DRZWI GNIEŹNIEŃSKIE
powstałe ok. 1170r. za czasów panowania Mieszka Starego
wykonane w technice odlewu na wosk tracony, wykończone cyzelowaniem
na wzór drzwi Bernwarda (w Hildesheim)
pierwotnie umieszczone w bazylice archikatedralnej
NMP w Gnieźnie ( bud. 1040- 1064r., przebud. i kons. 1097r.)
dwa skrzydła, po dziewięć reliefowych kwater otoczonych bordiurą z ornamentem roślinnym, z wyobrażeniami zoomorficznymi.
Kwatery przedstawiają życie i męczeńską śmierć św. Wojciecha - są zgodne ze źrodłami pisanymi (pasjami, legendami, żywotami), więc autorem programu ikonograficznego musiał być ktoś wykształcony.
1. Narodziny św. Wojciecha.
na wzór typu bizantyńskiego narodzin Jezusa - pozycja leżąca matki, kąpiel noworodka
2. Ofiarowanie św. Wojciecha.
3. Rodzice oddają syna na naukę do Magdeburga.
podobieństwo z nieistniejącym już retabulum św. Remakla (rodzice oddają Remakla na nauki do św. Eligiusza - poł. XIIw., Stavelot)
4. Modlitwa św. Wojciecha.
5. Św. Wojciech zostaje bp paskim, z rąk cesarza Ottona II.
podobieństwo do retabulum św. Remakla (król Sigbert nadaje mu bp w Maastricht)
6. Św. Wojciech wypędza czarta z opętanego.
wątek ikonogr. częsty w sztuce rom. dzięki ewangelicznej opowieści o uzdrowionym z Gerazy, w licznych kodeksach z czasów ottońskich - Kodeks Ottona II (Akwizgran), Kodeks Egberta 977-993, Złoty Ewangeliarz Henryka III (Eskurial),
drzwi brązowe w S. Zeno w Weronie, relief zewnętrzny katedry w Lukce 1223r. - legenda z zycia św. Marcina
7. Widzenie senne św. Wojciecha.
formuła nawiedzania śpiącego przez Anioła popularna w przedstawieniach z XIIw., analogie do Zwiastowań,
8. Św. Wojciech oskarża Żydów o sprzedawanie chrześcijan w niewolę, przed księciem Bolesławem II.
podobne ujęcie tematyczne: kodeks z "Eneidą" ( Latinus broni Eneasza przed oskarżycielami).
9. Cud św. Wojciecha z dzbankiem w klszatorze św. Aleksego na Awentynie.
analogie z cudem Chrystusa w Kanie Gal. oraz z przypowieścią o bogaczu i Łazarzu (na miniaturach ze Złotego Ew. Henryka III, Złotego Ew. z Eternach w Gotha, Perykopach Henryka III)
10. Św. Wojciech jedzie do Prus.
w podobnym układzi ebywa przedstawione powołanie św. Piotra i Andrzeja lub Cudowny połów ryb
11. Św. Wojciech chrzci Prusów.
chrzest przez zanurzenie w wielkiej kadzi - mnóstwo miniaturowych przykładów: Sakramentarium z Fuldy z X-XIw. w Bambergu, Antyfonarz z poł. XIIw. w Salzburgu - św. Rupert chrzi pogan, tryptyk ze Stavelot - chrzest Konst. Wielkiego.
12. Św. Wojciech przemawia do Prusów.
brak bezpośrednich wzorów dla ukladu formalnego tej sceny, wielokrotnie jednak powtarza się temat kazania w żywotach świętych - pokrewna kompozycja
płaskorzeźbione nadproże z XIIIw. w Porta di San Regolo w Lukce - św. Regulus prawi kazanie uzbrojonym arianom
13. Św. Wojciech odrawia ostatnią mszę.
przykłady miniatur z tematem mszy: Antyfonarz z biblioteki klasztoru St. Peter w Salzburgu - św. Rupert, "Vita Gregori z Weingarten z końca XIIw.
14. Śmierć męczeńska św. Wojciecha.
