„Antropologia filozoficzna”
ks. Gerard Dogiel
Antropologia - nauka o człowieku, zmierza do poznania i dania odpowiedzi na pytanie:
kim jest człowiek i jaka jest jego istota?
Do poznania istoty idzie się przez fenomeny - stanowią one punkt wyjścia
WSTĘP
Pytanie kim jest człowiek jest pytaniem o siebie: kim ja jestem?
1. Określenie antropologii filozoficznej
określenie etymologiczne (z grec.) anthropos - człowiek i logos - słowo, nauka. Jest to więc nauka o człowieku.
określenie rzeczowe - antropologia to filozoficzna koncepcja człowieka
1. Przedmiot materialny antropologii filozoficznej - antropologia fil. - człowiek - „fenomen ludzki”. Człowiek to istota złożona zarówno w strukturze jak i w działaniu - dlatego wiele różnych antropologii. Obok filozoficznej: przyrodnicza, kulturowa, socjalna, historyczna, psychologiczna, pedagogiczna, religijna itd.
antropologia przyrodnicza - zbiór nauk przyrodniczych o człowieku
inne antropologie - zbiór nauk humanistycznych.
antropologia religijna - rozpatruje człowieka w aspekcie nadprzyrodzonym, w stosunku do Boga jako początku i celu człowieka.
Przedmiot formalny - człowiek w aspekcie filozoficznym, czyli człowiek jako taki (co stanowi człowieka), jaka jest istota człowieka
Antropologie filozoficzne są różne - zależne od rodzaju koncepcji filozoficznej: spirytualizm, materializm, koncepcje pośrednie - do nich należy koncepcja człowieka oparta na filozofii perypatetyczno - tomistycznej. Wg niej człowieka stanowi ciało i dusza (materia i forma). Dzięki ciału ożywionemu przez dusze, będącym siedliskiem władz wegetatywnych i sensytywnych, człowiek jest cząstką świata. Dzięki duszy (duchowej i wegetatywnej zarazem) obdarzonej rozumem i wolą człowiek intelektualnie poznaje, tworzy, swobodnie dąży do wybranego sobie celu - posiada bogaty świat prawd i wartości - wyrasta ponad świat materialny - jest osobą moralną i religijną.
2. Metoda antropologii filozoficznej.
jest podobna do metody metafizyki (dawniej nazywana empiryczno-racjonalną) dziś fenomenologiczno - transcendentalną. Wychodzi ona z kryterium rzeczywistości, z fenomenu ludzkiego i szuka ostatecznej jego racji. bada podstawowe fenomeny ludzkie w życiu wewnętrznym i zewnętrznym ale też transcenduje - poszukuje i wykrywa ich ostateczną rację jaką jest istota ludzka.
fenomeny ludzkie, to co człowieka charakteryzuje i o czym się on wypowiada - wskazuje na jego naturę.
badanie człowieka przez fenomeny - naturalne, bo charakteryzuje człowieka takim jakim jest naprawdę.
3. Zakres i sposób ujęcia problematyki antropologii filozoficznej.
niektórzy omawiają całą filozofię w aspekcie człowieka
inni ograniczają problematykę antropologii do metafizyki
jeszcze inni sprowadzają problematykę antropologii do psychologii
w omawianej nas drugiej części: fenomenologia człowieka i metafizyka człowieka.
4. Stosunek antropologii fil. do innych nauk o człowieku.
w punkcie wyjścia korzysta ze wszystkich nauk o człowieku
w punkcie dojścia tj. przy omawianiu istoty człowieka opiera się na naukach traktujących o naturze bytuj więc na filozofii przyrody, na metafizycznej psychologii i na metafizyce.
5. Krótki rys historyczny antropologii fil.
Antropologia jest stosunkowo młoda, lecz problem człowieka jest stary. Zajmowała się nim fil. grecka, chrześcijańska jak i nowożytna.
filozofia grecka
ujmowała człowieka w aspekcie kosmocentrycznym
Koncepcja Platona - jest odbiciem jego teorii kosmosu. Tak jak człowiek składa się z świata idei i świata materialnego, tak człowiek składa się z duszy i ciała. Istotę człowieka stanowi tylko dusza - ciało to balast, grób więzienie dla duszy i źródło zła. Dusza jest potrójna: rozumna, popędliwa i pożądliwa. Dusza rozumna jest duchowa i nieśmiertelna (zmysłowe są śmiertelne i osiadają je także zwierzęta). Koncepcja potrójnej duszy tak jak trzy stany w społeczeństwie: filozofów, rzemieślników i rycerzy a relacje między nimi to cztery cnoty: mądrość, męstwo, wstrzemięźliwość i sprawiedliwość.
