1. Człowiek XX wieku w poszukiwaniu sensu swojego życia.
2. Literatura XX w wieku próbą odpowiedzi na pytanie o miejsce człowieka w otaczającym go świecie.
3. Człowiek wobec otaczającej go historii w literaturze XXw.1918 - dziś.
4. Prawda o człowieku w literaturze
Pierwsza wojna światowa wywarła duży wpływ na psychikę i życie ludzi, a ponadto wprowadziła wiele zmiany w życiu politycznym, przemysłowym iobyczajowym. Rozwinął się przemysł, kinematografia, zmieniła swe oblicze medycyna, wykształciły się nowe obyczaje i moralność. Na tle tychgwałtownych przemian człowiek stał się z jednej strony panem świata, odkrył najgłębsze tajemnicy natury, zrewolucjonizował i ulepszył swoje życie. Zdrugiej strony poczuł się niepewny i samotny, uzależniony od osiągnięć cywilizacji. Poczuł lęk przed wszechświatem i przyszłością. Przemiany wkulturze i cywilizacji znalazły swe odbicie w literaturze europejskie, szybko i skutecznie dotarły do Polski. Polska literatura po blisko 120 latach uwolniła się wreszcie od tematyki narodowowyzwoleńczej sięgnęła do psychiki człowieka, próbowała określić jego miejsce w otaczające jrzeczywistości, przedstawić jego dążenia, obsesje, problemy. Zofia Nałkowska w "Granicy" na przykładzie Zenona Ziembiewicza próbowała
odpowiedzieć na pytania: Kim jest człowiek, jaka jest jego natura, co sądzi o sobie, co myślą o nim. Główny bohater powieści to typowy konformista, człowiek bardzo słaby psychicznie, uzależniony od innych. Zenon nie potrafił zająć zdecydowanego stanowiska zarówno w życiu prywatnym, jak i zawodowym. Skazał na cierpienie swoją żonę, kochankę, a także robotników, do których prawdopodobnie kazał strzelać. Na jego postawę na pewno miał wpływ dom rodzinny, gdyż nieustannie powielał zachowania ojca. W młodości oburzało go niemoralne postępowanie Waleriana, jednak sam był zbyt słaby, by postąpić inaczej niż ojciec. Zenon przeżywał liczne rozterki wewnętrzne lecz nie potrafił ich samodzielnie rozwiązać. Dlatego wypracował swój własny system samousprawiedliwień, zrzucając odpowiedzialność częściowo na innych, szczególnie na Elżbietę. Przekroczył też kilkakrotnie granicę człowieczeństwa wikłając się w romans pozamałżeński lub zgadzając się na przeredagowanie swych artykułów w "Niwie". Nałkowska nie udzieliła jednoznacznej opinii o bohaterze i jego postępowaniu, zwróciła jednak uwagę, że człowiek współczesny jako jednostka, stracił prawo do szczęścia i zużycia, co wynikało z konkretnej sytuacji Polski w XX- leciu międzywojennym. O sens ludzkiej egzystencji pyta również inny, wybitny twórca epoki, Witold Gombrowicz. W swej groteskowej powieści "Ferdydurke" próbował opowiedzieć jakie miejsce zajmuje człowiek w otaczającej rzeczywistości. Bohater powieści, 30-letni Józio, został poddany doświadczeniu powrotu do młodości. Autor umieścił go najpierw w szkole, później w domu nowoczesnej rodziny Młodziaków, a wreszcie w majątku ziemiańskim. Ten zabieg miał na celu udowodnienie, że człowiek całe życie ulega pewnym obowiązującym wzorcom i normom. Człowiek jest zagrożony przez środowisko i kulturę, które narzucają mu wzory myślenia i zachowania. Jeśli chce zostać zaaprobowany przez innych, musi przyjąć "maskę", czyli przystosować się do warunków, stać się takim, jakim chcą go widzieć inni. Jeśli odrzuca formę, skazuje się na wewnętrzną samotność. Zdaniem Gombrowicza ucieczka od formy powoduje równoczesne wchłonięcie jednostki przez formę. W takim ujęciu życie człowieka staje się absurdem, a jednostka uzależniona od formy nie jest szczęśliwa. Prawdy o człowieku poszukuje także, Bruno Schultz w "Sklepach cynamonowych". Jest to zbiór opowiadań, których akcja rozgrywa się w atmosferze sennych wizji i marzeń. Bohater obdarzony pewnymi elementami autobiograficznymi Schultza powraca w swych fantastycznych wizjach do świata dzieciństwa i młodości, które
