SOFIŚCI O WYCHOWANIU
Sofiści byli filozofami i nauczycielami przygotowującymi obywateli do życia publicznego poprzez nauczanie retoryki, polityki, filozofii, etyki; działali głównie w Atenach w VI-IV w pne. W zainteresowaniu ich był człowiek uznany za „miarę wszechrzeczy”. Głosili sensualizm i relatywizm w filozofii. Stali się pewnego rodzaju zaczynem w procesie demokratyzacji. Nie tworzyli szkół, uczyli doraźnie i to raczej młodzież dojrzałą i dorastającą. Uczyli tego, co najważniejsze i najadekwatniejsze. Należy uważać ich za prekursorów wiedzy psychologicznej. Występowali z rewolucyjnym twierdzeniem, że w życiu nie są ważne wrodzone cnoty czy ingerencja bogów, lecz odpowiednie nauczanie. Uważali, że rozwojem człowieka można kierować i że najlepiej robi to on sam. Za sprawą Sofistów upowszechniło się przekonanie, że wszelka mądrość i dzielność są wyuczone (podobnie jak sprawność i umiejętności techniczne) i że każdy „naturalnie wolny” powinien zadbać o należyte wychowanie. Przygotowywali młodych ludzi do działalności politycznej. Traktowali swoje umiejętności, jako dobry interes, ponieważ za naukę brali pieniądze. Kiedy ich wiedza stała się zbędna, a bardziej niebezpieczna ze względów politycznych, zostali wypędzeni z Aten. W nauczaniu stosowali mat. akuszeryjną - pytając ucznia pomagamy mu właściwie , dobrze odpowi.
SYSTEM WYCHOWAWCZY
Platon - filozof grecki uważał, że człowiek poznanie świata zawdzięcza swemu ciału. Rozróżniał świat realny - ten który poznajemy za pomocą zmysłów i idealny - dostępny tylko dla naszego umysłu, niedostępny dla zmysłów. Uważał, że każdy podmiot w świecie realnym ma swój wzór w świecie idealnym.
Arystoteles - filozof grecki, uczeń Platona, (idealista i materialista). Wyróżniał formę ważniejszą i materialną. Wyznawał model społeczeństwa klasowego. Mówił, ze słabe dzieci trzeba zabijać. Zabraniał prawa do kształcenia kobiet, klas niższych. Stworzył model państwa idealnego. Przyznaje państwu prawo do kierowania wychowania obywateli, ale bardziej od Platona szanuje ich swobodę indywidualną. Opierał się on na praktyce greckiej, uwzględniając warstwę obywateli wolnych, która się poddawała sprawom publicznym i na niewolników, na ich pracę fizyczną patrzył pogardliwie. Twierdził, że obywatele stają się normalnymi poprzez: przyrodzenie, przyzwyczajenie, rozum i na tym opiera się wychowanie. Do czynników wychow. zaliczał: ruch, zimno przebywanie (przebywanie), wstrzemięźliwość od rzeczy złych, czytanie, pisanie, gimnastyk, muzykę i rysunek.. Pisał o wieku małżonków, o karmieniu piersią, o rozwoju
Wychowanie w starożytnych Atenach - sylwetki Sokratesa, Platona i Arystotelesa
Pedagodzy, myślicie i inni badacze od zawsze zadawali sobie pytanie o to, czym jest wychowanie i skąd się tak naprawdę wzięło. W nieustannym przemijaniu wszystkiego dookoła nas, gatunek ludzki wciąż trwa; struktura wszystkich społeczeństw zawiera obowiązujące w ich obrębie (pisane i niepisane) prawa i normy. Z uwagi na ten fakt, wszelkie wychowanie stanowi wynik uświadomienia sobie przez jednostkę praw rządzących społecznością, w której żyje (może to być rodzina, organizacja czy naród). Więc na rozwój, historię wychowania, decydujący wpływ miały (i nadal mają) przemiany zachodzące w poszczególnych społeczeństwa.
