Przyczyny agresji i przemocy w szkole.
Z agresją spotyka się w swoim życiu każdy z nas. Analizy statystyczne wskazują, że w Polsce wskaźnik przestępstw, takich jak kradzieże, rozboje i zabójstwa, jest znacznie wyższy w porównaniu z poprzednimi latami. Te zmiany społeczne znajdują odzwierciedlenie w polskiej szkole, gdzie problem przemocy staje się coraz poważniejszy. Częste są przypadki agresji nie tylko wśród samych uczniów, ale także w stosunku do nauczycieli. W obliczu oczywistej szkodliwości agresji i jej szybkiego rozprzestrzeniania się, szczególnie wśród młodych ludzi, należy zastanowić się nad jej źródłami a także nad sposobami jej zahamowania.
Przede wszystkim nie powinno się bagatelizować zjawiska przemocy w szkole. Niestety bardzo często pozostaje ona tematem tabu. Uczniowie są zastraszeni, nie chcą nikomu powiedzieć o tym, co dzieje się w szkole obawiając się pobicia lub kradzieży. Rodzice też coraz mniej spędzają czasu ze swoimi dziećmi, w pogoni za karierą i większymi zarobkami są często nieobecni, nie mają nawet okazji, żeby dostrzec, że w życiu ich dziecka dzieje się coś złego. Nawet nauczyciele i dyrektorowie szkół ignorują na ogół wszelkie doniesienia o aktach przemocy, jakie mają miejsce na terenie szkoły. Dzieje się tak z kilku powodów. po pierwsze nadanie rozgłosu takim wiadomościom mogłoby bardzo zaszkodzić reputacji szkoły, która zaczęłaby cieszyć się złą opinią, jako miejsce niebezpieczne, w którym zdarzają się różne przestępstwa. Z drugiej strony nauczyciele nieraz sami czują się wręcz sterroryzowani przez uczniów, nie chcą się im narazić. Obawiają się również, jak inni ludzie (nauczyciele, dyrektor) zareagują na wiadomość, że pedagog, nawet z wieloletnim doświadczeniem, nie może poradzić sobie z młodymi ludźmi.
Należy więc w pierwszej kolejności zmienić nasz stosunek do zjawiska agresji w szkole i nie bagatelizować tego problemu.
Skąd biorą się zachowania agresywne?
W psychologii agresja definiowana jest jako zachowanie ukierunkowane na zadanie cierpienia innemu człowiekowi, który chce uniknąć tego cierpienia. Istnieją trzy główne teorie psychologiczne próbujące wyjaśnić skąd biorą się zachowania agresywne. Teoria instynktu uznaje agresję za zachowanie wrodzone, które pozwala na rozładowanie wewnętrznego napięcia emocjonalnego i które jest mało podatne na wpływy zewnętrzne. Z kolei teoria uczenia mówi, że zachowania agresywne nabywane są przez każdego człowieka w toku jego rozwoju poprzez proces uczenia się. Pośrednie stanowisko zajmuje teoria popędu, która zakłada, że wszelkie zachowania agresywne prowadzą do zredukowania popędu, ale powstają na skutek oddziaływania środowiska. Jest to również teoria dość optymistyczna z punktu widzenia psychologii, ponieważ przewiduje, że zachowania agresywne mogą być modyfikowane w procesie uczenia się.
Zatem możemy przyjąć, że zewnętrzne czynniki sytuacyjne w dużym stopniu kształtują zachowania agresywne. Badania prowadzone w tym zakresie pozwoliły na wyodrębnienie wielu takich czynników, które są w stanie nasilać albo osłabiać przemoc. Zachowania agresywne zwiększają się np. pod wpływem prowokacji w postaci fizycznego lub słownego ataku, także na skutek pobudzenia emocjonalnego, przemocy obecnej w mass mediach oraz pewnych oczekiwań społecznych.
