Ewa Michalak
Patrycja Szelejak
Pedagogika w zakresie profilaktyki i animacji społeczno-kulturalnej
Grupa 2
Rok III, semestr V
Przedmiot: Profilaktyka niedostosowania społecznego
Prowadzący przedmiot: dr Marek Kulesza
Temat pracy : Agresja i przemoc w szkole
Agresja i przemoc w szkole – charakterystyka zjawiska
Znaczenie pojęć agresja, przemoc
Większość psychologów przez agresję rozumie każde zamierzone działanie -
w formie otwartej czy symbolicznej – mające na celu wyrządzenie komuś lub czemuś szkody, straty, bólu fizycznego lub cierpienia moralnego.
W literaturze funkcjonuje wiele definicji pojęcia agresji. Na użytek tej pracy przyjmiemy definicję Chylewskiej- Barakat :
Przez agresję rozumieć będziemy bezpośrednie lub pośrednie zachowanie dziecka, które wykracza poza normy społeczne i u podłoża którego leżą negatywne nastawienia bądź emocje sprawcy.
O agresji można mówić, że jest jawna, czyli agresja fizyczna, werbalna lub ekspresyjna, agresja bezpośrednia.
Natomiast agresję słowną, przyjmującą na przykład postać oszczerstw, pomówień itp. nazywa się pośrednią.
Niektórzy wyróżniają także agresję spontaniczną „gorącą” i instrumentalną „zimną” – podejmowaną z premedytacją.
Ekstremalna forma agresji przyjmuje postać okrucieństwa i polega na fizycznym lub psychicznym niszczeniu żywej istoty w sposób szczególnie gwałtowny i wymyślny.
Agresja bezpośrednia polega na ataku skierowanym wprost na określoną osobę lub rzecz.
Agresja pośrednia powoduje szkodę lub przykrość osobie , na którą skierowana jest intencja, chociaż do bezpośredniego ataku nie dochodzi.
Agresja słowna wyraża się w formie wypowiedzi poniżających , gróźb czy wprowadzania
w błąd.
Wśród wielu definicji agresji akcentowane są dwa zasadnicze elementy: agresywne zachowania niosą ze sobą negatywne skutki dla ofiary oraz jest intencjonalne, przy czym sprawcę opisuje się jako pragnącego zranić bądź uszkodzić fizycznie lub psychicznie ofiarę.
Agresja interpersonalna jest aktem odnoszącym się do zachowań międzyludzkich intencjonalnie organizowanym w celu wyrządzenia szkody jednostce lub grupie społecznej, jest umyślnym działaniem na szkodę jednostki, którego nie da się społecznie usprawiedliwić.
Przyjmuje się, że agresja interpersonalna nie jest zwykle jednostronna, lecz polega
na wzajemnej prowokacji, konfrontacji i eskalacji konfliktu.
Szerokie rozumienie konfliktu obejmuje także indywidualne lub grupowe działania ograniczające czyjąś wolność, jak również wandalizm skierowany przeciw dobru publicznemu, np. w ramach szkoły.
Terminy agresja i przemoc często stosuje się zamiennie, są one ze sobą powiązane, lecz nie oznaczają tego samego.
„Przemoc jest następstwem tylko niektórych form czy kategorii agresji”. (Kolejwa 2004,
s. 206)
„Przemoc jest to nadużycie albo wykorzystanie swej przewagi fizycznej, emocjonalnej lub sytuacyjnej nad inną osobą dla uzyskania dla siebie ważnego celu”.
„Agresywnością nazywa się na ogół stałą gotowość do reagowania agresją na tzw. Sygnały wywoławcze oraz gotowością do percepcji tych sygnałów. Jednostkę przejawiającą taką stałą gotowość czy tendencje określa się mianem agresywnej. Daje się przy tym często zauważyć brak umiejętności kontrolowania agresji, a także manifestowanie postawy wrogości do otoczenia.”
Kiedy pojawia się agresja?
Z przejawami agresji mamy do czynienia już we wczesnej fazie dzieciństwa.
Wg Popielarskiej „u małych dzieci nieopanowane, agresywne sposoby zachowania się są
w znacznym stopniu regułą i normą”. (Rajska – Kulik 1999, s 163).