Narodowością, które przekazała swym potomnym wiele ponadczasowych i nieprzemijających prawd, byli starożytni Grecy - wystarczy wspomnieć o Homerze, który zapoczątkował tradycję kultury greckiej, a jego epopeje ,,Iliada" i ,,Odyseja", były same w sobie przedmiotem historii. Homer w swoich dziełach stworzył niezwykły obraz czasów heroicznych, który to w znaczący sposób wywarł swój wpływ na naród grecki; można tu dostrzec bardzo wyraźnie zarysowany typ wychowania, w którym młodzieniec pochodzący ze szlachetnego rodu korzysta z rad i przykładu osoby starszej od siebie, której oddany został na wychowanie i naukę. Tak więc to właśnie dzięki Homerowi, czasy hellenistyczne przekazały Grecji wzór ,,naśladowanie herosa". Nie można tutaj pominąć również religii greckiej, która dała wiele wskazówek dla zrozumienia i poznania świata. Wierzenia greckie w powiązaniu z potrzebami moralnymi, wytworzyły wiele refleksji o trwaniu dusz, sprawiedliwości, pozagrobowych karach i nagrodach. Wzajemnie powiązane ze sobą mity, tworzyły całość, stanowiąc kosmogonię wyjaśniającą sposób narodzin świata.
Tradycję autorytetu w wychowaniu znaleźć zatem można już w filozofii greckiej; życiowe zasady Greków wynikały z ich wieloletnich doświadczeń zarówno osobistych jak i publicznych. W ciągu życia, mędrcy zbierali mądrości i prawdy, instruujące jak żyć i współżyć z innymi, formułując je w przepisy i refleksje etyczne, przy czym korzystali z przechowywanych przez grecką tradycję wierzeń, umiejętności i reguł. Korzystali z ich pracy zachowując jednocześnie kontakt z życiem religijnym, praktycznym i moralnym.
Rodzina w epoce starożytności nie wystarczała dla przekazania odpowiedniego wychowania - kobiety były usunięte na margines życia dziecka, gdyż uważano, że potrafią one jedynie wychowywać niemowlę. Zatem, gdy dziecko kończyło siedem lat, wychodziło spod jej wpływu. Ojciec w owych czasach był przede wszystkim obywatelem i członkiem społeczeństwa, którego pochłaniało życie polityczne, a dopiero później głową rodziny. Ponieważ w czasach starożytnych szkoła nie istniała, małymi chłopcami zajmowali się starsi, którzy stawali się nauczycielami i kochankami. Mistrz taki powoływał do siebie ucznia, gdy stwierdził, że zasługuje on by posiąść jego umiejętności i pogłębione wychowanie.
Istotę wychowania (paideia) w greckim ujęciu, stanowił głęboki i ścisły związek, jaki łączył młody umysł ze starszym od siebie; starszy był dla chłopca wzorem i przewodnikiem. W rzeczywistości, greckie wychowanie w starożytności polegało nie tyle na nauczaniu, co na zabiegach starszego nad swoim podopiecznym, mających na celu jego rozwój. Natomiast wychowanek, posiadał ze swojej strony pragnienie odwzajemnienia i stania się godnym tych zabiegów i oddziaływań. To zjawisko pederastii w oczach opinii publicznej, miało najdoskonalszą i najpiękniejszą postać wychowania, a stosunki między mistrzem a uczniem zachowują w pojęciu starożytnych podobne relacje jak w stosunkach między kochającym a kochanym.
Przełomowym momentem w dziejach ustroju społecznego w Grecji, było powstanie instytucji niewolnictwa - od tego czasu utrzymywał się podział społeczeństwa na klasy; na wolnych obywateli i niewolników, na pełnoprawnych i tych bez z praw. Filozofowie i moraliści greccy nie widzieli w tym podziale niczego złego, a nawet przeciwnie - traktowali je jako rzecz naturalną, sprawiedliwą i moralną. Dopiero gdy niewolnictwo stało się bezużyteczne, a wręcz kłopotliwe, teologowie i moraliści uznali, iż jest ono rzeczą niemoralną. Nauczanie przez jednostkę (wychowawcę lub kochanka), nie mogło jednak podołać wychowaniu, ku któremu z czasem garnęło się coraz więcej młodzieży, tak więc Grecy musieli stworzyć coś na kształt szkoły, gdzie odbywało by się wychowanie zbiorowe. Te, w niedługim czasie rozpowszechniło się i stało się zjawiskiem naturalnym w Grecji.