Arystoteles - stanowisko pośrednie między materializmem a spirytualizmem. Istotę człowieka stanowi ciało i dusza, materia i forma jak i wszystkich bytów materialnych. Nie jest to dualizm jak u Platona, ciało i dusza stanowią jeden niepodzielny byt. Dusza pełni funkcje: wegetatywne, sensytywne, intelektualne. Działa za pomocą odpowiednich władz, które Arystoteles nazywa przeważnie częściami duszy. W sferze intelektualnej - za pomocą intelektu: czynnego i biernego, oraz wolnej woli. Dusza rozumna - jest nieśmiertelna. Część niższa - zmysłowa nie posiada własnego istnienia - ginie razem z ciałem przez rozkład. Dusza rozumna człowieka pochodzi z zewnątrz, nie precyzuje skąd, chyba od Boga. Wg Arystotelesa człowiek to istota społeczna animal sociale
filozofia chrześcijańska
Wnosi nowe idee do koncepcji Człowieka. Rozpatruje człowieka w aspekcie nadprzyrodzonym oraz w świetle całej ekonomii zbawienia. Człowiek jest dziełem Boga, posiada duszę duchową obdarzoną rozumem i wolną wolę bezpośrednio pochodzącą od Boga, która ożywia ciało(dusza). Jest ona nieśmiertelna. Celem człowieka jest zjednoczenie z Bogiem za życia przez łaskę a po śmierci bezpośrednie zjednoczenie ze swym Stwórcą i osiągnięcie pełni szczęścia.
Koncepcje św. Augustyna
Dwa są tylko podstawowe problemy: Bóg i dusza, Bóg i człowiek. W duszy najlepiej uwydatnia się Bóg - jest ona obrazem Boga imago Dei. Jest ona duchowa, obdarzona potrójną władzą: rozumem, wolą i pamięcią. Pierwszeństwo daje woli przed rozumem: woluntaryzm. Dusza ożywia ciało. Podkreśla przede wszystkim duszę w człowieku, ciało nie ma żadnego znaczenia w poznaniu intelektualnym, sam rozum wystarcza, potrzebne jest oświecenie Boga illuminatio Divina. Człowiek idee odnajduje w sobie jako odbicie idei Bożych.
Św. Tomasz
głównie popiera się na Arystotelesie tylko rozwinięta, wzbogacona, uwolniona od niejasności i błędów. Istotę człowieka stanowi dusza i ciało. Dusza ma własne istnienie u łącząc się z ciałem udziela mu istnienia. Dusza jest nieśmiertelna i pochodzi bezpośrednio od Boga przez akt stwórczy.
W chrześcijańskiej koncepcji człowiek ujmowany jest jako synteza wszystkich bytów i jako byt najwyższy w drabinie bytów prowadzących do Boga
filozofia nowożytna
Rozpatruje człowieka niezależnie od Boga, a często nawet z wykluczeniem Boga. Sam człowiek staje w centrum zainteresowań, jest punktem wyjścia i dojścia. Antropocentryzm zajmuje miejsce teocentryzmu - wpływ renesansu
Kartezjusz - wznowił platoński dualizm, dokonał zwrotu ku podmiotowi: fakt subiektywny - myślę, czuję - jest podstawą rzeczywistości- jestem- cogito ergo sum. Ciało i dusza to dwie zupełnie samodzielne substancje. Do istoty pierwszej należy rozciągłość, do drugiej myśl, świadomość. „Człowiek to istota wewnętrznie rozdarta”.
Empiryści - Locke, Hume - podkreślają zjawiskowość człowieka. Wychodzą z aktu psychicznego - przyjmują, że istnieją tylko czucia, zjawiska, ich następstwo i połączenia, a nie ma żadnej substancji i tym samym substancji duszy.
La Mettrie - sprowadza człowieka do maszyny
Pozytywiści - ograniczają przedmiot poznania tylko do zjawisk, do faktów pozytywnych, koncentrują się na wytworach ludzkich, a samego człowieka rozpatrują w aspekcie społecznym.
Materializm drugiej połowie XIX w. wyprowadza człowieka ze zwierzęcia stosując ewolucjonizm Darwina.
filozofia współczesna
zwrot badań antropolog. w XIX i X w..
Opuściły one w większości teren metafizyki a skierowały się na inne szczegółowe tereny: nauk przyrodniczych, historii, kultury socjologii itd. wydając szereg antropologii. Rozważania filozoficzne o człowieku są wąskie - człowiek jako konkretna egzystencja, uwikłana w tragiczną sytuację, jako odbiorca wartości. Dziś człowiek jest centrum zainteresowania, centralną wartością, również w nauczaniu Kościoła Katolickiego podkreśla się godność i prawa osoby ludzkiej - rozwój antropologii fil. w ramach fil. chrześcijańskiej jako osobnego działu.