Badania wykazują, że obecność innych ludzi, którzy potępiają przemoc, prowadzi do zahamowania zachowań agresywnych u danej osoby, natomiast otoczenie pochwalające agresję wpływa na jej nasilenie się (Borden, 1975; za: Strelau, 2001). Dlatego tak ważne jest, by młodzi ludzie otoczeni byli osobami, które nie aprobują i nie tolerują zachowań agresywnych, dotyczy to rodziny, szkoły, grup rówieśniczych. Wielu psychologów podkreśla, że częste oglądanie przemocy w telewizji prowadzi do nasilenia się zachowań agresywnych. W procesie uczenia się przez modelowanie, młodzi ludzie powtarzają później różne formy przemocy. Poza tym przemoc na ekranie pobudza w człowieku agresywne wzorce zachowania i prowadzi do desensytyzacji - dana osoba staje się coraz mniej wrażliwa na akty przemocy zachodzące w jej otoczeniu traktując je jako coś normalnego.
Poza tym w szkołach, szczególnie tych dużych, nauczyciele skupiają się raczej na suchym przekazywaniu wiedzy, a wychowawcza funkcja szkoły jest zaniedbywana.
Na szczęście wobec wzrastającego poziomu zachowań agresywnych w szkole, problem ten jest coraz częściej poruszany w różnych debatach i dyskusjach o tematyce społecznej i wychowawczej. Pozwala to na zwiększenie wrażliwości nauczycieli, rodziców, a nawet samych uczniów na nieprawidłowe relacje panujące w ich środowisku szkolnym. Okazuje się, że wymuszenia, kradzieże, napady są w niektórych placówkach na porządku dziennym. Istotną zmianą, jaką zaczyna się obserwować jest zwiększona świadomość obecności przemocy w szkole, co jest najlepszym krokiem do zahamowania tej fali agresji.
Zachowania agresywne mające miejsce na terenie szkoły obejmują, o czym była już mowa, nie tylko relacje pomiędzy uczniami, ale również wzajemne stosunki między nauczycielami a młodymi ludźmi. Warto też zaznaczyć, że zachowania agresywne występują nie tylko ze strony uczniów, przejawy agresji często można zaobserwować u samych nauczycieli. Czynnikami, które nasilają emocje i reakcje agresji u nauczycieli są:
- brak umiejętności radzenia sobie ze stresem,
- wypalenie zawodowe,
- niemożność zapanowania nad klasą i utrzymania w niej dyscypliny,
- brak wiary we własne umiejętności pedagogiczne,
- problemy osobiste,
- negatywny stosunek do samych uczniów, traktowanie ich przedmiotowo.
Osobną grupę stanowią czynniki nasilające zachowania agresywne u uczniów:
- negatywny wpływ otoczenia, szczególnie rówieśników, którzy często pochwalają i zachęcają do stosowania przemocy,
- brak opieki i kontroli ze strony rodziny (może być spowodowany nieprawidłowymi postawami wychowawczymi rodziców albo obecnością pewnych patologii, np. alkoholizmem jednego z rodziców),
- bezrobocie,
- problemy finansowe,
- szerzenie się przemocy w środkach masowego przekazu (telewizja, Internet, prasa),
- popularność i większe zainteresowanie przemocą (np. filmy),
- uzależnienie, które często popycha do zachowań agresywnych, np. w celu zdobycia pieniędzy na narkotyki,
- agresja będąca na porządku dziennym w środowisku danej osoby (np. w rodzinie),
- poczucie krzywdy, chęć zemsty.
Oglądanie przemocy w telewizji czy w kinie oraz obserwowanie jej w życiu realnym prowadzi do zwiększania zachowań agresywnych, szczególnie wśród młodych ludzi. Działa w tym przypadku psychologiczny mechanizm, o którym była już mowa, mianowicie uczenie się przez modelowanie (naśladowanie), aktywizacja negatywnych myśli i wspomnień, a także osłabienie norm i wzrost tolerancji wobec agresji.