W Grecji miała swój początek, i dalej rozwijała się idea wychowania harmonijnego, która stanowiła cenną zdobycz dla praktyki pedagogicznej w dalszej historii wychowania. Na pojęcie wychowania harmonijnego w Atenach składały się wychowanie muzyczne i wychowanie fizyczne. Termin ,,wykształcenie muzyczne" pochodził od słowa ,,muza", oznaczające w języku greckim boginie - opiekunki nauk i sztuk. Wykształcenie muzyczne obejmowało opanowanie pewnych elementów nauk oraz wykształcenie muzyczno - poetyckie, będące w ścisłym związku z wychowaniem moralnym i estetycznym. Wykształcenie takie mogły otrzymywać jedynie dzieci zamożnych Ateńczyków, od 7 do około 14 roku życia, za odpowiednią opłatą. Wychowawcami tych dzieci byli prywatni nauczyciele, zwani gramatystami i lutnistami, a tego rodzaju wykształcenie stało się pierwowzorem późniejszej szkoły. Dzieci na zajęcia odprowadzał tzw. pedagog, którym był najczęściej niewolnik, pełniący nad nimi ogólna pieczę. Chłopców biednych natomiast przyuczano do rzemiosła lub uczono ich jakichś umiejętności praktycznych.
Wychowanie fizyczne w Atenach miało nie tylko na celu wyrobienie siły i wytrzymałości, lecz również ukształtowanie pięknego i zręcznego ciała. Ćwiczenia te odbywały się pod nadzorem nauczyciela gimnastyki (zwanego pedotribą), w jego własnym zakładzie zwanym palestrą, która wyglądem przypominała ogrodzone boisko sportowe. Na zajęcia z wychowania fizycznego (inaczej: na palestrę), uczęszczali chłopcy między 15 i 16 rokiem życia.
Intelektualne i fizyczne wykształcenie młodzi chłopcy kontynuowali w tzw. gimnazjach (utrzymywanych przez gimnazjarchów), nadzorowanych przez specjalnych urzędników państwowych zwanych sofonistami. Na zajęciach często pojawiali się różni filozofowie i uczeni, prowadzący z dorastającą młodzieżą rozmowy i dyskusje wokół problematyki moralnej, politycznej i naukowej. Po klęsce Greków pod Cheroneą (w 338 r p.n.e.) wprowadzono dodatkowo dwuletnie przygotowanie wojskowe oraz obywatelskie, zwane efebią państwową. Wychowanie ateńskie zwyciężyło w świecie helleńskim i było uważane za wzór.
W drugiej połowie V wieku p.n.e., w Grecji nastąpiła rewolucja pedagogiczna oraz pojawił się ruch sofistyczny. Sofiści byli osobami, które kierowały swe badania na człowieka, jego czynności oraz wytwory. Sofiści byli nauczycielami, którzy nauczali za pieniądze; dzielili się na starszych i młodszych. Nadali oni humanistyczny kierunek prądom filozoficznym, bywali również encyklopedystami. Nauczali nie tylko młodzież, lecz także dorosłych; byli ludźmi jak najbardziej współczesnymi i uczyli zgodnie z duchem czasu. Nie wszyscy z nich byli filozofami - spełniali funkcję podobną dzisiejszej publicystyce. Głównie nauczali dialektyki, polityki, retoryki i etyki, jak również zajmowali się wychowaniem. Dokonali oni pierwszych prób wprowadzenia pojęć pedagogicznych oraz ich analizy; początki teorii pedagogiki sofistów dotyczyły takich zagadnień, jak:
* pojęcie natury ludzkiej i środowiska oraz ich rola w wychowaniu
* pojęcie uczenia się, nauczania i nawyku
* wpływ państwa i prawa
* problem roli nauczyciela itd.
