RZEMIOSŁO ARTYSTYCZNE

Odlewy metalowe

DRZWI BRĄZOWE

W bogatszych kościołach oprócz dekoracji architektonicznych zaczęto też dodawac zdobione rzeźbą drzwi. Zarówno drewniane, jak i metalowe drzwi pokryte płaskorzeźbą figuralną nie są wynalazkiem sztuki romańskiej, nawiązują do tradycji drzwi antycznych, takich jak w rzymskim kościele św. Sabiny czy ambrozjańskiej bazylice w Mediolanie.

Obok programów rzeźby kamiennej fasad i kapiteli, obok cyklów malarskich, drzwi są najbardziej reprezentatywne dla ikonograficznych kompozycji romańskich.

Pośród nielicznych zachowanych metalowych zabytków tej kategorii, dwa, i to wybitne dzieła, przypadają na Polskę: brązowe drzwi płockie i drzwi gnieźnieńskie.

DRZWI PŁOCKIE

- dziś osadzone w portalu zachodnim Soboru Sofijskiego w Nowogrodzie Wielkim

- znalazły się tam już w okresie średniowiecza

- początkowo przeznaczone dla katedry płockiej

- budowniczy świątyni i mecenat sztuki – biskup Aleksander z Malonne – chyba fundacja ;)

- 1152-1154

- wykonawca – Mistrz Riquin („Riquin me fecit”) (brodaty)

- towarzyszył mu pomocnik – Waismuth (bez brody)

- obaj uwiecznili się w tym dziele z narzędziami pracy, szczypcami i wagą

- 26 pól

- największe średniowieczne takie drzwi

- pola ujęte ramą z krzyżujących się wypukłych, półkolistych w przekroju listew, pokrytych plastyczną, bogatą dekoracją roślinną, którą w górnej części pionowej listwy prawego skrzydła zastępują zbrojne postacie, triumfujące nad bestiami

- kompozycja bogata, niespokojna, przedstawiona z siłą

- niejednolity odlew (!)

- składają się z kilkudziesięciu plakietek przymocowanych do drewnianego podłoża i skrępowanych ramą

- to właśnie ułatwiło rabunek drzwi i ich przewiezienie do Nowogrodu Wielkiego ; >

- być może był to łup hord mongolskich w czasie najazdu w 1241 roku lub podarunek księżny płockiej Aleksandry dla litewskiego księcia Lingwena

- najbardziej jednak prawdopodobna historia to zdemontowanie i uwiezienie kwater odlanych z brązu przez Litwinów, którzy wraz z Prusakami zdobyli i złupili Płock w 1292 roku, od Litwinów dzieło to mogli nabyc kupcy z Nowogrodu Wielkiego (ale to już tylko domysł)

- sceny przedstawiane na drzwiach płockich obejmują cykl Zbawienia, począwszy od sceny stworzenia pierwszego człowieka, aż po Chrystusa tronującego jako sędzia w majestacie, w otoczeniu symboli ewangelistów

- większośc scen odnosi się do dzieciństwa i męczeństwa Chrystusa

- niezależnie od tego znajdujemy też tam ślady całkiem innych wątków, jak np. prorok Eliasz w wozie ognistym (przypomnienie równoległych scen z Nowego i Starego Testamentu -> prefigura Wniebowstąpienia Pańskiego)

- są także personifikacje cnót triumfujących nad pokonanymi przywarami (Ubóstwo i Męstwo)

- ważny motyw (powracający stale w tej dekoracji) to walka dobra ze złem

- jako ostrzeżenie grzeszników przed piekłem występują zoomorficzne kołatki, osadzone w połowie wysokości skrzydeł, przy wewnętrznej krawędzi

- z ich nieco uchylonych lwich paszcz wystają głowy ludzkie („wybaw mnie z paszczy lwa” -> psalm)

- również wątek treściowy – historyczny – kwatera z przedstawieniem biskupa Aleksandra w szatach liturgicznych, górującego wzrostem nad towarzyszącymi mu akolitami; wyobrażenia artystów oraz płytka z wyobrażeniem biskupa Wichmanna

- zdecydowanie wyróżniają się w drzwiach tych kwatery, które uzmysławiają trzy tajemnice wiary -> Tajemnicę Wcielenia przybliżają sceny Dzieciństwa Chrystusa , obrazy Męki Pańskiej i Zmartwychwstania mówią o tajemnicy Odkupienia, a dwie dominujące rozmiarami kwatery w górnej partii skrzydeł ukazują Chrystusa w chwale jako Pana i Sędziego świata

- w przedstawieniach tych zabrakło za to pokazania Zbawiciela jako cudotwórcy albo nauczyciela

- cykl przedstawień ilustruje Wyznanie Wiary – Credo, w skróconej wersji znane jako Skład Apostolski.

