistości). Gdy dziecko zbliży się do poziomu sprawności intelektualnej wymaganego dla przeprowadzenia introspekcji, pojawia się nowy obiekt do spostrzegania- ono samo, własny, subiektywny świat. Świadomość ekstrospekcyjna zaczyna uzupełniać świadomość introspekcyjną, co stanowi nowa cechę osobowości, którą można by nazwać introspektywnością- zdolnością do samoanalizy i refleksji nad sobą samym i swoimi przeżyciami.

b) czynniki wywołujące powstanie potrzeby sensu życia

• ekspansywność związana z potrzebą poznawczą w której należy wyróżnić dwa momenty:

• ekspansję wszerz- dziecko od chwili obudzenia się aktywności poznawczej dąży do ogarnięcia całej bez wyjątku sfery dostępnej jego poznaniu na aktualnym poziomie. W związku z zaspokojeniem potrzeby poznawczej istnieje naturalna tendencja do eliminowania z pola widzenia naszej percepcji możliwie wszystkich niezrozumiałych zjawisk albo przez ich eksplorację albo przez ucieczkę od nich.

• wartościowanie- nowe zjawisko dziecko jest w stanie wartościować dopiero wówczas, gdy dowiaduje się o jego funkcji, jego sensie praktycznym czy artystycznym. W warunkach takiego wartościującego nastawienia, dziecko wkracza w okres życia, w którym dzięki rozwijającej się intrapsychizacji i itrospektywności przedmiotem poznania zaczyna być ono samo, „kim jestem?” „ po co żyję?” takie pytania można znaleźć czytając pamiętnik młodocianych. Odpowiedzieć na nie nie jest łatwo, toteż potrzeba poznawcza młodego człowieka na tym odcinku ulega z reguły frustracja. Frustracja jej ma aż kilka przyczyn. Do zaspokojenia potrzeby nie wystarczają kryteria, według jakich określało się dotychczas inne poznane przedmioty. Konieczne są tu:

• stosunkowo duże wyrobienie w operowaniu pojęciami abstrakcyjnymi

• określony zasób wiedzy, aparatura pojęciowa, za pomocą której taki sens można zdefiniować

• względnie trwałe punkty odniesienia, jeśli chodzi o pojmowanie takich spraw jak np.: sens społeczeństwa, oceny innych ludzi itp.

• Określony poziom zrównoważenia emocjonalnego; tymczasem w tym wieku tego zrównoważenia najbardziej brak.

• Wspomnieć należy o roli dojrzewających właśnie mechanizmów dynamizujących zaspokojenie potrzeby seksualnej, które niewątpliwie mają pewien wpływ na rozwój potrzeby sensu życia. Znany jest wpływ owych mechanizmów na przebieg procesów neurofizjologicznych w mózgu, polegający na dodatkowej tonizacji kory mózgowej na wykonywaniu zmiany procesu powstawania odruchów warunkowych.

Włączanie się hormonów płciowych do ogólnego systemu regulacji wewnętrznej nie może nie wpłynąć na jej zmianę. Pewne cechy emocjonalne młodzieży dojrzewającej płciowo maja zresztą wiele podobieństw z cechami emocjonalnymi kobiet w okresie przekwitania: podobna labilność emocjonalna, zaleganie myśli, okresy niepokoju.

FAZY ROZWOJU SPOSOBÓW ZASPOKAJANIA POTRZEBY SENSU ŻYCIA

1. Identyfikacja- szukanie gotowych wzorców osobowych w swoim otoczeniu i utożsamianie się psychicznie z nimi. Jest to pierwsza faza zaspokajania potrzeby sensu życia. Pojawiają się rożne formy miłości młodzieńczej a szczególnie tak zwana adoracja. Osoba adorowana staje się najwyższym autorytetem, wzorem do naśladowania. W miarę rozwoju osobowości identyfikacja przestaje wystarczać. Musi dojść do próby analizowania problemu, do pierwszych koncepcji dotyczących sensu życia. Trudności w sprecyzowaniu własnej koncepcji sensu życia, które występują pod różnymi postaciami maja te wspólną właściwość, że doprowadzają do konfliktów z otoczeniem dorosłych. W wyniku tego młodzi ludzie zamiast zbliżyć się do rzeczywistości uciekają od niej.

2. W drugiej fazie zaczynają się pojawiać ogólne, na miarą „kosmiczną” zakrojone, często ulegające zmianie, mgliste koncepcje dotyczące sensu życia w ogóle.

3. Faza trzecia rozpoczyna się wówczas, gdy ogólne pytanie dotyczące sensu życia ustępuje miejsca pytaniu konkretnemu, jakie stawia sobie człowiek dojrzały: „ jaki mam sens moja działalność?”. W ten sposób kończy się okres weltszmercu a zaczyna praktyka dnia codziennego. Dojrzalszy intelekt pozwala na częściowe uwolnienie swoich sądów od wpływu przesłanek emocjonalnych i oparcia ich na bardziej realnej analizie rzeczywistości. W tej fazie ulegają skonkretyzowaniu i utrwaleniu sposoby zaspokajania potrzeby sensu życia i wyznaczają jej kierunek działania na całe dalsze życie.

KONIEC

1

---