Analiza transakcyjna - w centrum jej zainteresowania leży badanie stanów ego, które stanowią spójne systemy myśli i uczuć - manifestujące się odpowiednimi zespołami zachowań.
Trzy główne typu stanów ego:
- Rodzic (ukształtowane pod wpływem rodziców, podobne do zachowań rodziców, pełni funkcję „sumienia”, składa się z wpływów ojca/matki)
- Dorosły (stan ego, który obiektywnie ocenia swoje otoczenie, na podstawie doświadczeń analizuje możliwości)
- Dziecko (wewnętrzne dziecko, podobieństwo do dziecka w wieku od 2 - 5 roku życia, najcenniejsza część osobowości, stan dziecka dzieli się także na Rodzica, Dorosłego i Dziecko)
Oddzielanie od siebie poszczególnych związków uczuciowo-zachowaniowych to analiza strukturalna.
Gdy spotyka się dwoje ludzi - zaangażowane jest w to spotkanie 6 stanów ego. Istotne jest, który ze stanów reprezentuje osoba w danej chwili.
W transakcji komplementarnej (9 typów) transakcja biegnie równoległe (np. R-Dz, Dz-R).
W transakcji skrzyżowanej (72 rodzaje) komunikacja się załamuje, następuje reakcja przeniesienia (D-D, Dz-R).
Istnieją również transakcje dwupoziomowe, w których na jednym poziomie występuje transakcja jawna, społeczna, a na drugim, ukrytym, psychologiczna.
Wszystkie rodzaje transakcji składają się na system nazywany analizą transakcyjną.
W tym systemie pojedynczą jednostką działań społecznych jest transakcja składająca się z jednego bodźca i pojedynczej reakcji (może być werbalna lub niewerbalna). Każda ze stron czerpie jakąś korzyść z tej transakcji i dlatego się w nią angażuje. Wszystko, co rozgrywa się między ludźmi można podzielić na serię takich pojedynczych transakcji.
Analiza transakcyjna jest teorią osobowości i zachowań społecznych, a także kliniczną metodą psychoterapii, opartą na analizie skończonej liczby wszystkich możliwych transakcji. W rezultacie dąży to do stworzenia modelu dla wszystkich możliwych form ludzkich zachowań społecznych.
Analiza może klasyfikować nawet długie ciągi transakcji, obejmujące całe życie jednostki, pomaga przewidywać jej istotne zachowania społeczne.
Człowiek posiada potrzebę ustrukturalizowania czasu, która opiera się na trzech rodzajach popędów:
- głód bodźców i odczuć (człowiek nie unika, lecz szuka sytuacji bodźcowych)
- potrzeba bycia dostrzeganym i uznawanym
- potrzeba strukturalizacji i uporządkowania
W zachowaniach społecznych istnieją 4 podstawowe sposoby strukturalizacji krótkich okresów oraz 2 przypadki graniczne.
Kiedy ludzie jawnie się nie komunikują - jest to wycofanie.
Rytuał za to, stanowi najbezpieczniejszy rodzaj zachowań społecznych. Jest to mniej lub bardziej formalny, stylizowany sposób komunikowania się, mogący przerodzić się w ceremonię, której przebieg jest całkowicie przewidywalny. Transakcje w rytuale niosą ze sobą niewielkie ilości informacji - są raczej znakami wzajemnego dostrzegania się. Ich przebieg jest z góry określony normami tradycji i zwyczajów społecznych.
Kolejną formą zdarzenia społecznego jest działanie, zwane także pracą. Przebieg transakcji wyznacza tu materia, z która się pracuje, jest zorientowana na rzeczywistość zewnętrzną.
Następną formą jest rozrywka, która nie jest tak przewidywalna jak rytuał, ale także charakteryzuje się pewną powtarzalnością. Jest to wymiana wypowiedzi, z określonym zakresem odpowiedzi do wyboru (rozmowy na akceptowalne społecznie tematy.
Inne formy zdarzeń społecznych to gry, które stanowią sekwencje ukrytych, powtarzalnych transakcji, dających określone korzyści psychologiczne. Podmiot udaje, że coś robi, ale w istocie robi coś zupełnie innego.
Każda gra musi składać się z:
-fortel
-haczyk (słabość: lęk, sentymentalizm, nerwowość)
-reakcja
-przełącznik
-slogan (motto charakteryzujące zasady gry)
-konsternacja
-zapłata
Ostatnią skrajną formą jest intymność, i kiedy jest ona dwustronna, to zakłada otwartą i uczciwą komunikację, niewykorzystującą gier. Jednak intymność może być także jednostronna, w której jedna osoba wykorzystuje drugą.