- dzieło warsztatu magdeburskiego – wykonane według dokładnych wskazówek i opisów

- ewidentny wpływ miniatorstwa na reliefy drzwi płockich, co tłumaczy stwierdzoną obecnośc w scenach przedstawionych na poszczególnych kwaterach obok elementów zachodnich bardzo wielu schematów ikonografii wschodniej, bizantyńskiej czy syryjskiej

- liczne zmiany w prawidłowej kolejności cyklów ikonograficznych świadczą, iż były zdjęte z drewnianego podłoża i powtórnie zamontowane; zabieg ten powtarzano kilkakrotnie, jak wskazują cztery rodzaje znaków montażowych

- dwie płytki z reliefami są nowszą, ruską robotą

- płaskorzeźby z drzwi płockich stanowią kontrast do iluzjonizmu przestrzennego np. Drzwi z Hildesheim

- postacie pokazane najczęściej frontalnie i dostosowane symetrycznie do pionowych osi kompozycji, starając się uniknąc wszelkich skrótów i przecięc

- wysokośc reliefu postępuje od partii stóp ku głowom, oddanym prawie pełnoplastycznie, stykającym się z gładkim i nieożywionym tłem tylko potylicą

- wielkie głowy, zrośnięte bezpośrednio z tułowiem, ożywia schematyczna mimika – uniesione kąciki ust Chrystusa siedzącego na tęczy oznaczają łaskawośc, opuszczone kobiety stojących u grobu – smutek

- wyłupiaste, o owadzim kształcie gałki oczne, wyodrębnione ponad wypukłymi, nabitymi policzkami, nadają ich twarzom charakter niepokojący

- pod względem najistotniejszych cech kształtowania plastycznego jest Riquim uczniem wybitniejszego od niego twórcy – Mistrza Azzo – autora płyty nagrobnej arcybiskupa Fryderyka Wettina z katedry w Magedburgu

- reliefom drzwi brak wykończenia szczegółu; sumaryczny, miejscami niedbały rysunek uderza zwłaszcza w sposobie opracowania rąk

- niektórzy znajdują tu analogie to drzwi w fasadzie zachodniej kościoła San Zeno w Weronie, których starszą partię wykonał około roku 1100 Stefan Lagerinus

DRZWI GNIEŹNIEŃSKIE

- wykonane dla katedry romańskiej, konsekrowanej w 1097 roku

- od końca XIV wieku aż po schyłek XVIII wieku zawieszone były w portalu prowadzącym do wschodniego przęsła nawy południowej

- oba skrzydła zostały odlane ze stopu miedzi i cyny, ale o różnych proporcjach, co uwidacznia się w jaśniejszym kolorze skrzydła lewego

- zostało ono dolane na wosk tracony w całości, podczas gdy prawe składa się z 24 części wykonanych oddzielnie

- osobno odlane i następnie przylutowane zostały kołatki w kształcie lwich łbów

- drzwi wykonane najprawdopodobniej w ostatniej cwierci XII wieku

- zdecydowanie odległe od drzwi płockich pod względem czasu wykonania, założeń ideowych i artystycznych oraz techniki wykonania

- 18 pól

- pola te wypełnione są równomiernie wielofigurowymi scenami, rozmieszczonymi na obu skrzydłach drzwi

- otacza je szeroka, bogata bordiura z motywem wici roślinnej, w którą powplątywane są postacie ludzkie i zwierzęce

- ozdobny, odświętny charakter odpowiadał przeznaczeniu drzwi, zamykających główne wejście do pierwszej w królestwie świątyni

- otwierały się one w największe święta kościelne, w dniu koronacji lub ingresów (uroczysty wjazd i przejęcie władzy przez nowego biskupa) arcybiskupów, przy okazji zjazdów i odwiedzin kolejnych władców, wreszcie dla konduktów pogrzebowych panującej rodziny Piastów

- wejście, w których są drzwi miało nazwy: „Brama Królewska”, „Brama Złota” czy „Brama Spiżowa” (co odpowiadało świetności i wybitności tego dzieła)

- w polach przedstawione są dzieje św. Wojciecha, patrona katedry i Królestwa Polskiego (to właśnie wyróżnia ten zabytek spośród innych dzieł tego typu mających wątki chrystologiczne!)

- opowieśc o życiu i dziele Wojciecha otwiera dolne pole lewego skrzydła ze sceną narodzin świętego, zamyka natomiast – korespondujący z nią dolny relief skrzydła prawego, ze złożeniem zwłok męczennika w grobowcu w kościele gnieźnieńskim

- niezwykła jasnośc przedstawienia – pragmatyka treści odpowiada tektonice geometrycznych podziałów, ich rytmowi, numerycznej kadencji i funkcjonalnym cezurom

- lewe skrzydło obejmuje okres życia świętego przed przybyciem do Polski, prawe natomiast zawiera wyłącznie sceny związane z misją w Prusach i czcią, jakiej doznał męczennik w przybranej ojczyźnie

- w czwartych kwaterach (od dołu) znajdują się kołatki

- ukazanie św. Wojciecha jako bojownika i naśladowcę Chrystusa, jednego spośród tych, których określano mianem kwiatu męczenników