CZĘŚĆ PIERWSZA
Fenomenologia człowieka
Fenomeny wprost wskazują na istnienie i działanie w człowieku pierwiastka duchowego, a tym samym wskazują na wyjątkową naturę człowieka, którą stanowi obok ciała - dusza.
I. Człowiek istotą cielesną, żyjącą - Homo somaticus vivens.
Zagadnienia ciała ludzkiego.
Faktem oczywistym jest, że człowiek jest istotą cielesną, że nie jest czystym duchem. Poprzez ciało człowiek łączy się z otaczającym światem, jest jego cząstką, przynależy jego prawom, ale równocześnie jest kimś wyjątkowym - jest jego panem.
Specyficzne cechy ciała ludzkiego.
Strukturą swego ciała oraz funkcjami człowiek różni się od zwierząt, wykazuje charakter ludzki tj. uwidacznia w sobie pierwiastek duchowy.
a) Cechy strukturalne
wyprostowana postawa i chód dwunożny - postawa wertykalna
budowa czaszki (dominuje mózgoczaszka nad trzewioczaszką)
stosunek ciężaru mózgu do ciężaru rdzenia kręgowego - jest 50x większy mózg od rdzenia. Ciężar mózgu u człowieka - 1500 g, a stosunek do wagi ciała 1:40
budowa krtani i narządów jamy ustnej
budowa stopy i ręki
spłaszczona klatka piersiowa
ciało ludzkie - zdolność rozwoju i specjalizacji
ciało ludzkie jest piękne, delikatne, harmonijnie zbudowane. Ciało uwidacznia w sobie charakter ludzki tj. przejawiające się życie duchowe - jest ono epifanią ducha
ciało ludzkie jest dobre nie jest złe. Nie tylko metafizycznie, ale też fizycznie. Bez ciała nie ma człowieka, bierze ono udział bezpośrednio lub pośrednio w każdej czynności ludzkiej. Tym bardziej jest dobre, gdy uwzględnimy aspekt religijny Wcielenie Syna Bożego i Dzieło odkupienia. Ciału należy się troska i szacunek, dlatego ze czcią je grzebiemy- zostanie ono uwielbione w dniu Zmartwychwstania. Ciało ludzkie nas skutek nieuporządkowanych popędów może skłaniać do zła moralnego, grzechu.
b) Cechy witalne
organiczna morfologia - ciało ludzkie jest żywe, organiczne. Człowiek to istota żyjąca - homo vivens. Komórki, tkanki, narządy, systemy (układy) i zespoły systemów tworzą organizm
czynności witalne: odżywianie, wzrost, rozmnażanie. Na tych czynnościach też widać wpływ czynnika wyższego, rozumnego, duchowego (szczególnie przy odżywianiu i rozmnażaniu). Człowiek przygotowuje pokarm - homo coquens - istota, która gotuje.
W działaniu człowieka: rozmaitość, bogactwo, stały postęp. Wykracza poza dziedzinę materialną, transcenduje ją, sięga w dziedzinę duchową. Człowiek kieruje działaniem, kontroluje, udoskonala.
II. Człowiek istotą myślącą, rozumną - Homo sapiens.
Zagadnienie poznania ludzkiego.
Jest faktem oczywistym, że człowiek poznaje: widzi, słyszy, czuje, posiada zmysły: wzroku, słuchu, powonienia, ale przede wszystkim myśli: tworzy pojęcia, wydaje sądy, przeprowadza rozumowanie- tego nie spotykamy u zwierząt.
1. Pojęcia i rodzaje poznania.
Poznanie - to zdawanie sobie sprawy z czegoś, informowanie o rzeczywistości. Mamy przedmiot i podmiot poznania. Istotą poznania jest asymilacja przedmiotu przez podmiot bez naruszania natury jednego i drugiego- obecność intencjonalna przedmiotu w podmiocie tj. za pośrednictwem swego obrazu psychicznego - poznanie dokonuje się przy pomocy obrazu przedmiotu. Tomiści wyróżniają podwójny obraz przedmiotu: obraz wrażony (species impressa) i wyrażony (species expressa).
Obraz wrażony - obraz przedmioty obecnego, przy pomocy którego podmiot go poznaje.
Obraz wyrażony - obraz przedmiotu uprzednio poznanego, aktualnie nieobecnego, w którym podmiot go poznaje. Oba są wytwarzane przez podmiot jako reakcja na przedmiot obecny - obraz wrażony lub nieobecny - obraz wyrażony. Obraz wrażony konieczny jest gdy przedmiot i podmiot nie utożsamiają się ze sobą. Obraz wyrażony konieczny jest gdy przedmiot jest nieobecny (potrzebny przy poznaniu zmysłów wewnętrznych, rozumu).