Powyższe formy są sposobami strukturalizacji czasu, która ma służyć uniknięciu nudy i czerpaniu jak największego zadowolenia z każdej sytuacji.
Oprócz tego każdy ma człowiek ma zakodowany w podświadomości plan życia, zwany skryptem. Za jego pomocą strukturalizuje dłuższe okresy czasu, a nawet całe swoje życie. Wypełnia je rytuałami, rozrywkami i grami, które prowadzą do realizacji skryptu, zapewniając jednocześnie satysfakcję. Skrypty są najczęściej oparte na dziecięcych iluzjach, które mogą tkwić w świadomości przez całe życie.
Berne uważa, że każdy człowiek we wczesnym dzieciństwie decyduje o tym, jak będzie żył i umrze. Niekoniecznie zmierzamy do tego, czego pragniemy, gdyż wszystko zostało już zaprogramowane.
Żeby można było mówić o skrypcie, muszą być obecne następujące czynniki:
-nakazy rodzicielskie
-odpowiedni rozwój osobowości
-decyzje podjęte w dzieciństwie
-rzeczywiste ukierunkowanie na pewną szczególną metodą osiągnięcia sukcesu lub porażki
-przekonująca postawa
Autor zauważa podobieństwa pomiędzy scenariuszami teatralnymi i życiowymi.
-jedne i drugie są oparte na ograniczonej liczbie motywów - znając intrygę i rodzaje osobowości można łatwo przewidzieć finał, zarówno sztuki, jak i czyjegoś życiowego skryptu; gdyby Medea w odpowiednim czasie poszła na terapię - to wcale nie musiałoby dojść do zamordowania jej dzieci
-rozmowy i wypowiadane kwestie tworzą okoliczności sprzyjające danemu wynikowi; w życiu prawdziwym i teatralnym wypowiada się i zapamiętuje pewne wskazówki, które sprawiają, że ludzie podejmują umotywowane działania, posuwające akcję naprzód; jeśli bohater zmienia kwestie i stan ego - skrypt traci rację bytu
-zanim scenariusz i skrypt życiowy zostaną wykorzystane, dokonuje się prób, poprawek, przygotowań; skrypt życiowy pojawia się w prymitywnej formie już w dzieciństwie, jako protokół; w ciągu życia człowiek spotyka kolejnych ludzi, których obsadza w swoim scenariuszu, dokonuje modyfikacji, małych zmian itp.
-każdy scenariusz oferuje role dla „dobrych” i „złych”, „zwycięzców” i „przegranych”
-w scenariuszach życiowych i teatralnych sceny muszą być umotywowane i osadzone w poprzedzających wydarzeniach
Skrypty są oparte na programowaniu rodzicielskim, w którym dziecko szuka określonych korzyści:
-celu życia
-sposób strukturalizacji czasu akceptowany przez rodziców
-uczenie się jak postępować w określonych sytuacjach
Skrypty życiowe często czerpią z motywy z mitologii i bajek. Mitologiczna logika, bohaterowie i ich czyny przetrwały do współczesnych czasów. Dziecko w czasie rozwoju odbiera historie i baśnie, korzystając z nich przy budowaniu własnych narracji. Rozpoznając elementy scenariusza jako znane z mitów, łatwo przewidzieć, dokąd zmierza skrypt.
Z teorii skryptów wynika, że o całym ludzkim przeznaczeniu decyduje już trzyletnie dziecko. Są, co prawda, ludzie mający „dobre” skrypty, ale wielu nie potrafi się z nich wyzwolić i postępować zgodnie z własną wolą. Należy jednak odróżnić skrypt od „biegu życia”. Skrypt to plan ustalony w dzieciństwie, a bieg życia to rzeczywiste wydarzenia. Bieg życia jest determinowany genetycznie oraz przez czynniki zewnętrzne - wiele elementów może w każdej chwili przerwać dany skrypt i bieg życia.
Istnieją więc 4 czynniki rządzące ludzkim przeznaczeniem:
-demoniczne programowanie rodzicielskie
-konstruktywne programowanie rodzicielskie
-siły zewnętrzne
-niezależne aspiracje
Tym rodzajom odpowiadają 4 drogi życia (1) droga skryptowa, (2) droga przeciwskryptowa, (3) droga wymuszona, (4) droga niezależna.