W przypadku szkoły funkcjonują określone zasady i oczekiwania, które również mogą nasilać zachowania agresywne. Za przykład może służyć zjawisko tzw. "fali", polegające na tym, że uczniowie starsi znęcają się nad młodszymi. Często upokarzają ich, wymuszają pieniądze, a w razie oporu stosują przemoc fizyczną. Takie zachowania wpisują się nieraz w niepisane zasady i tradycje szkoły. Nikt o tym publicznie nie mówi, choć wszyscy wiedzą dobrze o jego istnieniu. Młodsi uczniowie zwykle znoszą zachowanie swoich starszych "kolegów" ze strachu. Poza tym, jeżeli "złamią się" i doniosą o tym komuś dorosłemu, zyskają prawdopodobnie opinię "słabych", "kapusiów". Przyjmują więc bierną postawę i nie przeciwstawiają się przemocy.
Zatem spirala przemocy w szkole ma wiele przyczyn. Całkowite zahamowanie zachowań agresywnych jest tym trudniejsze, że wiele z ich źródeł stanowi nierozerwalny element współczesnej codzienności. Chodzi przede wszystkim o mass media, które są obecne w życiu każdego człowieka. Oglądanie telewizji jest aprobowaną społecznie formą spędzania wolnego czasu. Nie jesteśmy więc w stanie odseparować młodych ludzi od czynników mogących kształtować w nich postawę agresywną. Dodatkowe trudności powoduje brak skutecznych programów prewencyjnych, szczególnie w instytucjach, takich jak szkoła. Wspominałam już, że jej rola ogranicza się dziś raczej do przekazywania wiedzy książkowej. Szkoła w nikłym stopniu kształtuje osobowość czy wychowuje. Nie potrafi ochronić młodych ludzi przed przemocą, nie udziela efektywnej pomocy i opieki uczniom pochodzącym z rodzin patologicznych. Nauczyciele starają się nie ingerować w życie uczniów i ich relacje z innymi. Często bagatelizują więc przypadki przemocy w szkole, być może sami nie chcą utrudniać sobie pracy albo obawiają się, że sobie z tym nie poradzą.
Niewłaściwe postawy nauczyciela a przede wszystkim rodziców również mogą prowadzić do zachowań agresywnych u młodych ludzi. Całkowity brak zainteresowania, odrzucenie sprawiają, że młody człowiek pragnie zwrócić na siebie uwagę innych, odczuwa też nieustanną potrzebę podziwu ze strony otoczenia. Jeżeli jest upokarzany, krytykowany, rodzi się w nim gniew, poczucie krzywdy. Zależy mu więc na tym, by odpłacić innym za swoje cierpienia. Takie postawy antyspołeczne często kształtują się, gdy relacje panujące między dzieckiem a rodzicami są nieprawidłowe. Dziecko może przenosić też agresywne zachowania, np. niegrzeczne odzywki, kłótnie, które obserwuje w swoim domu, na relacje z innymi ludźmi, przejawiając arogancką i wrogą postawę nie tylko wobec rodziców, ale i w stosunku do nauczycieli, rówieśników.
Zachowanie nauczyciela, pewne rutyny w jego zachowaniu wpływają na kształtowanie się wśród uczniów postaw lekceważących lub agresywnych. Niektóre problemy mogą być związane ze stylem nauczania (ilość omawianego materiału, tempo nauczania, wymagania). Nauczyciel dominujący, traktujący uczniów przedmiotowo może nasilać u uczniów poczucie bezradności, podporządkowania, albo przeciwnie, wewnętrzny gniew i opór, które muszą znaleźć swoje ujście.
Negatywne postawy mogą pojawić się także u uczniów zdolnych, nie wywodzących się z rodzin patologicznych. Przykładowo osoby wybitnie uzdolnione i przebywające w normalnej szkole, zwykle wyróżniają się spośród pozostałych uczniów. Często są faworyzowane przez nauczyciela, mają pewne przywileje w porównaniu do innych, przez co czują się lepsze. Odczuwają potrzebę uwagi i podziwu, przejawiają postawy egoistyczne, są zapatrzone w siebie. Jednak zdarza się, że tacy uczniowie sami stają się ofiarami pozostałych członków klasy. Ich uprzywilejowana pozycja w grupie może przecież spotykać się z zazdrością, a nawet zawiścią, które często prowadzą do zachowań agresywnych.