Można zgodzić się z tym twierdzeniem uznając, że proces rozwoju dziecka łączy się
z pewnego rodzaju zaburzeniami w zachowaniu, protestami i gniewem jako normalnymi zjawiskami charakterystycznymi dla danego etapu owego procesu.
Takim charakterystycznym etapem rozwoju przykładowo jest okres dorastania, kiedy to pewne wyrazy buntu są wynikiem poszukiwania własnego „Ja”, kształtowania swojej osobowości czy też kreowania swojego światopoglądu. „ Specyficzny dla okresu dorastania negatywizm może przybrać formę arogancji czy prowokowania, najczęściej jednak przejawia się w łagodnych formach droczenia się, ociągania, marudzenia, w krótkotrwałych wybuchach złości, skierowanych bardziej przeciwko światu niż przeciw konkretnej osobie czy sytuacji”. (Obuchowska 1999, str. 332).
Wynika z tego, że nie ma ludzi całkowicie wolnych od zachowań agresywnych, gdyż związane jest to z naturą ludzką. Agresja zależna od czynników sytuacyjnych i zewnętrznych traktowana jako mechanizm obronny, czy sposób na wyrażanie niezadowolenia jest społecznie akceptowalna.
Rodzi się zatem pytanie kiedy agresja przestaje być dopuszczalna i w przypadku dzieci
i młodzieży staje się zagrożeniem dla ich rozwoju?
Aby spróbować odpowiedzieć na to pytanie warto przyjrzeć się rodzajom agresji na poszczególnych etapach rozwoju dziecka.
Jeśli spojrzymy na problem agresji z perspektywy wieku dziecka, to można zauważyć, że rodzaje agresji różnią się na poszczególnych etapach rozwoju.
Dziecko będące w okresie przedszkolnym, będące nastawione głównie na własne potrzeby będzie broniło swoich zabawek przed rówieśnikami. Jak to już było wcześniej wspomniane w tym okresie życia takie konflikty między dziećmi są sprawą naturalną, wynikającą z ogromnej potrzeby autonomii. Jest to rodzaj agresji instrumentalnej , gdyż celem agresywnego postępowania jest jedynie chęć odzyskania bądź posiadania danego przedmiotu.
W pierwszych latach szkolnych ten rodzaj agresji zaczyna się zmieniać. Agresja fizyczna nie występuje już w tak ogromnym stopniu, pojawia się natomiast agresja werbalna, przejawiająca się między innymi poprzez tak zwane „obgadywanie” lub jawne przezywanie rówieśników przez osoby będące agresorami.
Powodem, dla którego zanika agresja fizyczna jest rozwój umiejętności językowych związanych z komunikowaniem się z innymi. Uczniowie początkowych klas szkół podstawowych zaczynają demonstrować swoje potrzeby poprzez komunikację , między innym także w sytuacjach konfliktowych, które mogą wywoływać zachowania agresywne.
Obniżanie się poziom agresji instrumentalnej na rzecz agresji wrogiej ( nakierowanej na celowe zranienie kogoś) może być tez spowodowane tym, że dziecko zaczyna rozumieć intencje i motywy postępowania innych osób , dzięki czemu uczy się rozpoznawać sytuacje konfliktowe. Kiedy natomiast uwierzy, że ktoś ma do niego wrogi stosunek może uciekać się do zachowań agresywnych, wynikających z poczucia zagrożenia, według zasady „ najlepszą obroną jest atak”.
U młodzieży gimnazjalnej i ponadgimnazjalnej także można zaobserwować pewne zmiany dotyczące agresywności. Pierwsza zmiana to taka, ze agresywne zachowania mogą prowadzić do cięższych uszkodzeń fizycznych, a w przypadkach szczególnych mogą prowadzić do śmierci. Wynika to możliwości używania różnego rodzaju niebezpiecznych narzędzi w celach obronnych bądź z zamiarem wyrządzenia komuś krzywdy. Kolejną zmianą staje się tendencja do agresji zbiorowej, z którą mamy do czynienia, gdy grupa młodych ludzi łączy siły w celu zaatakowania kogoś.
Młodzież zaburzona często pozbawiona jest wszelkich skrupułów, zaślepia ich gniew i nieodparta chęć wyrządzenia komuś krzywdy. Nie wyznaczają sobie żadnych granic, także często nie wahają się zachować agresywnie w szkole w stosunku do nauczycieli, pedagogów i innych uczniów. Potrzeba uzewnętrznienia zapędów agresywnych jest silniejsza od ewentualnych konsekwencji.