Poznanie można zatem określić jako akt psychiczny, polegający na wytworzeniu i przyjęciu intencjonalnego, psychicznego obrazu przedmiotu, podmiot przez to niejako rozszerza się (anima est quomodo omnia - dusza w pewnym stopniu jest wszystkim). Poznanie więc jest źródłem doskonałości bytu.
Dwa rodzaje poznania ze względu na podmiot: poznanie zmysłowe i poznanie intelektualne, umysłowe, rozumowe.
2. Poznanie zmysłowe.
podmiotem są zmysły: zewnętrzne i wewnętrzne.
a) zmysły zewnętrzne: wzrok, słuch, powonienie, smak i dotyk.
Przedmiotem poznania - otaczający świat. Ujęcia poznawcze zmysłów to wrażenia.
Poznanie zmysłowe też u zwierząt, ale u człowieka łączy się ono z poznaniem rozumowym - to odróżnia. U człowieka ponadto - przeżycia estetyczne.
b) zmysły wewnętrzne: świadomość, pamięć, wyobraźnia i instynkt.
Ich przedmiotem są wrażenia. Jeszcze bardziej niż zewnętrzne, łączą się z rozumem. Charakterystyczne u człowieka - wyobraźnia - dostarcza materiału do tworzenia pojęć. Jej domeną- twórczość artystyczna.
3. Poznanie intelektualne, rozumowe
dokonuje się za pomocą rozumu, intelektu. Podmiotem bezpośrednim jest rozum.
Poznanie rozumowe - myślenie, jest właściwe tylko człowiekowi. Trzy rodzaje poznania rozumowego: tworzenie pojęć, sądzenia i o rozumowania. W pojęciach rozum ujmuje istotę rzeczy, w sądach stosunki, a w rozumowaniach wyprowadza nowe prawdy z uprzednio poznanych.
pojęciowanie - pojęcia - jest to przedstawienie istoty rzeczy w naszym umyśle.
W pojęciu np. stołu ujmujemy to bez czego nie ma stołu. Pojęcia - z materiału dostarczanego przez zmysły - przez abstrakcję. Pojęcie różni się od przedmiotu konkretnego i obrazów zmysłowych tym, że:
- ma charakter ogólny (konkretny przedmiot - jednostkowy)
- ma charakter abstrakcyjny (przedmioty mają charakter konkretny, indywidualny)
- ma charakter niematerialny (przedmioty - materialny)
Ponieważ pomiędzy poznaniem zmysłowym i rozumowym jest różnica - stąd skoro zmysły są materialne, rozum jako istotny różny od nich musi być niematerialny.
Charakterystyczne cechy myślenia i rozumowania: wolność - wskazuje ona na charakter duchowy rozumu. O wolności myślenia świadczą: swoboda wyboru przedmiotu myślenia, przedmiotu pojęć. Przedmiotem pojęć mogą być:
- przedmioty realnie istniejące (stół)
- nieistniejące (ciemność)
- nieistniejące w rzeczywistości lecz mogące istnieć (złota góra)
- nieistniejące i nie mogące istnieć (różne stos. logiczne)
- byty duchowe (Bóg).
Nasze poznanie intelektualnych przedmiotów konkretnych jest pojęciowe.
b) sądzenia, sądy - w sądach rozum ujmuje relacje między rzeczami, a zwłaszcza relacje do istnienia.
Wydawanie sądu poprzedza:
poznanie tego co stanowi podmiot i orzecznik.
porównanie pojęć stanowiących podmiot i orzecznik.
poznanie zachodzącego stosunku między podmiotem i orzecznikiem.
W sądzie występuje nowa rzeczywistość, której brak w pojęciu - prawda. Prawda (adequatio rei et intellectus) - zgodność sądu z rzeczywistością.
W sądach wyrażamy także stosunek do istnienia - sądy egzystencjalne (np. stół jest).
Sądy jeszcze bardziej świadczą, że myślenie i rozum są duchowe.
c) rozumowanie - dzięki niemu człowiek wnioskuje, przeprowadza rozumowanie, przewiduje. Jest to akt przy pomocy którego rozum z poznania jednej prawdy dochodzi do poznania drugiej.
Elementy rozumowania:
część rozumowania, która uzasadnia następną - racja.
część rozumowania, która z racji wynika - następstwo.
związek logiczny między racją i następstwem, mocą którego z racji wynika następstwo - stosunek wynikania.
Sąd stanowiący rację nazywa się przesłanką, sąd będący następstwem nazywa się wnioskiem.
