Zawartość

Nazwa

Państwo Niemcy przyjmowało termin Rzesza w poprzednich wiekach swojego istnienia. Jako Święte I Rzesza istniało Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego (niem. Heiliges Römisches Reich) w latach 962-1806, zaś następnie jako II Rzesza istniało Cesarstwo Niemieckie (niem. Deutsches Kaiserreich) w latach 1871-1918. Po I wojnie światowej została powołana do życia Republika Weimarska (1918-1933).

Formalnie państwo niemieckie przyjęło nazwę III Rzeszy 15 marca 1933 (proklamacja w Poczdamie), niemniej nazwy tej używa się często do określenia Niemiec od objęcia przez Adolfa Hitlera funkcji kanclerza (30 stycznia 1933 - tzw. zagarnięcie władzy) do podpisania kapitulacji III Rzeszy (8 maja 1945). Po raz pierwszy nazwa ta pojawiła się w 1923 roku w książce Arthura Moellera van den Brucka pod takim samym tytułem. Wyrażała ona ideę obalenia republiki weimarskiej oraz wskrzeszenia zjednoczonej monarchii niemieckiej (I Rzeszą było Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego, a II Rzeszą - Cesarstwo Niemieckie istniejące w latach 1871-1918). Później, obszar Niemiec i przyłączone tereny austriackie, od marca 1938 nazywano mianem Rzesza Wielkoniemiecka (Großdeutsches Reich) bądź Wielkie Niemcy. Termin III Rzesza, a także Tysiącletnia Rzesza był szeroko wykorzystywany przez propagandę narodowosocjalistyczną.

Państwo Niemcy przyjmowało termin Rzesza w poprzednich wiekach swojego istnienia. Jako Święte I Rzesza istniało Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego (niem. Heiliges Römisches Reich) w latach 962-1806, zaś następnie jako II Rzesza istniało Cesarstwo Niemieckie (niem. Deutsches Kaiserreich) w latach 1871-1918. Po I wojnie światowej została powołana do życia Republika Weimarska (1918-1933). Niemieckie słowo "Reich" oznacza w zasadzie "imperium", jest używane także w stosunku do innych dużych monarchii jak Cesarstwo Rzymskie czy Japonia. Pojęcie "Republika Weimarska" jest terminem historycznym a nie urzędową nazwą państwa. Urzędowa nazwa niemieckiego państwa w latach 1919-1945 brzmiała "Deutsches Reich". Ustrój Niemiec w czasie dyktatury Hitlera oficjalnie nazywano "republiką o ustroju wodzowskim", ponieważ parlament (Reichstag) formalnie istniał. Formalnie państwo niemieckie przyjęło nazwę III Rzeszy 15 marca 1933 (proklamacja w Poczdamie), niemniej nazwy tej używa się często do określenia Niemiec od objęcia przez Adolfa Hitlera funkcji kanclerza (30 stycznia 1933 - tzw. zagarnięcie władzy) do podpisania kapitulacji III Rzeszy (8 maja 1945). Po raz pierwszy nazwa ta pojawiła się w 1923 roku w książce Arthura Moellera van den Brucka pod takim samym tytułem. Wyrażała ona ideę obalenia republiki weimarskiej oraz wskrzeszenia zjednoczonej monarchii niemieckiej (I Rzeszą było Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego, a II Rzeszą - Cesarstwo Niemieckie istniejące w latach 1871-1918). Później, obszar Niemiec i przyłączone tereny austriackie, od marca 1938 nazywano mianem Rzesza Wielkoniemiecka (Großdeutsches Reich) bądź Wielkie Niemcy. Termin III Rzesza, a także Tysiącletnia Rzesza był szeroko wykorzystywany przez propagandę narodowosocjalistyczną.

Ideologia

Pierwotnie założenia państwa III Rzeszy powstały na bazie ideologii Adolfa Hitlera i programu partii NSDAP (25-punktowy program ogłoszony 24 lutego 1920), jak również tez zawartych w książce Hitlera Mein Kampf. Stały one w sprzeczności do Republiki Weimarskiej oraz zmierzały do zmiany sytuacji Niemiec powstałej w wyniku postanowień Traktatu wersalskiego z 1919 oraz do zniesienia Konstytucji weimarskiej. W kwestiach społeczno-narodowych ideologia narodowosocjalistyczna propagowała Volkizm oraz Blut und Boden.