Z powyższego wynika, ze nie zawsze bunt i agresja u dzieci i młodzieży prowadzi do prawidłowego rozwoju. Rozwój ten jest zaburzony, kiedy owe czynniki zbytnio się nasilą, tak, że można zaobserwować w porównaniu z innymi osobami danej grupy wiekowej znaczne i szkodliwe dla ich samych bądź otoczenia naruszenie norm i zasad społecznie akceptowalnych, w tym problemy z prawidłowym funkcjonowaniem społecznym i szkolnym.
Agresja i przemoc w szkole
Badania prowadzone na przestrzeni ostatnich lat wskazują na wzrost zachowań agresywnych wśród dzieci i młodzieży w szkole.
Agresja szkolna jest zjawiskiem złożonym, według Frączaka agresję można rozumieć w kategoriach interpersonalnych lub jako zjawisko społeczne.
Agresja w szkole jako zjawisko społeczne
Problem przemocy w szkole, jak już to zostało wyżej nadmienione współcześnie przybiera coraz większą siłę. Zachowania zaburzone u uczniów występują już nie tylko jako pojedyncze przypadki , lecz zaczynają się rozszerzać, można powiedzieć na skalę niemalże zjawiska społecznego. W szkole ma się do czynienia już nie tylko z uczniami agresywnymi, ale z przejawami agresji szkolnej , w tym z problemem niedostosowania społecznego i przestępczością.
Szczególnie istotnym dla agresji szkolnej jest wyróżnienie agresji proaktywnej i reaktywnej.
Agresja proaktywna jest zaplanowana i pozbawiona emocji
Agresja reaktywna jest niezaplanowana, osoby nią owładnięte kierują się gniewem i impulsywnością działań. Zwykle występuje spowodowana odpowiedzią na prowokację.
Agresja szkolna jest bliżej związana z pojęciem agresji proaktywnej, zdają się to potwierdzać badania , w których uczniowie przyznali, że stosują ten rodzaj agresji. Zdają sobie sprawę, iż agresja nie jest najlepszą obroną przy rozwiązywaniu konfliktów jednak wykorzystują tę metodę, gdyż wydaje im się najskuteczniejsza.
Wyniki badań nad agresją szkolną wskazują także, że agresja proaktywna:
- ujawnia się w młodszym wieku szkolnym
-dzieci wykazujące ten typ agresji zaczęły wdawać się w bójki już w wieku 7 lat
-dzieci te nie mają motywacji do nauki
- dzieci nie posiadają bliskich więzi z rówieśnikami
-są nadpobudliwe
W agresji reaktywnej u chłopców stwierdzono takie cechy osobowościowe jak:
- impulsywność
-wrogi stosunek do innych
- brak bliskich relacji
W szkole występują uczniowie charakteryzujący się wyłącznie agresja reaktywną jak i tacy, których charakteryzuje tylko agresja proaktywna. Ta ostatnia występuje więcej
u osób z bardziej widocznymi objawami niedostosowania społecznego.
W ujęciu agresji jako zjawiska społecznego na jej rozwój i występowanie znaczny wpływ
ma grupa, w wypadku szkoły grupa jaką jest klasa szkolna.
Według A. Frączaka przynależność do danej grupy ma dla dziecka ogromne znaczenie. Dziecko identyfikuje się z nią oraz jest ona jego punktem odniesienia. W odniesieniu
do szkoły jeśli klasa szkolna jest zgrana jej członkowie uważają, że są lepsi od innych grup,
a w sytuacji zagrożenia stabilności grupy szuka się przyczyny wśród jej danego (danych) członka (członków) uciekając się niejednokrotnie do aktów agresji względem niego (nich).
To samo występuje w przypadku niepowodzeń grupy np. słabych wyników w nauce.