spędził w prowincjonalnym miasteczku. Schultz próbuje wykazać, że prawda o człowieku tkwi w jego podświadomości, w ciągłym poszukiwaniu sensu istnienia. Człowiek w opowiadaniach z cyklu "Sklepu cynamonowe" poszukuje siebie w powrotach do lat dziecięcych, życia rodzinnego, a także w próbach kreowania własnego wewnętrznego świata. Inny wybitny twórca epoki Stanisław Witkiewicz, nieustannie odczuwał zbliżającą się zagładę istniejącej cywilizacji. Twierdził, że człowiek traci swą podmiotowość, przestaje być twórcą, a jedynie ogranicza się do wykonywania prostych czynności. Taki światopogląd znalazł odbicie w jego twórczości dramaturgicznej. Sformułował teorię "Czystej formy", w myśl której dramat był sumą luźnych skojarzeń opartych na elementach barwy, dźwięku i słów. Jego utwory dramatyczne istniały na pograniczu snu, były pełne scen absurdalnych i groteskowych. Takie przedstawienie zdarzeń było próbą oddania absurdalności świata, który człowieka otaczał i wymuszał na nim pewne zachowania. Również w poezji tego okresu odnaleźć można utwory zapowiadające zbliżającą się katastrofę i próbujące oddać niepokoje człowieka XXw. Jednym z poetów był J. Czechwicz, autor wierszy o problematyce katastroficznej. Jego teksty zawierają strach przed trudnościami dnia i niepewnością przyszłych losów. To co, powstawało jedynie w świadomości twórców dwudziestolecia międzywojennego, stało się rzeczywistością w 1939r. Wybuch wojny spowodował, że ludzie przestali czuć się bezpiecznie, a ich życiu towarzyszył nieustanny strach. Taki obraz zagrożenia człowieczeństwa przedstawił K. K. Baczyński w wierszu "Pokolenie". Jego treść stanowi charakterystykę pokolenia Kolumbów, któremu wojna zabrała wszystkie
wartości ludzkie: miłość, przyjaźń, litość. Podmiot liryczny zastanawia się nad sensem poświęcenia Kolumbów, czy następne pokolenia będą pamiętały o ich walce i tragedii. Niepokoje ludzi żyjących podczas trwania II wojny światowej są głównym tematem literatury obozowej. T. Borawski w "Opowiadaniach" przedstawia obrazy ludzkich zachowań w obozach koncentracyjnych. ukazuje różne obozy przetrwania, przedstawia ludzi, którzy chcąc przeżyć obóz muszą niejednokrotnie zrezygnować z zasad etycznych, zapomnieć o altruizmie i istnieniu człowieczeństwa. Niektóre obozy są przerażające, ale pozwalają zrozumieć jakie dylematy moralne przeżywali ludzie skazani na zagładę. Podobne problemy podejmuje też Z. Nałkowska w "Medalionach". W zbiorze opowiadań przedstawia różne zachowania ludzi, ich zezwierzęcenie, czasami bohaterstwo, a czasami poświęcenie, ból, i rozpacz. "Medaliony" oskarżają i budzą refleksje nad ludźmi, nad sensem ich