Rozumowanie musi być logicznie zbudowane i posiadać prawdziwe przesłanki.
Człowiek jest więc przede wszystkim istotą myślącą, cały proces poznawczy zdominowany jest przez umysł, rozum. Świadczą, że obok ciała człowiek posiada pierwiastek duchowy.
III. Człowiek istotą wolną - Homo liber.
Zagadnienie wolności chcenia i działania człowieka.
Człowiek nie tylko myśli, ale też świadomie chce, pożąda, działa. Rozumne dążenie jest następstwem intelektualnego poznania.
Bezpośrednią przyczyną chcenia i działania jest wola, tak jak poznania intelektualnego rozum.
1. Wola jej przedmiot i funkcje.
to zdolność do świadomego chcenia, do wolnego wyboru, podejmowania decyzji.
w filozofii tomistycznej - określa się wolę jako zdolność pożądania dobra przedstawionego przez rozum.
przedmiot woli -wola ma dążyć tylko do dobra. To dobro może być czasem złudne, ale zawsze musi występować wobec woli jako dobro. Co do swego przedmiotu jest zależna od rozumu, bo przedmiotem woli jest dobro, ale przedstawione przez rozum.
funkcje woli -dążenie do dobra przedstawionego przez rozum, czyli świadome chcenie, działanie; jest dwukierunkowe. Akt woli musi poprzedzać poruszenie rozumu.
Różnice miedzy aktem poznania rozumem i pożądanie woli - przy poznaniu podmiot pociąga ku sobie przedmiot, przy pożądaniu - odwrotnie. Człowiek staje się tym co kocha.
Funkcje woli - w uczuciach i działaniu. Dwa rodzaje aktów: własne i nakazane.
1. Uczucia
cielesne - biorą początek w procesach fizjologicznych naszego organizmu
zmysłowe - są reakcją pożądania zmysł. Na poznanie zmysłowe, zachodzą zmiany somatyczne. Uczucie zmysłowe jest równocześnie reakcją psychiki i ciała na przedstawiony przedmiot. Na skutek zmian somatycznych uczucia zmysłowe mogą zakłócać pracę rozumu i woli.
duchowe - reakcje woli na przedmiot poznany i przedstawiony przez rozum, jako duchowe nie posiadają elementu somatycznego. Ponieważ podmiot - człowiek - jest ten sam trudno odróżnić od zmysłowych. Uczucia duchowe:
miłość - nienawiść
pożądanie - odraza
radość - smutek
nadzieja - rozpacz
odwaga - bojaźń
gniew
Działanie
wszystkie formy działalności ludzkiej są funkcjami woli. Dzięki woli człowiek może wydawać sobie pewne nakazy i zakazy, egzekwować je, wytyczać sobie cele.
dzięki woli może uzewnętrzniać swą aktywność: dokonywać wyboru, podejmować decyzje itd.
Struktura aktu woli.
Trzy główne akty:
namysł - jest aktem woli i rozumu. Polega na poznaniu przedmiotu lub czynności, która ma być wykonana oraz poznaniu i porównaniu motywów.
decyzja - zakłada zdolność i możność wyboru - polega bowiem na wybraniu jednych motywów, a odrzuceniu drugich. Długotrwała decyzja - postanowienie.
wykonanie - decyzja zostaje zrealizowana, czyn wykonany, cel osiągnięty. Z wykonaniem wiąże się poczucie odpowiedzialności.
2. Stosunek woli do rozumu
Dwa stanowiska: intelektualizm i woluntaryzm.
Intelektualizm - reprezentuje tomizm - daje pierwszeństwo rozumowi przed wolą, dlatego, iż wola jako władza pożądawcza jest zależna od rozumu, co do swego przedmiotu i funkcji; przedmiot rozumu (pojęcie dobra) jest doskonalszy od przedmiotu woli (samego dobra); człowiek jest człowiekiem dzięki rozumowi.
W konkretnym wypadku wola może być doskonalsza od rozumu, gdy za przedmiot ma byty duchowe bo wtedy jej przedmiot jest doskonalszy od przedmiotu rozumu. Lepiej Boga kochać niż poznawać.
Woluntaryzm - reprezentuje augustynizm - daje pierwszeństwo woli przed rozumem, gdyż rozum to wola bierna, a wola czynna - dynamiczna; kontakt z Bogiem dokonuje się za pomocą woli a nie rozumu; miłość jest większym dobrem niż wola.
Niezależnie od tych sporów trzeba stwierdzić, że zarówno rozum jak i wola mają prymat lecz każda władza w swojej dziedzinie. Rozum ma pierwszeństwo w dziedzinie poznania, a wola w dziedzinie działania.
3. Wolność woli.
a) Pojęcie i rodzaje wolności.