Wtedy to grupa szuka tzw. kozła ofiarnego – osoby, która według niej jest przyczyną niepowodzeń. Wyznaczenie takiej osoby nazywane jest destruktywną strategią rozwiązywania sytuacji trudnej . Kozioł ofiarny zostaje wybierany nie poprzez sprawiedliwą analizę sytuacji. Zostaje on wybierany na zasadzie usprawiedliwienia niepowodzeń całej grupy, poprzez zrzucanie całej winy na jedną osobę. Podobnie jest, kiedy klasa szkolna zauważa, że dana osoba(osoby) wyłamują się z respektowania ogólnie przyjętych norm. Wyodrębnia się wtedy tzw. Czarną owcę, jako członka (członków klasy), która nie chce przestrzegać określonych zasad. Jako taką wyklucza się ją z życia klasy i karze. Często odnosi się to do zachowań aspołecznych np. cała klasa zdecydowała się nie przyjść na klasówkę, a jedna lub kilka osób zdecydowało się przyjść i opowiedzieć o wszystkim nauczycielowi.
Kozioł ofiarny jest wykorzystywany przez grupę, podczas gdy czarna owca jest przez klasę gnębiona. Wobec obu przypadków cała klasa podejmuje się celowych działań agresywnych, co prowadzi do zadomowienia się atmosfery grozy i strachu w klasie. ( Kirwill 2004).
W grupie szkolnej istnieją także czynniki sprzyjające ukazaniu się/ rozwojowi agresji. Są to:
-naśladowanie modelu zachowania agresywnego przez dzieci
- niska kontrola nad bodźcami pobudzającymi do agresji
Naśladowanie dziecka agresywnego przez resztę klasy jest tym bardziej prawdopodobne im bardziej ta osoba jest popularna, lubiana, atrakcyjna towarzysko. Jeśli ktoś został zaatakowany przez agresora, a reszta grupy się tylko temu biernie przygląda zmniejsza to jego poczucie winy i wyrzuty sumienia i dostaję on ciche przyzwolenie
na kontynuowanie swoich czynów.
Przejawy agresji w szkole
Agresja nie działa na zasadzie jednego typu, lecz dotyczy wielu zachowań, które powodują fizyczną, psychiczną i/ lub emocjonalną krzywdę. Agresja to nie tylko bicie,
ale i na przykład rozprzestrzenianie nieprzychylnych plotek na czyjś temat, celowe wykluczanie jednostek z grupy, przezywanie i drażnienie. Większość dzieci ma niestety okazję zetknąć się z tego typu zachowaniami uczęszczając do szkoły. Jednak, aby zrozumieć problem agresji i przemocy w szkole należy rozpoznać cele i następstwa takiego postępowania.
W tym kontekście rozróżniane są dwa rodzaje agresji: instrumentalna i wroga.
Agresja instrumentalna ma na celu zdobycie pożądanej rzeczy, przykładem jest sytuacja, gdzie małe dziecko zabiera rówieśnikowi cukierki, ponieważ też miało na nie ochotę.
Agresja wroga polega na celowym zamiarze wyrządzenia komuś krzywdy i\ lub zranienia uczuć.
Działania mające na celu wyrządzenie szkody psychicznej są nazywane agresją w relacji, przykładem może tutaj być sytuacja szkolna, kiedy to następuje odsunięcie danej jednostki z życia towarzyskiego całej klasy szkolnej.
Kiedy dziecko sięga po agresję? Agresja zaczyna rodzić się i ujawniać wtedy, gdy w procesie zaspakajania indywidualnych potrzeb i realizacji związanych z nimi celów pojawiają się przeszkody.
W zależności od tego, jak owa przeszkoda zostanie potraktowana ( jako wyzwanie czy jako zagrożenie dla realizacji celu), jakimi zasobami do poradzenia sobie w trudnej sytuacji dysponuje dziecko, a więc: czy może zachowywać się elastycznie , czy nie, jak bardzo jest odporne na stan podwyższonego napięcia emocjonalnego – to wszystko decyduje o tym, czy zachowa się konstruktywnie , czy też zacznie się posługiwać agresją i w końcu sięgnie do przemocy, by jednak cel osiągnąć.
W szkole istnieje wiele przejawów agresji fizycznej, psychicznej.
Według Olweus’a można zaliczyć do nich m.in.:
- przeklinanie
-robienie min
-używanie brzydkich gestów
-wyłączanie kogoś z grupy
-rozpowszechnianie plotek
- manipulowanie przyjaźniami
-oszczerstwa
Jeszcze inną formą spotykaną na terenie szkoły jest wandalizm, a także niewłaściwe odzywanie się do nauczycieli i innych pracowników placówki, bójki, pobicia aż do skrajnych sytuacji jak podłożenie bomby czy wszczynanie fałszywych alarmów.