- nie tylko prostokątne pola drzwi zawierają określone treści – wyrażają je także figurki ludzie i zwierzęce uwikłane w zwojach przebogatej wici roślinnej na bordiurze – obok pracowników winnicy rozróżnic można przedstawicieli świata mitologii i baśni, centaury czy pigmeja walczącego z żurawiami

- obok zwierząt i ptaków realnych – lwa, kozła, jelenia, psa, zająca, wiewiórki – występują zwierzęta bajeczne, smoki i bazyliszki

- niektórzy próbują łączyc te przedstawienia w wiciach ze scenami z życia św. Wojciecha przedstawionymi obok nich, np. obok kwater ukazujących działalnośc Wojciecha w praskiej stolicy biskupiej, a więc w przenośnie pilnie uprawiającego winnicę Pańską, pracują robotnicy zbierający i tłoczący winne grona itp.

- podstawę ikonograficznego scenariusza drzwi stanowił ilustrowany rękopis (który był w posiadaniu katedry gnieźnieńskiej)

- nie wiadomo kto był wykonawcą drzwi

- nie zachowały się żadne czytelne sygnatury (w odróżnieniu do drzwi płockich z wyraźnymi podpisami artysty i pomocnika)

- zatarte ślady zdają się wskazywac, że artystów było trzech

- to samo potwierdza analiza stylu zdradzająca ręce trzech artystów o różnym stopniu umiejętności

- humanizm, którego wyrazicielem byli artyści drzwi gnieźnieńskich, szukał oparcia w antyku i wielokrotnie do niego powracającej sztuce okresu Ottonów: stąd pochodzi kanon smukłych postaci o kształtnych głowach, stąd próby pokazania przebijającego spod szat zarysu ciała, stąd klasyczny rzut draperii, profile efebów o linii nosa bezpośrednio przechodzącej w czoło u niektórych młodych diakonów albo orli profil zaczerpnięty bezpośrednio z monet i medali opatrzonych podobizną cesarzy rzymskich

- dlatego też (patrz wyżej ;>), drzwi gnieźnieńskie można więc zaliczyc do rzędu dział sztuki, które partycypują w prądzie antykizującym

- ten protorenesans romański wywodzi się z różnych źródeł

- analogie: zbliżone w niejednym do gnieźnieńskich, choc jeszcze bardziej klasycyzujące drzwi augsburskie (około 1065); dzieła Renier’a de Huy (który na początku XII wieku osiągnął niezwykłą doskonałośc klasycznej formy, opierając się na wciąż żywych nad Mozą wzorach sztuki karolińskiej i malarstwa ottońskiego)

- tezy o powiązaniach tych drzwi z mozańskim środowiskiem artystycznym (przeżywającym w XII wieku swoje apogeum przede wszystkim dzięki niebywałemu rozkwitowi złotnictwa i sztuki odlewniczej)

- w odróżnieniu do drzwi płockich – tutaj prawie nic nie jest wiadome: ani osoba fundatora, ani miejsce i data powstania, ani imiona i wzajemny stosunek wykonawców

- zachowały się tylko pozacierane, niedbale wydrapane sygnatury na brzegu lewego skrzydła

- powstawały różne hipotezy na temat drzwi gnieźnieńskich, m. in.:

- wiązano fundację z osobą księcia Mieszka III Starego i jego dążeniami do odbudowy autorytarnej monarchii pierwszych Piastów – wskazywano przy Tm na lata 1173-1177, apogeum potęgi Mieszka, który jako senior na krótko zdołał podporządkowac sobie książąt dzielnicowych

- ponadto, Mieszko Stary był jedyną osobą w ówczesnej Polsce zdolną do pokrycia kosztów takiego przedsięwzięcia

Niewiele tego rodzaju drzwi zachowało się w Europie. Do nielicznych przykładów zliczyc należy:

- karolińskie drzwi w portalach obu kondygnacji kaplicy pałacowej w Akwizgranie

- drzwi w Moguncji

- drzwi z Hildesheim

- drzwi w Augsburgu

- drzwi w Weronie + 5 innych podobnych drzwi zachowanych na terenie Włoch

Ale były też i takie, które mniej więcej wtedy powstały, ale niestety nie zachowały się do naszych czasów. Przykładem mogą być wspaniałe drzwi opactwa w Saint-Denis i katedry w Strassburgu, które przelano na armaty w czasach Wielkiej Rewolucji Francuskiej w 1789 roku.

Tam natomiast gdzie chodziło o osiągnięcie wrażenia okazałości mniejszym kosztem, zadawalano się drewnianymi drzwiami, dla ozdoby pokrytymi ornamentalnie rozwiązanymi metalowymi okuciami o osobno odlewanymi kołatkami. Najbardziej znane i najpiękniejsze tego typu drzwi zachowały się w środkowym portalu katedry Notre-Dame w Paryżu.

Podobne rozwiązanie jak w Paryżu zastosowano w Polsce w drzwiach głównego, zachodniego portalu kościoła klasztornego w Czerwińsku.