Prus przebijający włócznią św. Wojciecha - motyw z cyklów martyrologicznych (ołtarz przenośny ze Stavelot - męczeństwo śś. Szymona i Judy Tadeusza, mozaika z XIIw. w Monreale - męczeństwo śś. Kastusa i Kassiusa)
Bałt opierający nogę na św. Wojciechu - źródło w starym typie walki Dawida lub Samsona z lwem (drzwi brąząwe w Augsburgu)
15. Wystawienie zwłok św. Wojciecha.
brak przykładów, głowa świętego nabita na pal
16. Wykupienie zwłok św. Wojciecha.
motyw wagi w średniowieczu jako atrubut Justitiae, w wyobrażeniach Sądu Ostatecznego lub w ilustracjach do psalmu XXXVIII (król gromadzący bogactwa) - np. w Psałterzu Utrechckim
17. Przeniesienie zwłok św. Wojciecha.
niesienie ciała przypomina przenoszenie Arki Przymierza w ilustracjach Pism Św.: Biblia Atlantycka z XIIw., B. Walthera, Gebharda, Gumperta (XIIw.)
przypomina też procesje pośmiertne w żywotach: fresk z przeniesieniem św. Klemensa w narteksie, przed 1100 w Rzymie
Perykopy z Altomuntster z XIw. w Monachium - pogrzeb Matki Boskiej, mężczyzna idący obok chce przewrócić trumnę
18. Złożenie zwłok św. Wojciecha do grobu.
wzorem - złożenie Chrystusa (w sztuce czasów ottońskich tylko z Józefem i Nikodemem - Złoty Ew. z Eternach w Gotha, Kodeks Egberta w Trewirze, Ew. Ottona III w Monachium) fresk z San Angelo in Formis - głowe Chrystusa trzyma Maria
żywoty świętych - retabulum ze Stavelot ze św. Remaklem
Motywy ikonograficzne i układy formalne nie są ścislym naśladownictwem tekstów hagiograficznych (mimo licznych związków). Własny rodowód artystyczny - artysta działałó na bazie aktualnych wątków ikonograficznych i przedstawieniach bardziej niż na hagiografiach.
Niektóre sceny nie mają zbyt wiele wzorów - te z wieloma przykładami lub z ich mniejszą ilością.
Zapożyczenia ze sztuki wschodniochrześcijańskiej, bizantyńskiej.
XIII-wieczna dojrzałość artysty w XIIw. Brak bezpośredniego źródła dla cyklu ikonograficznego osiemntastu scen.
Krąg artystyczny, z którego zaczerpnięto wzory można ostrożnie określić jako dolnolotaryński - zgodny z wynikami badań stylistycznych.
W układach formalnych i motywach znajdujemy inspirację cyklem chrystologicznym (życie, postawa, czyny świętego na wzór Chrystusa).
ŚWIĘTY = PRZEDSTAWICIEL CHRYSTUSA (jak niegdyś apostolowie)
Imitatio Christi, Imitatio sacerdoti (kapłańskiej misji) zgodne z aktualnymi wtedy dążeniami władców do Imitatio Imperii.
Bordiura:
Wić roślinna o symetrycznych odgałęzieniach, zwijającyh się spiralnie w lewo i w prawo. Zmienia się ulistnienie, kwiaty, owoce oraz wplecione w wić postacie ludzkie, zwięrzęta (psy, kozly, wiewiórki, zające, ptaki, jelenie, małpy, lwy, pawie) i twory fantastyczne (centaury, smoki, potwory, bazyliszek).
Na każdym z dwóch skrzydeł drzwi bordiura otacza szerokim pasem (niby ramą) 9 scen.
85 pól bordiury (Kalinowski wyróżnia).
Śmiała i pewna wizja artystyczna. Dwa zasięgi artystyczne: z jednej strony prymitywna roślinność palmetowa i surowe próby realistycznego widzenia, a z drugiej dojrzałe kompozycje palmetowe, dojrzałość myślenia abstrakcyjnego, piękno układów formalnych równe niemal antycznym. Bordiura lewego skrzydla mniej doskonała artystycznie niz prawego. Ma też więcej przedstawień realistycznych - prawdziwe zwierzątka. Stąd wniosek, że bordiury są dziełem dwóch osób.
Źródeł falującej wici roślinnej o spiralnych odgałęzieniach można się doszukać w sztuce mykeńskiej (drugie tys. p.n.e. - naczynie z Thery), później w Grecji malowidla zdąbiące ceramikę.
Typ tej bordiury jest jest obajwem dziedzictwa antycznego w sztuce Europy Zachodniej. XI-XIIIw. ośrodkiem rozkwitu była Lombardia. W gotyku powodzenim cieszą się inne dekoracje ale ten typ bordiury odżyje jeszcze w "romańskim renesansie".