Sprawy społeczne

III Rzesza, której korzenie tkwią w niemieckim demokratycznym wyborze NSDAP, szybko stała się państwem totalitarnym, z dyktaturą narodowosocjalistycznej (władzy nazistowskiej). Władzę w państwie sprawował A. Hitler pełniący funkcję zarówno wodza (niem. Führer), jak i kanclerza. Nieograniczoną władzę zapewniała mu ustawa o pełnomocnictwach rządu z 1933, wedle której Führer mógł wydawać ustawy sprzeczne z ustawą zasadniczą.

Wprowadzono zakaz prowadzenia działalności partiom i związkom zawodowym niezgadzającym się z ideologią NSDAP, a także likwidowano politycznych przeciwników Hitlera oraz ruch oporu (noc długich noży, działalność Geheime Staatspolizei, Kripo etc.).

Wraz z dojściem NSDAP do władzy rozpoczęto sukcesywne znoszenie podstawowych wolności obywatelskich, rozpoczęto nagonkę na wszelkich faktycznych bądź propagandowych przeciwników reżimu. Po rozpoczęciu II wojny światowej, a w szczególności wojny z Rosją sowiecką uruchomiono olbrzymi programeksterminacji Żydów. W tych celach założono całą sieć obozów koncentracyjnych i zagłady.

Gleichschaltung

Oddziaływanie i wpływ na społeczeństwo odbywało się poprzez glajszaltowanie - pod tym znaczeniem powstałym w terminologii nazistowskiej rozumiano proces ujednolicania całego życia społecznego i politycznego - zarówno publicznego jak i prywatnego.

Istotną rolę odgrywało również motywowanie ludności poprzez wprowadzenie do życia publicznego odznaczeń orderów, przyznawanych za wzorową postawę obywatelską w myśl ideologii nazistowskiej. Były to np. Order Krwi, Krzyż Matki, Order Niemiecki.

Propaganda nazistowska

Propaganda nazistowska (III Rzeszy, goebbelsowska) - ogólnopaństwowa propaganda, kierowana przez ministra Propagandy i Oświecenia Publicznego III Rzeszy Niemieckiej - Josepha Goebbelsa. Oparta była na kłamstwach i oddziaływaniu na ludność przez środki masowego przekazu - radio, prasę, kino. Pod koniec II wojny światowej zadaniem Goebbelsa stało się przygotowanie Niemców na krwawe starcia ze zbliżającą się do granic Rzeszy Armią Czerwoną. Skutkiem była fanatyczna obrona Berlina i mit hitlerowskiej "wunderwaffe" - cudownej broni, która lada dzień miała odwrócić losy wojny.

Lebensraum

Polityka zagraniczna zakładała pierwotnie rozszerzenie terytorium Rzeszy na całą Europę ("Rzesza od Atlantyku aż po Ural"), zaś później także podbój Rosji i Afryki Północnej. Miała być ona zrealizowana z myślą o zdobyciu tzw. Lebensraum, czyli "przestrzeni życiowej" dla narodu niemieckiego.

Pierwszym zyskiem terytorialnym był obszar Saary, który powrócił do Niemiec w wyniku referendum i był legitymizowany decyzją ludności. Uznaje się, że politykę agresywnej ekspansji zapoczątkował Anschluss Austrii w 1938. Przyłączenie Austrii i dalsze terytoria zaanektowane przez III Rzeszę zostały przejęte w wyniku politycznego wymuszenia, gróźb militarnych oraz wojennej okupacji.

Polityka podbojów wymagała rozpoczęcia zbrojenia się. Państwo niemieckie właściwie od 1935 stało się państwem totalnym przygotowywanym tylko pod kątem wojny (niemal cały przemysł kontrolowany przez państwo i ukierunkowany na przemysł zbrojeniowy). Ustawy z 1935 o odbudowie sił zbrojnych, powołaniu Wehrmachtu były sprzeczne z traktatem wersalskim, podobnie jak późniejsza remilitaryzacja Nadrenii.

Przyłączenie Saary 

W 1920 roku Saara została odłączona od Rzeszy Niemieckiej i przekazana pod zarząd Ligi Narodów jako Terytorium Saary. W przeprowadzonym w 1935 roku referendum większość mieszkańców Saary opowiedziała się za powrotem do Niemiec.

Anschluss Austrii 

Anschluss Austrii został zrealizowany wraz z wkroczeniem Wehrmachtu do Austrii 12 marca 1938.

