4a. Funkcje mowy w widowisku teatralnym. Wers: prozodia i grafika.
Adrian Bojko
Wers: prozodia i grafika
W języku dużą rolę odgrywa system prozodyjny. Aby mogło dojść do porozumienia językowego, konieczne są segmentacja, delimitacja oraz podział.
Segmentacja jest niezbędna, abyśmy mogli uchwycić granice pomiędzy poszczególnymi jednostkami semantycznymi ( inaczej: rozróżnić wyrazy) oraz zachodzące między nimi relacje składniowe. Różnice, które się pojawiają, wynikają z innego wyposażenia prozodyjnego tekstu.
System prozodyjny to zespół brzmieniowych czynników mowy. Tworzą go intonacja i pauza, które potrzebne są do akustycznej delimitacji tekstu. System prozodyjny ma swoje funkcje, spełniające się wokół zdania. Można wyróżnić trzy formacje prozodyjne tekstu - wiersz, skandowanie i prozę - zależnie od tego, który ze składników systemu stanowi dominantę segmentacyjną.
W prozie najistotniejsza jest intonacja, która zależy od rodzaju zdania - oznajmujące, pytające, rozkazujące. W porządku intonacyjnym występują dwa intonemy - kadencja i antykadencja. Zdanie pytające ma tylko antykadencję, rozkazujące - kadencję, zaś oznajmujące zaczyna się antykadencją, a kończy kadencją. Zdania składowe w wielozdaniowych wypowiedzeniach mają antykadencję, natomiast zdanie zamykające wypowiedź mają kadencję. W prozie pojawiają się także pauza i akcenty, których funkcja jest zdeterminowana przez porządek składniowo-intonacyjny. To wszystko składa się na formację prozodyjną, czyli określony sposób segmentacji tekstu (według nauki o segmentacji tekstu).
Skandowanie, jest rodzajem wypowiedzi, który ma całkowicie odmienną charakterystykę brzmieniową. Każda sylaba jest tutaj oddzielona pauzą, wszystkie z sylab akcentowane są w taką samą mocą. W skandowaniu nie występuje intonacja. Akcent ma dominantę i w związku z tym eliminuje on intonację oraz podporządkowuje sobie pauzę. Nazywamy to skandowaniem, a czynność skansją. Zdania w skandowaniu muszą być krótkie. Jest ono głównie potrzebne do wyrażania emocji.
Jeśli chodzi o wiersz, dominantę ma tutaj pauza, która podporządkowuje sobie akcent i intonację. Wiersz jest zjawiskiem prozodyjno-językowym. Podobnie jak skandowanie, wiersz przeciwstawia się prozie, gdyż jest arbitralny lub po prostu nienaturalny, nie jest motywowany semantyką tekstu. Minimalne odstępy pomiędzy pauzami wynoszą trzy lub cztery sylaby, gdyby było ich mniej, wiersz stałby się skandowaniem.
W wierszu pauza nie jest wynikiem podziałów składniowych , jest arbitralna, nazywamy ją pauzą wersyfikacyjną. Zawsze pojawia się ona w takim samym miejscu - po takiej samej liczbie sylab, po każdym zdaniu składowym , takiej samej ilości zestrojów akcentowych lub ewentualnie zależy od osobistej chęci poety. Arbitralność polega na cięciu zdań wbrew potrzebom składni lub na pauzach po każdym wypowiedzeniu. Często zdarza się, że wiersz ma podwójną segmentację - na wersy i zdania.
Wiersz, to sposób prozodyjnej segmentacji tekstu, za pomocą arbitralnie użytych pauz, których tekstową wydolność określają reguły systemu prozodyjnego języka.
W wyniku takiej arbitralności członowania tekstu wersy jako jego efekty mogą być mniej lub bardziej prozodyjnie zróżnicowane albo poddawane uporządkowaniu polegającym na ich upodobaniu i równowartościowości.