Na bordiurze umieszczone są trzy wyobrażenia dotyczące uprawy winnej latorośli (typ włoski) - nacinanie drzew w lutym, zbieranie owoców w sierpniu, tłoczenie wina we wrzesśniu. Wg badań w okolicach Gniezna w tym czasie pielęgnowano wino.
Bestiaria - gałąź literatury przyrodniczej (w okresie pełnego średniowiecza), najstarszy przedstawiciel: Fizjologus - podręcznik historii naturalnej (ok. IIw. n.e. z Alekandrii lub Syrii, pisany po grecku) majacy źródła w żydowsko-talmudycznej symbolice zwierząt, wzbogacony o zapożyczenia z mitologii egipskiej, podań indyjskich. Rodzaj teologii ludowej. Bestiaria są rozszerzeniem tego i kilku następnych o nowe zwierzątka. Slużyły zaspokojeniu ciekawości bardziej niż moralizowaniu czy innym pobudkom natury religijnej.
Wartość ikonograficzna bordiury tkwi w odpowiednim wyborze starych motywow i ich uporządkowaniu.
W lewym skrzydle: realizm pojęciowo-zmysłowy.
W prawym skrzydle: ślady kultury antycznej.
Jest obrazem szerokich zainteresowań artysty.
Znaczenie bordiury
Dalekie o religijności treści mogły być wyrazem tłumionych upodobań artysty, igraszką artystyczną, zaspokojeniem wyobraźni. Dążenie do estetyzacji. Oprócz zamierzonego symbolizmy zgodnego z wolą fundatora i pomysłodawcy projektu istniał symbolizm wtórny w umyśle odbiorcy (utrwalony prez wielowiekową tradycję) i do niego artysta musiał się dostosować.
Realizm i symbolizm jednocześnie.
Motywy zwierżece powszechne w dekoracji architektonicznej.
Treści ideowe Drzwi Gnieźnieńskich:
Pojęcie drzwi ściśle związane z pojęciem otworu wejściowego. U pierwszych chrześcijan drzwi specjalnie mocowane i zdobione strzegły przed ciekawością pogan, a jednocześnie zapraszaly do przekroczenia progu świątyni (zgodnie ze slowami Chrystusa "Ja jestem bramą"). Drzwi zatem odnoszą się do Chrystusa zabraniającego wchodzenia złu, i wskazującego drogę do dobra i zbawienia.
Dzięki misji apostołów i zasługom męczennika wierny może dostąpić zbawienia.
Sztuka narzędziem do propagowania prawd wiary.
Ostiariusz - odźwierny, jedna z najniższych godności kościelnych.
Drzwi prezetują też odradzającą się w XIIw. filozofię neoplatońską.
XII-wieczna ideologia głosiła przezwyciężenie dualizmu moralnego i filozoficznego (dobro-zło, materia-duch) przez poslugiwanie się materią jako odbiciem świata nadprzyrodzonego.
Treści estetyczne Drzwi Gnieźnieńskich:
Dzieło jest godne podziwu, jeżeli proporcja utrawla w nim harmonię, a światło nadaje szlachetność. Drzwi służyły prostej pobożności ludu i "wyższej" feudała, duchownego.
Estetycznie kierujemy się w strone opactwa św. Dionizego pod Paryżem - drzwi z fundacji Sugeriusza.
Wiek XII - reformy kościelne i państwowe, odrodzenie wielu idei, postęp techniczny, otwieranie uniwersytetów, pielęgnacja nauki, kontakty ze Wschodem, rozkwit liryki, zaczątki gotyckich systemów architektonicznych, nowe postawy.
Pozorna sprzeczność między treścią ideową Drzwi a użytkowym przeznaczeniem (wchodząc nie zatrzymujemy się przy drzwiach tych je mijamy). Trzeba pamiętać, że chrzty, śluby, konsekracje, dedykacje czy inne uroczystości niegdyś odbywały się (po części) przed portalem.
To tyle z mojej strony, nie czytałam tego co napisałam w całości, jedynie fragmentarycznie, więc przepraszam za ewentualne błędy. Wszystko bazuje na tekście L. Kalinowskiego w Speculum artis, więc tam odsyłam po szersze treści.
Mam nadzieje, że to okaże sie pomocne w jakims stopniu, powodzenia:D
marja s.