Prawdopodobnie w każdej klasie szkolnej znajduje się kilka osób będących ofiarami przemocy i agresji jak i są osoby będące sprawcami tejże przemocy i agresji.
Zjawisko zwane „falą”
Zjawisko fali, nazywane inaczej terroryzmem szkolnym polega na znęcaniu się dzieci i młodzieży z klas starszych nad młodszymi. Związane jest to na przykład ze zmuszaniem młodszych uczniów do wykonywania różnego rodzaju usług na rzecz starszych czy też podporządkowaniu się ich woli.
A. Frączek twierdzi, że agresorzy to zwykle silni fizycznie chłopcy, charakteryzujący się dużą pewnością siebie, niskim poziom empatii, impulsywnością oraz skłonnością do pozytywnych opinii na temat agresji.
Ofiarami przemocy zwykle są osoby, które nie posiadają bliskiego grona przyjaciół, są mało aktywne fizycznie, nie czują się bezpiecznie w środowisku szkolnym, są nieśmiałe, mają niskie poczucie własnej wartości, na atak reagują płaczem , są wrażliwe .
D. Olweus wymienia ofiary bierne i rzadziej ofiary prowokujące. Według autora ofiary bierne swoją postawą ukazują, że są jednostkami słabymi, nie pewnymi siebie, które nie będą potrafiły obronić się czy zareagować na atak.
Osoby takie są bardziej narażone na ataki przemocy i agresji ze strony rówieśników
Zjawisko zwane „ bullying”
Pojęcie „bullying” stosuje się aby określić zjawisko znęcania się kilku członków grupy uczniowskiej nad jednym uczniem.
Zjawisko negatywizmu
Agresja w szkole może także przybierać formę negatywizmu czyli postawą odmawiającą współpracy z uczniami, nauczycielami, kadrą szkolną, oporem przed wykonywaniem obowiązków lekcyjnych, a także z dużym poziomem złości, nienawiści i podejrzliwości.
Agresja szkolna w świetle badań
Badania wykazują, że przemoc i agresja w szkole najsilniej występują miedzy 13 – 15 rokiem życia ( VI klasa szkoły podstawowej – II gimnazjum) . Agresorami są chłopcy głownie
z problemami w nauce . U młodzieży starszej występuje tendencja malejąca wobec stosowania przemocy. Z badań tych wynika, że jest to problem rozwojowy , szczególnie objawiający się na poziomie kształcenia gimnazjalnego. (Schmidt 1998)
W badaniach wyróżniono następujące rodzaje agresji:
Agresja fizyczna szkoła podstawowa
Zasadnicze szkoły zawodowe przemoc psychiczna
Inne szkoły ponadpodstawowe wandalizm (Surzykiewicz 1998)
Poniższy wykres przedstawia przestępczość jaką można było zaobserwować w szkole podstawowej i gimnazjum w latach 2004 – 2007. Wykres skupia uwagę na przestępstwach, które spowodowały uszczerbek na zdrowiu, w jego zakres wchodzi także udział w bójce lub pobiciu oraz przestępstwa rozbójnicze.
Z przeprowadzonych badań wynika, że z przestępstw popełnianych na terenie tych szkół największe dane dotyczą przestępstw rozbójniczych. Jednak ich liczba w porównaniu z rokiem 2004 spadła w roku 2007 do 3 037 takich czynów.
Jeśli chodzi kategorie uszczerbek na zdrowiu liczba ich systematycznie się zwiększała w porównaniu z latami wcześniejszymi w 2007 osiągając liczbę 1500 tego typu czynów. Z wykresu nie wynika jaka grupa wiekowa była ich sprawcami, można jednak domniemać, że były to osoby z poza terenu szkoły.
Sytuacja bójek i pobić wzrosła od 2004 roku z 696 do około 957 takich czynów czyli o ponad 27 %. W tym przypadku można przyjąć, że sprawcami tych czynów są głównie uczniowie. Zakładając, iż udział w tych bójkach brali nieletni stanowi to 32% ogółu pobić\ bójek nieletnich, co oznacza, ze co trzecia bójka ma miejsce w szkole podstawowej lub gimnazjum.