Podporządkowanie Czechosłowacji

Pierwotnie żądaniem Hitlera było przejęcie Kraju Sudeckiego, zamieszkiwanego przez Niemców Sudeckich, a będącego częścią państwa Czechosłowacja. Sudeckoniemiecka Partia (SDP) miała stawiać żądania nie do przyjęcia dla Czechosłowacji i nieustannie podtrzymywać atmosferę konfliktu i napięcia. W rzeczywistości celem nie było tylko "wyzwolenie" Niemców sudeckich, lecz całkowite rozbicie Czechosłowacji. W tym zakresie opracowano tzw. Fall Grün (Plan Zielony). W toku mediacji Wielkiej Brytanii i Francji oraz dalszej presji i gróźb Hitlera, podpisano Układ monachijski, będący faktycznie oddaniem Czechosłowacji pod rządy nazistów. Utworzony został Protektorat Czech i Moraw.

Wsparcie Hiszpanii 

Legion Condor - niemiecki korpus wspierał siły gen. Francisco Franco podczas hiszpańskiej wojny domowej (1936-1938). Udział sił niemieckich stanowił próbę generalną przed II wojną światową.

Aneksja Kłajpedy 

W 1939 przyłączono okręg Kłajpedy.

Pakty międzynarodowe

Rzesza zawarła porozumienie z faszystowskimi Włochami i Japonią tworząc tzw. oś Berlin-Rzym-Tokio.

• Pakt antykominternowski - układ podpisany 25 listopada 1936 roku w Berlinie, przez przedstawicieli rządów Niemiec i Japonii, w celu koordynowania działań przeciwko Kominternowi - III Międzynarodówce Komunistycznej

• państwa Osi

• pakt stalowy, pakt berliński

Sojusz z ZSRR 

Bezpośrednio przed wybuchem II wojny światowej, 23 sierpnia 1939 III Rzesza podpisała ze Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich pakt Ribbentrop-Mołotow - pakt o nieagresji, faktycznie zaś - zgodnie z tajnym protokołem dodatkowym stanowiącym załącznik do oficjalnego dokumentu umowy i faktyczną treść paktu - stanowiący rozbiór terytoriów lub rozporządzenie niepodległościąsuwerennych państw: Polski, Litwy, Łotwy, Estonii, Finlandii i Rumunii przez ZSRR i III Rzeszę.

II wojna światowa

1 września 1939 III Rzesza rozpoczęła II wojnę światową atakiem na Polskę.

Na terenach okupowanych żołnierze III Rzeszy (szczególnie SS, SD, Gestapo - uznanych później za organizacje przestępcze) na rozkaz najwyższych dowódców dokonywali zbrodni ludobójstwa, głównie na ludności żydowskiej, ale także Cyganach, Słowianach, członkach ruchu oporu i innych.

Po samobójczej śmierci Hitlera funkcję führera przejął na sześć dni Karl Dönitz. 7 maja 1945 Rzesza skapitulowała (dzień później na życzenie Stalina powtórzono gest podpisania aktu kapitulacji, zaznaczając że dotyczy całych Niemiec.

Zbrojenia od 1933

Wkrótce po objęciu stanowiska kanclerza okazało się, że Hitler zamierza przezwyciężyć kryzys gospodarczy nie tylko przez rządowe programy tworzenia nowych miejsc pracy, a również przez wprowadzeniegospodarki zbrojeniowej (Wehrwirtschaft). Było to kształtowanie gospodarki narodowej w czasie pokoju do celów wojennych stosownie do założeń wojskowych.

Realizacja ideologicznych zamierzeń NSDAP w zakresie nowych zdobyczy terytorialnych była uwarunkowana rozbudową sił zbrojnych. Wprowadzenie w życie ideologii przestrzeni życiowej oraz programu samowystarczalności gospodarczej doprowadziło do powstania systemu centralnego planowania, a mianowicie przede wszystkim:

• ustalenie zapotrzebowania surowców dla przemysłu zbrojeniowego oraz przemysłu cywilnego,

• zabezpieczenie zaopatrzenia materiałów pędnych,

• dopasowanie sieci transportowej do przyszłych zadań wojskowych,

• uregulowanie finansowania zbrojeń bezpośrednich i pośrednich.