Skrypt zaczyna być programowany już w okresie niemowlęcym. Pojawią się krótkie protokoły, które później zostaną rozbudowane.
Wykształcają się wtedy podstawowe postawy, z których najprostsze są postawy dwustronne:
-Ja+ Ty+
-Ja+ Ty-
-Ja- Ty+
-Ja- Ty-
Taki uniwersalny zbiór postaw nosi w sobie skrypty o określonych zakończeniach, określając „zwycięzców” i „przegranych”. Zwycięzca to ktoś, kto potrafi zrealizować zamierzony cel i odnieść sukces, przegrany tego nie potrafi.
Istnieją także postawy trójstronne: np. Ja+ Ty+ Oni+
Postawy te budowane są na opozycjach np. czarny - biały, dobry - zły, bogaty - biedny, mądry - głupi, itd. Postawa jest istotnym czynnikiem funkcjonowania w społeczeństwie. Jest źródłem pierwszych uczuć, które żywią do siebie ludzie. Ludzie o podobnych postawach zwracają na siebie uwagę i lubią przebywać w swoim towarzystwie. Także trudno zmienić postawę, nawet, gdy zmieniają się warunki zewnętrzne. Biedny może się wzbogacić, ale w swojej postawie nadal jest biedny.
Dziecko bardzo wcześnie zostaje zaprogramowane jako zwycięzca lub przegrany, uczy się odnosić do innych ludzi i oczekiwać konkretnego traktowania z ich strony. Kiedy usłyszy historię z którą się identyfikuje, staje się ona jego skryptem.
Skrypty tworzone są tak, aby mogły przetrwać całe życie. Są oparte na decyzjach wieku dziecięcego oraz na wzmacnianym programowaniu rodzicielskim.
Analizując skrypt, najpierw należy określić czy należy on do zwycięzcy, czy przegranego. Można to wywnioskować na podstawie powtarzanych wypowiedzi. Oprócz zwycięzcy i przegranego, można także wyróżnić niezwycięzcę, zadowalającego się częściowym wykonaniem zamierzeń.
Typy skryptów:
-typ „nigdy” - rodzice zabraniają robić tego, czego dziecko najbardziej pragnie
-typ „zawsze” - „jeśli lubisz to robić, to możesz spędzić tak resztę życia”
-typ „dopóki” - najpierw obowiązki, potem przyjemności
-typ „potem” - ciesz się życiem póki możesz
-typ „znowu i znowu” - Syzyf
-typ skrypt otwarty, niezwycięzcy,
Typy skryptów mają także swój aspekt seksualny i wiążą się z zakazami rodziców.
Każda forma działań społecznych, jak i każdy skrypt, ma swój punkt przełączenia.
Według koncepcji Richarda Schechnera o organizacji czasu w sztukach teatralnych: dwa najważniejszy typu czasu to czas ustalony i czas zdarzenia. Czas ustalony to czas zegarowy i kalendarzowy. Czas zdarzenia (inaczej czas docelowy), to czas, w którymi musi nastąpić działanie niezależnie od czasu zegarowego. Koncepcje Schechnera wiążą się ze skryptami, w których dziecko musi działać według różnych restrykcji czasowych. Np. nie możesz tego zrobić, dopóki nie skończysz 18 lat.
Aby skrypt został przekazany muszą zostać spełnione dwa warunku: dziecko musi chcieć go przyjąć, a rodzice muszą chcieć go przekazać. Gdy człowiek dojrzewa, staje się gotów do przyjmowania coraz bardziej złożonych form programowania i organizowania ich we wzory zachowań. Skrypt jest akceptowany, ponieważ człowiek odczuwa jego potrzebę. Rodzice także są chętni do jego przekazywania dzięki pragnieniu wychowywania, chronienia i uczenia swojego potomstwa.
Według modelu macierzy skryptowej, Dziecko (stan ego) rodziców, kształtuje Rodzica dziecka. Główne elementy mechanizmu skryptowego to: Zalecenia, Inspiracje, Wzorce, Nakazy, Zakazy, Prowokacje. Najsilniejsze dyrektywy skryptowe są przekazywane w „dramacie rodzinnym” (Edyp/Elektra, ukrywanie seksualności).
Skrypty często są przekazywane z pokolenia na pokolenie, tworząc ciąg przekazów nazywany „paradą rodzinną”.
1