Wykres 1 Przestępczość w szkole podstawowej i gimnazjum
Dane Komendy Głównej Policji
Wykres 2 Ocena poczucia bezpieczeństwa w szkole w opiniach uczniów
Powyższy wykres przedstawia dane dotyczące poczucia bezpieczeństwa uczniów
na terenie szkoły. 27% uczniów na pytanie czy czuje się bezpiecznie odpowiedziało tak, 45% raczej tak, 10% raczej nie, 4% nie, a w 14% brak jest danych na ten temat.
Według słownika Języka Polskiego (2005) bezpieczeństwo oznacza stan niezagrożenia, spokoju. Mam do czynienia w życiu z różnymi rodzajami bezpieczeństwa jak: bezpieczeństwo osobiste czy narodowe.
Pytanie zadane o bezpieczeństwo w kategorii agresji, przemocy oznacza brak
lub istnienie poczucia zagrożenia wynikającego z owych przyczyn.
W tym kontekście w przypadku szkoły to pytanie zostało zadane z myślą, że osoby czujące się bezpiecznie w szkole nie posiadają wrażenia, ze mogą zostać w tej szkole ofiarami agresji czy przemocy.
Na przedstawionym przez nas wykresie większość badanych odpowiedziała,
że w szkole czuje się bezpiecznie, a tylko 14% miało zdanie przeciwne. Posiadając jednak dane na temat intensywności i skali przemocy i agresji w szkołach wyniki te są zadziwiające. Rozważając to można zastanowić się, czy przemoc i agresja są dobrze rozumiane przez uczniów. Może to sugerować, iż wiele działań przyjętych jako agresywne nie są tak przez nich określane, co wpływa na znaczenie bezpieczeństwa w ich opiniach. Można
się zastanowić jak zjawisko przemocy i agresji wpłynęło na pogląd uczniów na jej temat.
Szkoła jako przyczyna agresji
Według Spionek szkoła to nie tylko miejsce, gdzie istniejące zachowania agresywne dziecka się ujawniają , ale i może przyczyniać się do dalszego pogłębiania tych zaburzeń. Mogą też istnieć przypadki osób, które zaczęły przejawiać agresję po raz pierwszy właśnie
w środowisku szkolnym. Wynika z tego, ze szkoła jest przyczyną, a także ma duży wpływ
na zjawisko agresji i przemocy.
Warto w ty miejscu przyjrzeć się bliżej relacjom uczniów z nauczycielami. Badania, które przeprowadziła Jundziłł wykazały, że 65 % badanych uczniów uważa , że nauczyciele niechętnie odnoszą się do uczniów, a 38,3% wypowiadało się na temat agresywnego stosunku nauczycieli do ucznia. Wyniki wskazały, że 73% nauczycieli krzyczy na uczniów
bez wyraźnej przyczyny .
Problemem jaki zdaje się dotykać nauczycieli są różnego rodzaju błędy wychowawcze,
jak na przykład krzywdzące ucznia kary. Wymierzanie ich może wynikać z wyładowania swojego gniewu na akurat nielubianym uczniu bądź nawet z chęci ośmieszenia go w oczach innych.
Ilustruje takie postępowanie poniższa wypowiedź nauczycielki, która przez przypadek zetknęła się z takim zachowaniem swojego kolegi z pracy:
„Weszłam do klasy tuż po dzwonku na przerwę .Jeden z chłopców wisiał za karę na ścianie , na haku przeznaczonym na płaszcze. Zawieszony był za pasek od spodni. Nauczyciel zachęcał klasę, by się z niego śmiała. W klasie było zupełnie cicho. Nauczyciel krzyczał, że ich wszystkich tak pozawiesza, jeśli nie będą się śmiać. Zaczęli się śmiać. Nie wiedziałam, co zrobić. Wyszłam na chwilę z klasy.”(Danielewska 2002, str 58)
Był to niewątpliwy przykład przejawu agresji nauczyciela względem ucznia. Uczniowie w szkołach często są represjonowani, według badań przyznaje się do tego 70% nauczycieli (Dąbrowska- Bąk 1987). W szkole co trzeci uczeń odczuwa presję, co drugi naciski ze strony nauczycieli w celu przyswojenia zbyt dużej ilości materiału , prawie co drugi odczuwa wyższość nauczycieli i lęk.( B. Karolczak-Biernacka 1996).