Znacząca była intensyfikacja programu budowy dróg i mostów z roku 1929 oraz rozwój przemysłu motoryzacyjnego. Organizatorem i menedżerem budowy autostrad został Fritz Todt. Do pełnego zatrudnienia w Niemczech przyczynił się, zarówno program budowy autostrad (w odniesieniu do grupy robotników niewykwalifikowanych), jak i wzrost zatrudnienia w branżach zbrojeniowych, przede wszystkim w przemyśle stoczniowym i lotniczym. Również znaczący był wzrost liczebności sił zbrojnych ze 100 tysięcy do około 1 miliona w roku 1939. Od 1935 młodociani byli wcielani do Służby Pracy Reichsarbeitsdienst (RAD).

Ostatecznie do roku 1939 osiągnięto w wybranych zagadnieniach następujące wskaźniki:

• bezrobocia w roku 1938 spadło poniżej 1 miliona zarejestrowanych,

• budowa autostrad - zatrudnienie wzrosło 25 razy,

• produkcja pojazdów mechanicznych - wzrost zatrudnienia prawie 6-krotny,

• przemysł lotniczy, - wzrost zatrudnienia 41 razy,

• flota morska nakłady wzrosły 12 razy.

Zwalczanie bezrobocia przebiegało jednocześnie z likwidacją niezależnych związków zawodowych. Dnia 2 maja 1933 zajęto budynki związkowe, majątek został skonfiskowany, a przywódcy związkowi uwięzieni. Formalne pośrednictwo między pracownikami a przedsiębiorcami przejął Niemiecki Front Pracy (der Deutsche Arbeitsfront (DAF) kierowany przez Roberta Ley. Również wczasy zostały upaństwowione za pośrednictwem instytucji pod nazwą Siła przez radość (Kraft durch Freude (KdF)).

Plan Czteroletni

Plan rozwoju gospodarczego i związanej z nim serii reform gospodarczo-ekonomicznych realizowany przez partię nazistowską w Niemczech w latach 1936-1940. Jego głównymi założeniami były redukcja bezrobocia, rozwój przemysłu chemicznego, w tym produkcja włókien syntetycznych i syntetycznej benzyny, szeroki program robót publicznych, pobudzenie przemysłu samochodowego i budownictwa autostrad. Ponadto przewidywano rozwój sił zbrojnych poprzez zwiększenie liczebności armii i rozwój nowych rodzajów broni, które zostały Niemcom zabronione po ich klęsce w I wojnie światowej.

18 października 1936 Hermann Göring został odpowiedzialny za realizację całego projektu.

Kancelaria Rzeszy

• Adolf Hitler - Wódz i Kanclerz Rzeszy (Der Führer und Reichskanzler)

• Rudolf Hess - Zastępca Führera

• Otto Meissner - Sekretarz Stanu i szef Kancelarii Prezydenckiej Rzeszy

• Hans Lammers - Szef Kancelarii Rzeszy

Rodzaje armii

• Wehrmacht - Naczelne Dowództwo Wehrmachtu (Wilhelm Keitel)

• Heer (Wojska lądowe) - Naczelne Dowództwo Wojsk Lądowych

• Kriegsmarine (Marynarka wojenna) - Naczelne Dowództwo Marynarki Wojennej

• Luftwaffe (Lotnictwo) - Naczelne Dowództwo Lotnictwa

Opozycja antyhitlerowska w III Rzeszy

Pomimo akceptacji i wspierania reżimu przez społeczeństwo niemieckie, w państwie działała w pewnej skali opozycja antyhitlerowska, nie zgadzająca się w różnym stopniu na politykę nazistów oraz podejmująca próby sprzeciwu, jak również czynnego oporu i zamachów. Niemiecki ruch oporu w III Rzeszy określany jest mianem Widerstand.

Jedną ze znanych organizacji antyhitlerowskich była Biała Róża, której działalność została zdławiona. Ponadto powołano do życia przykładowo ruch Komitet Narodowy Wolne Niemcy. Oprócz tego podejmowano zamachy na Hitlera, z których najsłynniejszy zzamach z 20 lipca 1944. Ruch skierowany przeciw reżimowi, czynny opór oraz spiski miały wprawdzie działanie uświadamiające i motywujące społeczeństwo niemieckiego, jednak okazały się nieskuteczne odnośnie powstrzymania zbrodniczej działalności III Rzeszy.

6

Deutsches Reich

III RZESZA NIEMIECKA

Dawid Bodziony

---