Wolność jest przeciwieństwem przymusu. Można ją określić jako niezależność od przymusu względnie skrępowania. Jest to wolność od strony negatywnej: wolność od czego. Mamy podwójną wolność (tak jak podwójny przymus):
Wolność zewnętrzna - niezależność od przymusu zewnętrznego, od czynników pochodzących z zewnątrz człowieka (np. ptak wypuszczony z klatki). Istnieje wiele rodzajów wolności zewnętrznej: fizyczna, polityczna, religijna etc. (o nich mówi Deklaracja Praw Człowieka).
Wolność wewnętrzna (psychologiczna) - niezależność od przymusu wewnętrznego. Jest to istotna wolność człowieka i tylko człowieka. Można pozbawić wolności zewnętrznej, ale nie można zakazać człowiekowi wewnętrznych aktów woli. Wola ma swobodę wyboru: może chcieć lub nie, chcieć dobrze lub źle - stąd nazywana jest wolnością wyboru. W zależności od tego, czego wybór dotyczy mamy 3 rodzaje wolności wewnętrznej wyboru:
wolność działania - libertas exercitii - polega na swobodzie wyboru między czynnością a jej opuszczeniem: chcieć - nie chcieć, czynić - nie czynić.
wolność ugatunkowienia - libertas specificationis - polega na swobodzie wyboru między czynnościami i przedmiotami gatunkowo różnymi: ubranie, książki etc.
wolność przeciwieństwa - libertas contraretatis - swoboda wyboru między przedmiotami i czynnościami przeciwnymi: między dobrem a złem etc.
Owa swoboda wyboru - gdy w grę wchodzą akty wewnętrzne. Gdy akty przejawiają się na zewnątrz - mogą być utrudnione.
Najważniejszą formą wolności wyboru jest wolność działania.
b) Istnienie wolności woli.
Dwa stanowiska: indeterminizm i determinizm.
1. Indeterminizm - broniąc wolności woli przyjmuje ją w następującym zakresie:
wolność zewnętrzna - wola jest zewnętrznie wolna odnośnie własnych aktów, a musi być pozbawiona wolności zewnętrznej odnośnie aktów przez nią nakazywanych (akty wbrew woli)
wolność wewnętrzna - wola jest wewnętrznie wolna. Jedynie odnośnie Dobra Najwyższego i koniecznych środków do jego osiągnięcia wola nie jest wewnętrznie wolna, musi z konieczności dążyć do niego, a dążąc musi też użyć środków, które do tego prowadzą. Wynika to z jej przedmiotu, którym jest dobro. A skoro to dobro jest najwyższe, wola nie ma w czym wybierać i musi do niego dążyć. Tak jest teoretycznie, bo faktycznie nie mając bezpośredniego i intuicyjnego poznania Dobra Najwyższego, również i w stosunku do Niego wola jest wolna. Człowiek może wybrać Boga lub nie.
Uzasadnienie wolności woli - szereg dowodów potwierdza słuszność stanowiska indeterministycznego:
Świadomość wolności - tzw. dowód psychologiczny. Każdemu etapowi w procesie woli towarzyszy świadomość wolności. Te etapy to:
namysł
decyzja (po jej podjęciu odpowiedzialność za nią)
wykonanie.
Natura woli i jej stosunek do rozumu - tzw. dowód metafizyczny. Wola ma możliwość wyboru między różnymi dobrami cząstkowymi.
Porządek moralny - tzw. dowód moralny. Porządek moralny, wybieranie między dobrem i złem nie jest możliwe bez wolności woli, którą musi posiadać człowiek (jak człowiek mógłby między dobrem i złem, jak mógłby być odpowiedzialny za czyny, jak mógłby wynagradzany i karany gdyby nie był wolny?)
Codzienne doświadczenie - różni ludzie różnie się zachowują w tej samej sytuacji.
Indeterminizm w świecie atomów - tak samo jak w działaniu istot rozumnych i wolnych nie można powiedzieć jakie będzie następstwo w świecie zjawisk atomowych.
6) Badania eksperymentalne nad wolą - ks. Dybowski wyróżnia cztery typy woli:
Typ A - szybkość i łatwość decyzji, konsekwencja
Typ B - szybkość i łatwość decyzji, brak konsekwencji
Typ C - trudność w podjęciu decyzji, konsekwencja
Typ D - trudność w podjęciu decyzji, niekonsekwencja
7) Ustawodawstwo - Powszechna Deklaracja Praw Człowieka gwarantuje podstawowe wolności człowieka i inne ustawy. W obronie człowieka i jego wolności występuje od dawna bardzo często Kościół.