Wers, to segment mowy wierszowanej zawarty między dwoma pauzami wersyfikacyjnymi, które są dla niego czynnikiem konstytutywnym. To nie zapis decyduje o wierszowym charakterze mowy i wierszowym charakterze delimitacji tekstu, lecz system prozodyjny, który skutecznie limituje rozmiar wersu. Gdyby wers miał 47 sylab to zdominowałyby go pauzy składniowe.Pauza najsilniejsza jest w wierszu nienumerycznym przerzutniowym. O wyborze miejsca pauzy wersyfikacyjnej w stosunku do działów składniowych decyduje nie wymóg logiczny, ale jej słyszalność, zatem pojawia się albo tam, gdzie przewidzieć ją najłatwiej, to jest zawsze po takiej samej liczbie jednostek językowych lub tam, gdzie przewidzieć ją najtrudniej.
Funkcje mowy w widowisku teatralnym
Roman Ingarden przedstawia trzy, niezwiązane ze sobą zjawiska:
- sztukę teatralną
- tekst dramatyczny
- spektakl
Istota każdego tych bytów jest zdeterminowana przez wolę osób uczestniczących w kreowaniu tekstu dramatycznego, spektaklu czy sztuki teatralnej, ma ona zatem intencjonalny charakter.
Ingarden określa spektakl i sztukę teatralną jako przypadek graniczny pomiędzy literaturą i innymi rodzajami sztuk. Według autora, w dramacie występują dwa różne teksty „do czytania” - tekst główny, czyli słowa i zdania mówione przez osoby oraz tekst poboczny, czyli didaskalia (informacje udzielane przez autora). Podczas wystawiania w teatrze, tekst poboczny odpada jako tekst. W związku z tym, znika także podwójna projekcja stanów rzeczy, zaś zdania, które składają się na tekst główny przestają należeć do przedmiotów przedstawionych przez tekst poboczny, tym samym tracąc charakter „stania w cudzysłowie”. Funkcję intencjonalnego wyznaczania, którą spełnia w czytanym dramacie tekst poboczny , przejmują w widowisku teatralnym pewne realne przedmioty w określony sposób ukwalifikowane i zjawiające się w odpowiednich wyglądach, jednak nieokreślone jednoznacznie co do swojej indywidualności.
W spektaklu dokonuje się podwójna konkretyzacja - tekst dramatyczny projektuje intencjonalnie (poprzez didaskalia i dialogi) pewne przedmioty (np. osoby dramatu), które z kolei są przejęte i zrealizowane przez realne przedmioty (aktorów), ukazujące się na scenie w odpowiednich wyglądach - wizualnych i akustycznych.
Dla powstania spektaklu niezbędna jest konkretyzacja za pomocą aktorów. Nie stanowią
oni jednak części widowiska teatralnego/spektaklu. Stanowią jedynie jego bytową podstawę, bowiem
spektakl jest wynikiem intelektualnego działania, świadomego oglądu przez widzów.
Funkcje mowy w widowisku teatralnym:
-intencjonalne przedstawianie przedmiotów (funkcja przedstawiana w widowisku jest zawsze pomocnicza i drugorzędna, ponieważ świat fikcji teatralnej budują głównie wyglądy zmysłowo percypowalne. Słowa, wypowiadane na scenie „trzymają w pogotowiu” pewne wyglądy, np. dotyczące przeszłości lub osób nieobecnych, które w ogóle na scenie się nie ukażą.)
-wyrażanie przeżyć i różnych stanów psychicznych oraz przemian osób mówiących w dramacie (ekspresywna funkcja słów ujawnia sięw monologach i w takich sytuacjach, gdy przekaz przeżyć postaci powierzony jest intonacji, mimice i gestyce postaci.)
-komunikowanie i wywieranie wpływu czy nacisku (dotyczą relacji międzyosobowych na scenie, tj. w obrębie świata fikcyjnego stworzonego na scenie. Postaci rozmawiają na scenie, by udzielić sobie jakichś informacji, wpłynąć na działanie drugiej osoby i tym samym oddziałać na akcję. Obie funkcje skierowane są na widownię, która musi otrzymać właściwe informacje.)
Widzowie są poza obrębem świata przedstawionego, nie są partnerami do konwersacji lecz estetycznie nastwionymi obserwatorami. Dlatego też utrzymują z konieczności pewien dystans do fikcyjnego świata przedstawionego na scenie.