Technika pedagogiczna sofistów opierała się na obcowaniu i dyskusjach z młodzieżą, co służyć miało również demokratycznemu ustrojowi w Atenach. Działalność sofistów nie upowszechniała samej wiedzy i oświaty, lecz wytworzyła pewne elity umysłowe, między którymi a zwykłym ludem ateńskim rosła intelektualna przepaść. Sofiści często podważali uznane autorytety, także religijne, czym zrażali do sobie zwolenników starego porządku. Oskarżano ich o to, że ich nauka (sofistyka), jest jedynie pozorną mądrością uprawianą dla zysku i poklasku, przez co stanowi zagrożenie dla religii, moralnych obyczajów czy nawet arystokracji krwi. Odpowiedzialność za to wszystko ponosić miał przede wszystkim Platon. Wyraz ,,sofista", o pierwotnie dodatnim sensie (uczony), nabrał później ujemnego znaczenia określając w ten sposób ,,pseudouczonego". Sofistyka z czasem stała się synonimem erystyki (rozumowania, które dla fałszywego twierdzenia stwarza pozory prawdy), czym zajmowali się wówczas wszyscy, włącznie z uczniami Sokratesa oraz sam Platon.
Najbardziej światłym umysłem spośród sofistów był Protagoras, z którego nazwiskiem wiąże się zasada "homo - mensura" głosząca, że ,,wszystkich rzeczy miarą jest człowiek". Protagoras duszę ludzką pojmował jedynie jako wrażenia zmysłowe. Był on pierwszym filozofem w nowym duchu, czyli mniej badaczem, a więcej nauczycielem, mówcą i głosicielem. Pozostawił po sobie znaczącą część uczniów, z którym niektórzy stanowi uczniów jego przeciwnika - Sokratesa, wśród których był Antystenes i Arystyp; pierwszy z nich założył szkołę cyników (jedynie cnota jest celem życia), drugi natomiast szkołę cyrenaików (hedonizm - przyjemność jako cel w życiu).
W czasie działalności greckich sofistów w Atenach, żył również najpopularniejszy z filozofów greckich, czyli Sokrates. Jest on postacią owiana legendą, gdyż nie zostawił po sobie żadnych pism - uczył on tylko ustnie, więc wszystko informacje na jego temat pochodzą przede wszystkim z dzieł jego uczniów czy kontynuatorów (np. Platona), lub też przeciwników i szyderców. Platon przedstawia Sokratesa jako herosa moralnego, człowieka poszukującego wiedzy, którego przewagę nad innymi stanowiła świadomość własnej niewiedzy. Właśnie taki obraz Sokratesa, widziany oczami Platona, przeszedł do historii i stał się podstawą dla rekonstrukcji jego postawy i nauki. Choć był nauczycielem, nie posiadał on gotowej wiedzy, lecz poszukiwał jej w dialogu z innymi ludźmi, uważającymi się za mądrych. Wielkie znaczenie w dziejach wychowania miała jego postawa wychowawcza, którą cechował przykład osobisty oraz talent pedagogiczny, jaki przejawiał w prowadzeniu rozmów z młodzieżą. Sokratesa do dzisiaj przedstawia się jako wzór, ideał nauczyciela i wychowawcy, który własnym życiem poświadczył wierność głoszonym ideałom.
Sokrates patrzył na człowieka, jako na istotę myślącą; zwracał on szczególną uwagę na problematykę samowychowania, samodoskonalenia etycznego i samokształcenia intelektualnego. Moralne przymioty wyniósł on ponad wszelkie inne, dlatego też uważa się go za twórcę idei wychowania moralnego. Sokratesa (podobnie jak sofistów i większości myślicieli z jego epoki), zajmował jedynie człowiek, zaś w nim interesowało go to, co mogło zostać poddane reformie i ulepszeniu.
Po epoce działalności sofistów i Sokratesa, przyszło pokolenie, które doprowadziło wychowanie antyczne do dojrzałości. Spośród starożytnych filozofów, najwięcej uwagi kwestii wychowania poświęcili Platon i Arystoteles; głosili oni zależność teorii pedagogicznej od ustroju społeczno-ekonomicznego oraz praktyki wychowawczej.
Platon był ateńskim arystokratą, a prawdziwe jego imię brzmiało Aristokles; był on najwybitniejszym z uczniów Sokratesa, założył w Atenach szkołę w gaju Akadmosa (stąd nazwa ,,Akademia") i oddał się pisaniu i nauczaniu. W jego Akademii, najważniejszymi przedmiotami były filozofia i ćwiczenia w mowie dialektycznej, wykładano także matematykę oraz klasyfikacją roślin i zwierząt. Platon wiele czasu i uwagi poświęcał sprawom wychowania grup rządzących - jego pedagogiczne poglądy stworzyły (pierwszy w dziejach europejskiej pedagogiki) zwarty i logiczny system wychowawczy, uwzględniający podstawowe cele, jakim miał służyć. Platon podzielił wychowanie człowieka na szereg okresów i dokonał opracowania szczegółowego programu wychowania i wykształcenia, odpowiednich dla każdego z wyróżnionych etapów.