działań, czynów np.: w opowiadaniu "Doktor Spanner" przedstawiła autorka to, jak wojna może skazić naturę człowieka. Niepokoje moralne ludzi zagrożonych śmiercią ukazuje też A. Szczypiorski w powieści pt. "Początek". Autor przedstawia rozmaite postawy ludzi, wzajemną nienawiść ale też solidarność, często zupełnie obcych sobie osób. Powieść jest tak skonstruowana, że losy bohaterów kończący się w latach nam współczesnych. Dzięki takiemu zabiegowi mógł autor, głębiej ocenić zachowania i niepokoje etyczne bohaterów. Udowodnił, że w obliczu zagrożenia można zachować człowieczeństwo, np.: Krawiec Kujawski, profesor Winiar. Próbę przedstawienia niepokojów moralnych człowieka jest dokumentalna powieść K. Moczarskiego pt. "Rozmowy z katem". Książka ta kreśli surowy portret kata, przedstawia jego pracę zawodową oraz bohatera w życiu codziennym. Autor sugeruje, że Stroop scala w sobie elementy człowieka wrażliwego i delikatnego z bestią. Portret kata stanowił próbę określenia kim są prawdziwi oprawcy którzy prześladowali Moczarskiego. Autor uważa, że system komunistyczny ukształtował ludzi podobnie jak system faszystowski. Treść "Rozmów z katem" budzi niepokój w odbiorcy, pomaga znaleźć odpowiedź jak systemy totalitarne kształtowały moralność, światopogląd podlegających sobie obywateli. Próbę określenia do całego zdolny jest totalitaryzm, stanowi powieść Cz. Miłosz "Zniewolony umysł". Autor przeprowadza dokładną analizę zniewolenia umysłu intelektualistów. Uważa, że działania systemu totalitarnego są celowe, po to by podporządkować sobie wszystkich ludzi, którzy ślepo uwierzą, że ów system jest najlepszy i najdoskonalszy. Miłosz sugeruje, że systemowi można się jedynie podporządkować, a w przeciwnym razie skazać na zapomnienie i potępienie.
Przedstawił 4 portrety polskich intelektualistów - literatów wśród nich T. Borowskiego, który nie wytrzymał presji zniewolenia i popełnił samobójstwo. Ten sam autor napisał wiersz pt. "Campo di Fiori", w którym nawiązywało do wydarzeń z powstania w warszawskim getcie. Jego niepokój wzbudziła obojętność ludzi na cierpienie innych. Uważa ,że zadaniem poety jest ukazywanie niewłaściwych zachowań i wzbudzenie buntu przeciw nieuczciwości i nieludzkiemu traktowaniu. G. H. Grudziński w powieści "Inny świat" przedstawił obraz sowieckiego łagru, różne ludzkie zachowania, wady i słabości. Próbuje odpowiedzieć na pytanie co obóz zrobił z ludzką psychiką, jak więźniowie zachowywali się w obozie. W ostatnim rozdziale pt. "Epilog"
przedstawił jednego z więźniów, który aby uratować swoje życie musiał wydać na śmierć 4 niewinnych więźniów. Prosi on Grudzińskiego o rozgrzeszenie win, ale autor uważa, że żadne przesłanki nie mogą pozbawić człowieka jego człowieczeństwa. W latach 50-tych, 60-tych XX wieku powstaje również wiele tekstów podejmujących problematykę moralną, niepokojów etycznych i prób wskazania jak żyć. Z. Herbert w wierszu pt. "Przesłanie pana Cogito"... apeluje do zachowania wierności wobec tradycji i samego siebie. Proponuje zachowanie postawy wyprostowanej wobec podłości kłamstwa pogardy. Jego zdaniem życie to nieustanne dawanie świadectwa swej niezłomności, wierności, a nawet gdy zaistnieje potrzeba oddania życia. Cała literatura XX wieku była zdominowana pytaniami o wartość życia i sens ludzkiej egzystencji. Nowe pokolenie twórców stykające się ze złem i wychowujące się ze świadomością wojny i katastrofy musiało zachować godność ludzką, próbować stworzyć nowe rozwiązania - które
znowu uległy degeneracji i dewaluacji. Bowiem istotą życia ludzkiego jest wędrówka, bezustanne poszukiwanie i tworzenie nowych ideałów, próba hierarchizowania starych, zużytych wartości i przywracania im świeżość, nowatorstwo.