2. Determinizm - zewnętrzny (odmawia wolności zarówno zewnętrznej i wewnętrznej), oraz wewnętrzny (odmawia wolności wewnętrznej)
a) determinizm zewnętrzny - człowiek i jego działanie jest całkowicie zdeterminowane przez różne czynniki zewnętrzne. W zależności od tego, co jest czynnikiem determinującym, determinizm zewnętrzny ma kilka form:
1) determinizm fatalistyczny - światem rządzi ślepa siła, fatum której wszystko podlega ( starożytni stoicy )
- fatalizm jest niezgodny z pojęciem Boga, celowością i harmonią w świecie
2) determinizm panteistyczny - istnieje tylko jeden byt, jeden Absolut, z którego wszystko z koniecznością się rozwija i wynika - również czyny ludzkie. Sam także Absolut nie posiada wolności działania ( neoplatończycy )
- panteizm jest sprzeczny sam w sobie - Bóg musiałby posiadać sprzeczne przymioty i być wiecznym i czasowym, doskonałym i niedoskonałym, będąc równocześnie Bogiem i stworzeniem - oraz sprzeczny z doświadczeniem - człowiek nie posiada przymiotów boskich.
b) determinizm wewnętrzny czyli psychologiczny - kierunek ten przyjmuje wolność zewnętrzną woli, czyli wolność od przymusu zewnętrznego, natomiast neguje wolność wewnętrzną. Wola zewnętrzna jest wolna natomiast wewnętrznie jest zdeterminowana przez różne czynniki wewnętrzne, takie jak:
Rozum - determinizm intelektualny - wola idzie zawsze z rozumem
- Nieprawda - bo wola idzie za rozumem, ale nie jest zdeterminowana przez rozum.
Większe dobro - zwolennicy determinizmu wewnętrznego mówią, że wola zawsze wybiera dobro większe, a więc jest przez nie zdeterminowana
- Owszem wola wybiera dobro, które jest większe, ale już to, że wybiera świadczy o tym, że jest wolna. Każdy grzech świadczy, że wola nie jest zdeterminowana przez większe dobro.
3) Wyobraźnia - wola jest zdeterminowana przez wyobraźnię. Wyobraźnia ma silny wpływ, ale nie determinuje.
4) Dyspozycja - wolę determinują różne dyspozycje, popędy, nałogi. Wola nie działa w próżni. Wolność nie oznacza podejmowania decyzji bez motywów, wolność oznacza możność wyboru między motywami, a wśród motywów występują takie i mają wpływ na decyzję różne dyspozycje - są one podwójnego rodzaju:
- jedne, które nie znoszą używania rozumu, a tym samym znoszą też wolność woli
- inne, które nie znoszą używania rozumu, najwyżej ograniczają - nie znoszą też wolności woli, jedynie ją ograniczają.
Podstawowe zadanie człowieka polega na tym, by człowiek dobrze poznał siebie, swe dyspozycje i popędy i by rozum mógł im przeciwstawić odpowiednie wartości.
4. Ograniczenie wolności - determinanty i ich przezwyciężenie.
Wolność jaką się człowiek cieszy, nie jest absolutną, jest ona wolnością ograniczoną. Z samej natury człowieka jako bytu cielesno - duchowego wynikają pewne ograniczenia wolności. Posiadanie bowiem ciała uwikłanego w różne determinanty materialne, wikła całego człowieka i wpływa ograniczająco na jego wolność. Determinanty te występują w postaci motywów, a jest ich wiele i działają nieraz równocześnie:
Motywy biologiczne - związane z zachowaniem życia, zdrowia, z warunkami życiowymi. Najwięcej decyzji i działań podejmuje człowiek pod ich wpływem
Motywy seksualne, erotyczne - związane z zachowaniem gatunku i ze współżyciem z osobą innej płci
Motywy natury psychologicznej - związane ze stanem psychicznym człowieka, uczuciami
Motywy religijne - człowiek religijny wiele swoich decyzji podejmuje z motywów religijnych. Często są one tak silne, że zwyciężają motywy biologiczne,
np.: męczennicy. U ludzi niewierzących duży wpływ ma - światopogląd
Motywy moralne
Motywy patriotyczne
Motywy naukowe - człowiek posiada tak silny pęd do prawdy, do zdobywania wiedzy, rozwoju intelektualnego, że wiele decyzji podejmuje z tego motywu. Potrafi zdobyć się na wiele trudów i wyrzeczeń, zrezygnować z zaszczytów dla osiągnięcia wiedzy
Motywy rekreacji - rozrywki
Motywy społeczne - należą tu takie czynniki jak: wychowanie, nauczanie, środowisko, naród - ustrój polityczny, społeczny, ekonomiczny, opinia publiczna, moda itd. Są to wszystko potężne środki nacisku współczesnego życia
Oceniając więc decyzje i działanie człowieka, trzeba z jednej strony brać pod uwagę, skąd pochodzi inspiracja, jakie determinanty, a z drugiej strony od człowieka zależy, od jego wykształcenia i wyobraźni, czy będzie się poddawał presji różnych determinantów, czy też będzie mądrze między nimi wybierał zachowując i doskonaląc swoją wolność.