Małe dzieci, będące w wieku przedszkolnym, szkolnym - powinny uczęszczać do państwowych instytucji wychowawczych, ponieważ są one własnością państwa, więc podlegają państwowemu przymusowi wychowawczemu. Ustalony przez Platona system wychowawczy obowiązywać miał wszystkich i nikt nie mógł się od niego uchylić. Taka sytuacja miała doprowadzić do tego, by wszyscy obywatele myśleli, zachowywali się i mówili według ustalonego szablonu. Nie dopuszczano krytycyzmu i tolerancji w sprawach religijnych, a dziewczęta miały podlegać takiemu samemu wychowaniu jak chłopcy. Dla dzieci w wieku przedszkolnym Platon wymyślił wiele bajek, zabawek, zabaw i gier ruchowych. Dzięki swojej pracy, miał okazję sformułować wiele trafnych spostrzeżeń dotyczących intelektualnego wykształcenia, docenił również potrzebę studiowania nauk. Gardził niewolnikami i ludźmi, których określał mianem ,,producentów"; jego system był odbiciem ustroju niewolniczego, charakteryzował się klasowością i metafizycznymi założeniami.
Krytyki poglądów Platona dokonał jego wybitny uczeń - Arystoteles, który spędził w akademii platońskiej w sumie 20 lat - początkowo jako uczeń, potem zaś jako nauczyciel i badacz. Był on zarówno świetnym uczonym, badaczem zjawisk przyrody, głębokim myślicielem i filozofem, jak i pedagogiem z zamiłowania. Prowadził własną szkołę w ateńskim liceum gdzie nauczał swoich uczniów spacerując z nimi. Również poglądy pedagogiczne Arystotelesa były elementem jego poglądów politycznych, a wychowanie w jego ujęciu miało charakter przede wszystkim państwowy i polityczny. Sądził on, iż człowiek nie jest w stanie istnieć poza społeczeństwem, nie jest samowystarczalny, gdyż jest jednostką polityczną. Rozwinął on etykę przyjaźni, jako podstawę współżycia między ludźmi. Wiele uwagi przywiązywał do wychowania przedszkolnego, wszechstronnego rozwoju oraz wykształcenia umysłowego i naukowego. Arystoteles opracował system wychowania tylko dla wolnych; również kobietom odmawiał takich samych praw co posiadali mężczyźni, czego nie było u Platona. Był zwolennikiem niewolnictwa i uzasadniał je jako zjawisko całkiem naturalne i sprawiedliwe, natomiast do pracy fizycznej i zarobkowej miał pogardę.
Arystoteles uwydatnił związek pedagogiki z psychologią oraz dokonał analizy procesu wychowawczego i dydaktycznego, czego wynikiem było między innymi odróżnienie wychowania moralnego od wychowania intelektualnego. Uważał on, iż proces uczenia się jest wynikiem wrodzonej ciekawości ludzi; psychologicznym etapom uczenia się odpowiadały logiczne stopnie nauczania, takie jak pokazywanie, utrwalanie czy ćwiczenie. Nauczanie powinno przechodzić od rzeczy znanych i posuwać się ku nieznanym. Te twierdzenia nadały Arystotelesowi miano ojca dydaktyki teoretycznej.
Sofiści, Sokrates, a zwłaszcza Platon i Arystoteles - zajęli pierwszy plan ówczesnej im epoki starożytności, był to okres niezwykłej różnorodności intelektualnej, oraz ciągłej przemiany umysłów. Wiedza wkraczała na drogę szybkiego postępu przez co tworzył się jej zasób trudny do objęcia przez jednego człowieka. Szkolnictwo greckie stało się pierwowzorem dla wieków następnych, a większość charakterystycznych cech współczesnego europejskiego wychowania szkolnego wywodzi się właśnie z tego okresu.