Nauczyciele często nie rozumieją potrzeb uczniów, traktują ich przedmiotowo, co niewątpliwie także prowadzi do wzbudzania w dzieciach i młodzieży zachowań agresywnych. Kadra nauczycielska bywa także niesprawiedliwa i sama stosuje agresję wobec uczniów. Takie postępowanie grona pedagogicznego wobec uczniów prowadzi do rozprzestrzeniania się zjawiska bullying’u, gdyż osoby nauczycieli i pedagogów często pozwalają na tego typu zachowania. Rozwój bullying’u wynika również z chęci podręczenia stojącej niżej rangą ofiary.
Ten negatywny obraz kadry nauczycielskiej ukazuje, że nauczyciele często posługują się rozwiązaniami agresywnymi wobec swoich uczniów. Może być to spowodowane bezradnością, chęcią wyładowania się, poczuciem desperacji i brakiem pomysłów na inne rozwiązanie problemu.
Klimat szkoły a agresja i przemoc
Według Ferdinanda Edera na pojęcie klimatu szkolnego składa się m.in.:
-atmosfera wychowawcza danej szkoły
- charakterystyczne dla danego środowiska wychowawczego normy i wartości
Klimat szkoły może być rozumiany jako subiektywne doświadczanie i przeżywanie środowiska nauczania przez uczniów. Może ukazywać opinie uczniów na temat pewnych trwałych cech charakterystycznych dla ich szkoły.
Według innych autorów - Holtappelsa i Meiera (1997),na klimat szkoły składają się następujące zjawiska:
-kultura procesu dydaktycznego
-klimat społeczny
Na kulturę procesu dydaktycznego składają się:
-jakość pomieszczeń: klas szkolnych, sali gimnastycznej- możliwości ich dobrego wykorzystania
-treści nauczania – czy odnoszą się do zainteresowań uczniów i są adekwatne do życiowej rzeczywistości
- różnorodność form nauczania, dostosowanych do umiejętności ucznia
-wyniki nauczania, czy wymagane rezultaty są na miarę możliwości uczniów
- ocena równości szans
Klimat społeczny odnosi się do:
- zaangażowania kadry nauczycielskiej
- jakość kontaktów w relacji nauczyciel- uczeń
- kontrola i rodzaje kar
- angażowanie uczniów w życie szkoły
-jakość kontaktów w relacji uczeń-uczeń
(Schmidt 1998)
Oba zjawiska składające się na klimat szkolny mają znaczenie dla rozwoju agresji
i przemocy w danej szkole.
Badania dowiodły, iż klasy szkolne, gdzie występuje negatywny klimat są o wiele bardziej skłonne do zachowań agresywnych. Styl wychowania ograniczająco- dyscyplinujący powiązany z etykietyzacją czyli przypisywaniu agresorom określonej roli sprzyja rozwojowi demonstrowania różnych form przemocy i agresji. Odnosi się to także do stylu
autorytarno-karzącego, którego celem ma być ograniczenie agresji, skutek jest wręcz przeciwni, powoduje to wzrost tego typu zachowań. Wg badań najniższy stopień agresji występował w szkołach o charakterze wspierająco- zaangażowanym.
Tak zwana kultura procesu dydaktycznego winna być nastawiona na uczniów, należałoby zmniejszyć uczucie presji i stresu wśród uczniów . W takiej atmosferze dzieci
i młodzież wykazują mniejszy poziom agresywności, co poprawia sam proces kształcenia
i sprawia, że agresja ta nie występuje na tak ogromną skalę.
W polskich szkołach niestety w dalszym ciągu występuje problem z dobrą organizacją procesu dydaktycznego oraz czynnikami składającymi się na klimat szkoły.
Przyczyn takiego stanu rzeczy można szukać wśród samych nauczycieli, którzy
nie są przygotowani do radzenia sobie w sytuacjach trudnych, mają negatywne nastawienie
do pracy co przekłada się na uczniów.
Agresja i przemoc a niedostosowanie społeczne
Socjalizacja a niedostosowanie społeczne
Socjalizacja nie ma jednoznacznego rozumienia w psychologii, socjologii i pedagogice. Nazywana jest m.in. jako proces adaptacji dzieci i młodzieży do środowiska, które bezpośrednio kształtuje jednostkę, jak i do środowiska, które pośrednio kształtuje jednostkę.