Szkoła traktuje jednak w większości przypadków wszystkich uczniów w ten sam sposób, nie akceptując różnorodności. Stawiane przez nauczycieli wymagania, strategie stosowane w celu zdyscyplinowania grupy, ignorowanie indywidualnych potrzeb uczniów powodują uczucie buntu i wewnętrznego gniewu. Ponadto szkoła wpływa pośrednio na wszystkie relacje społeczne jednostki, przygotowując ją do pełnienia różnych ról w społeczeństwie w sposób nienaruszający porządku i norm społecznych. Te cele szkoły zwykle pozostają w sprzeczności z potrzebami ludzi młodych, pragnących niezależności i poświęcania im należytej uwagi.
Młody człowiek ma szansę normalnego rozwoju społecznego i zawierania zdrowych relacji z innymi, kiedy jego podstawowe potrzeby są zaspokajane, a otoczenie dostarcza mu pozytywnych wzorców zachowania. Jest to ważna funkcja szkoły, która powinna realizować swoje cele, a jednocześnie szanować odrębność i indywidualność uczniów. Powinna również zapewniać młodym ludziom opiekę i kontrolę, nie narażać ich na upokorzenia. Tymczasem to bardzo często nauczyciel stresuje ucznia, poniża go krytykując przy całej klasie czy naśmiewając się z jego niewiedzy. Nauczyciel wykorzystuje tym samym swoja dominującą pozycję, u ucznia rodzi się poczucie bezradności i frustracja spowodowana tym, że nie może się bronić.
Wszystkie omówione tu czynniki mogą prowadzić do rozprzestrzeniania się przemocy w szkole, powstawania zachowań antyspołecznych skierowanych przeciwko innym uczniom i nauczycielom, a także różnych form agresji u nauczyciela w stosunku do ucznia.
Jednym ze sposobów ograniczających agresję jest jej karanie, mimo iż skuteczność tej metody często bywa podważana. Kary spełniają bardzo dobrze funkcję odstraszającą, tzn. ukaranie jednej osoby zwykle skutecznie hamuje zachowania agresywne u innych osób. Ważnym czynnikiem przyczyniającym się do skuteczności karania jest nieuchronność kary, czyli przekonanie, że zostanie się ukaranym za swoje ewentualne złe zachowanie. Psychologowie uważają jednak, że ukaranie zachowania agresywnego nie musi koniecznie hamować jego ponownego wystąpienia u osoby, która została ukarana. W rzeczywistości, żeby karanie przyniosło pożądane skutki, muszą zostać spełnione ściśle określone warunki, czego trudno jest dokonać np. w warunkach szkolnych. Dlatego tez kary stosowane w szkole nie zawsze prowadzą do zahamowania agresji. Najgorszym z możliwych sposobów karania uczniów są kary fizyczne, które tylko nasilają gniew i poczucie krzywdy dziecka. Poza tym są one wyrazem niezdolności nauczyciela do poradzenia sobie z niezdyscyplinowanymi uczniami w inny sposób. Kary fizyczne dostarczają w końcu dziecku dalszych wzorców agresywnego zachowania. Podobnie jest z krzykiem, który również nie jest efektywną metodą hamowania agresji. Wyraża on tylko zdenerwowanie nauczyciela, nieraz odsłania jego bezsilność.
Przemoc w szkole nie jest problemem zupełnie nowym, pewne formy agresji zawsze były i będą obecne w życiu każdego człowieka. Na szerzenie się przemocy w szkole ma wpływ wiele czynników, związanych z samą instytucją szkoły i jej organizacją, jak również z osobowością uczniów i nauczycieli. Dlatego też jest to zjawisko, które trudno jest zahamować.