Możemy mówić o negatywnym i pozytywnym wpływie socjalizacji na jednostkę, gdyż proces ten wiąże się z przynależnością do pewnych grup społecznych, których zasady i normy mogą być pożądane bądź niepożądane w stosunku do ogółu norm danego społeczeństwa.
Ujmując tak pojęcie socjalizacji należałoby przyjąć istnienie społecznie niepożądanych postaw jako wytworów tej socjalizacji. W momencie, gdy dana grupa pozytywnie oddziaływuje na jednostkę, zmieniając ją mówimy o wyższym poziomie socjalizacji. Oddziaływania natomiast grup naznaczonych jako destruktywne powoduje zaburzenia
w socjalizacji.
Z. Skórny uważa, że rezultatem socjalizacji jest uspołecznienie jednostki i osiągnięcie przez nią dojrzałości społecznej.
Rezultaty te mogą zostać osiągnięte ale i podczas procesu socjalizacji mogą także występować zaburzenia uniemożliwiające ich osiągnięcie.
Wyróżniamy następujące postawy:
- postawy prospołeczne – charakteryzuje je m.in. życzliwość, sprawiedliwość, postawa altruistyczna
- postawy aspołeczne- postawa izolacji, egocentryzmu, egoizmu, wrogości i sadyzmu
Kiedy dojdzie do przejawiania przez daną jednostkę w procesie socjalizacji postaw aspołecznych jednostka ta może być zagrożona niedostosowaniem społecznym.
J. Konopnicki wyróżnia trzy rodzaje niedostosowania społecznego:
zahamowanie
zachowania demonstracyjno – bojowe
skrajne formy aspołeczności
Istotny dla występowania agresji w szkole jest rodzaj zachowania
demonstracyjno – bojowy, który często uwidacznia się w szkole poprzez:
- odmawianiu współpracy przy wykonywaniu danego polecania zadanego przez nauczyciela, niechęć do współpracy z uczniami
- biernym stosunkiem do życia klasowego i szkolnego
- niewłaściwym zachowaniem – niegrzeczne wypowiedzi kierowane do nauczycieli
i kolegów\ koleżanek z klasy\ szkoły
-agresywnymi odruchami/ wrogim nastawieniem w stosunku do jakichkolwiek interwencji
ze strony pedagoga czy nauczycieli mających na celu poprawę postępowania
Zachowania demonstracyjno – bojowe prowadzą do wrogości i agresji wobec najbliższego otoczenia. Dochodzi do momentu, gdy dziecko zachowuje się agresywnie wobec coraz większego kręgu ludzi i dołącza do grupy osób sobie podobnych w celu popełniania różnego rodzaju przestępstw. Stosowane przez nauczycieli kary i uwagi nie przynoszą żadnych efektów , sprawiają tylko potęgowanie się złości u ucznia agresywnego i uzewnętrznienie agresji. Istnieje ryzyko, że wrogość ta spotka się z odwzajemnieniem ze strony kadry nauczycielskiej , co z kolei przyczyni się jeszcze do pogłębienia tego stanu.
U uczniów niedostosowanych społecznie bardzo często występuje agresja i przemoc wobec innych. Objawia się to różnymi formami agresywnych zachowań , jak intencjonalną złośliwością, wyśmiewaniem, gnębieniem, zamiarem wyrządzenia krzywdy.
Bibliografia
R.M. Ilnicka , J. Cichla; Wybrane aspekty przemocy, Toruń 2009
M. Libiszowska – Żółtkowska, Krystyna Ostrowska; Agresja w szkole. Diagnoza i profilaktyka, Warszawa 2008
M. Biała; Problemy z zachowaniem dzieci i młodzieży, Warszawa 2008
S. Guerin, E. Hennessy., Przemoc i prześladowanie w szkole. Skuteczne przeciwdziałanie agresji wśród młodzieży; Gdańsk 2004
K. Kuberska – Gaca, A. Gaca; Profilaktyka niedostosowania społecznego w szkole, Warszawa 1986
J. Danilewska; Agresja u dzieci – szkoła porozumienia, Warszawa 2002
A. Brzezińska, E. Hornowska, Dzieci i młodzież wobec agresji i przemocy, Warszawa 2004