Należy po raz kolejny podkreślić ogromną rolę rodziców w procesie uspołeczniania ich dzieci i kształtowania przez nie w przyszłości zdrowych relacji z innymi ludźmi. W procesie hamowania zachowań agresywnych istotny jest również wybór odpowiednich strategii. Niejednokrotnie bowiem zdarza się, że niektóre formy osłabiania przemocy same mają negatywny charakter. Przykładem może być nieumiejętne stosowanie kar. Badania wykazują mimo wszystko, że kiedy karaniu agresji towarzyszy nagradzanie innych, pożądanych sposobów zachowania, wtedy dochodzi do zahamowania przemocy (Bandura, 1969; za: Strelau, 2001).
Poza tym szkoła i rodzice powinni współpracować w osłabianiu agresji dziecka. Często zdarza się, że młody człowiek karany jest za swoją agresję tylko w jednym środowisku, np. w domu, podczas gdy w drugim może swobodnie rozładowywać swoje napięcie poprzez agresywne zachowanie. Jest to pewna forma kompensacji, polegająca na uwalnianiu w szkole emocji, które są hamowane w domu.
Warto ponownie zaznaczyć, że karanie może prowadzić do efektów odwrotnych niż te zamierzone. Niektóre formy karania budzą w młodym człowieku negatywne emocje i stanowią dla niego pewne skrypty zachowań agresywnych, które sam może powielać w swoim przyszłym życiu.
Uwagi końcowe.
Wzajemne stosunki międzyludzkie mają zarówno charakter pozytywny, jak i negatywny. Przykładem takich niekorzystnych relacji jest agresja. Zachowania agresywne występują w każdej społeczności i w każdym czasie. Różnią się od siebie jedynie formą. Problem przemocy we współczesnym świecie jest tym bardziej złożony, że w toku rozwoju naszej cywilizacji pojawiły się nowe czynniki mogące wywoływać agresję, np. środki masowej komunikacji.
Dodatkowym problemem w walce z przemocą, zwłaszcza szkolną, jest brak uniwersalnych metod hamowania agresji, możliwych do zastosowania w każdych okolicznościach. Poza tym przypadki agresji są często bagatelizowane przez nauczycieli i rodziców. Tak więc dziecko pozostaje nieraz samo w obliczu tego problemu.
Ważna jest zatem odpowiednia edukacja przyszłych nauczycieli oraz uwrażliwianie ich na problemy agresji w szkole. Pozwoli im to na szybkie i bardziej efektywne reagowanie na przypadki znęcania się i przemocy wśród uczniów. Nauczyciele powinni pozostawać także w stałym kontakcie z psychologiem, który mógłby udzielić im cennych wskazówek i zapewnić poczucie wsparcia w trudnych momentach, zwłaszcza kiedy to nauczyciel jest ofiarą agresji uczniów. Istotną pomocą może okazać się organizowanie spotkań młodych ludzi z policją i informowanie ich o ewentualnych karach związanych ze znęcaniem się i przemocą fizyczna w stosunku do innych.
Należy również dążyć do kształtowania odpowiednich postaw wśród nauczycieli, którzy powinni szanować swoich uczniów a jednocześnie sami być szanowani. Ważne jest wytworzenie więzi zaufania między nauczycielami a uczniami, co być może zaowocuje większym poczuciem bezpieczeństwa w szkole i jednych i drugich.
Zarówno szkoła jak i środowisko rodzinne powinny w końcu kształtować pozytywne wzorce zachowania, uczyć młodych ludzi różnych sposobów wyrażania swoich emocji i ich kontrolowania. Wymaga to jednak poświęcenia młodzieży więcej czasu, na co wielu rodziców i wiele szkół nie stać w tym momencie.
Opracowano na podstawie: Strealu, J. (2001). Psychologia. Podręcznik akademicki. Tom III. Gdańsk: GWP.