Pomocnym w podejmowaniu właściwych decyzji z zachowaniem własnej wolności jest:
1) Posiadanie dobrego rozeznania gruntownej wiedzy o sobie, o otaczającej rzeczywistości i przedmiocie działania
2) Wypracowana hierarchia wartości
3) Autodyscyplina
4) Usprawniona wola przez dobre nawyki i cnoty - bardzo ważne
Człowiek zatem jest istotą wolną - nie absolutnie, lecz na miarę ludzką i na miarę osobistego wysiłku.
IV. Człowiek istota mówiąca - Homo Loquens
Cechą odróżniającą człowieka od zwierzęcia jest mowa.
Pojęcie mowy
jest to zdolność porozumiewania się za pomocą umownych znaków dźwiękowych i pisanych. Jest to posługiwanie się językiem , przekazywanie informacji.
Rodzaje mowy
nieartykułowana ( fonetyczna i mimiczna) oraz
artykułowana ( fonetyczna i graficzna).
Mowa nieartykułowana - jako niedoskonały sposób ekspresji za pomocą znaków naturalnych.
mowa nieartykułowana fonetyczna- posługiwanie się luźnymi dźwiękami do wyrażania najprostszych stanów emocjonalnych,
mowa nieartykułowana mimiczna - gestowa, posługiwanie się zespołem ruchów twarzy.
Mowa artykułowana- ukazuję istotę człowieka.
mowa artykułowana fonetyczna- posługiwanie się językiem głosowym, mówionym. Jest ona właściwa tylko człowiekowi, ponieważ zakłada myślenie oraz całe bogactwo duchowe wnętrza. Człowiek przy mówieniu często pomaga sobie mimiką i gestami.
Mowa artykułowana graficzna- człowiek porozumiewa się także za pomocą pisma( przekazywanie myśli na piśmie).
pisma niealfabetyczne (pismo obrazkowe, pismo pojęciowe- znak wyraża pojęcie, pismo sylabiczne- znak wyraża sylabę;
pisma alfabetyczne- znak, litera wyraża tylko głoskę( znaków jest 22- 24).
Warunki mowy artykułowanej
wymagany jest udział całego człowieka i wszystkich jego władz ( fizycznych, psychicznych - duchowych)
ze strony fizyczno- psychicznej wymagane przy mowie jest posiadanie narządu mowy( krtań i wiązadła głosowe);
ze strony psychiczno - duchowej wymagane jest posiadanie myśli; znajomość słów; posiadanie woli- chęć mówienia.
Podstawowym warunkiem mowy jest posiadanie życia duchowego: rozumu i woli z ich aktami.
Funkcje mowy
W każdej mowie występują trzy elementy: podmiot, który mówi, przedmiot, o którym się mówi i osoba do której się mówi- audytorium.
Funkcja egzystencjalno - ekspresywna
- mowa potwierdza istnienie człowieka mówiącego, a on zabiera głos, aby potwierdzić swoje istnienie- jest to funkcja egzystencjalna; zaś ekspresywna to że człowiek pisząc lub mówiąc wypowiada się: co myśli, co przeżywa.
Funkcja opisowo - poznawcza
- mowa przedstawia też rzeczywistość pozasubiektywną - co podmiot mówi. Opisuje przedmioty, zjawiska, wydarzenia, poznane prawdy.
Funkcja komunikatywno - interpersonalna
- mowa jest środkiem porozumiewania się ludzi między sobą. Jest to funkcja społeczna mowy. Człowiek jako istota rozumna ma co przekazywać, a jako istota społeczna chce dzielić się z innymi.
Stosunek mowy do myślenia
Jest ścisła współzależność między mową a myśleniem, gdyż bez myślenia nie ma mowy. Rozwój myślenia wpływa na rozwój mowy. Mowa w procesie myślenia dostarcza treść i formę. Myślenie jest często dialogiem wewnętrznym, mową bezdźwięczną ( myśląc rozmawiamy ze sobą). Myśl jest bogatsza od mowy.
V. Człowiek istotą społeczną - Homo socialis
Człowiek czuje się dobrze, kiedy wychowuje się, rozwija, pracuje wśród innych i z innymi. Samotność jest dla niego przykra a izolacja jest dla niego karą.
Cechy społecznej natury człowieka
Człowiek jest otwarty na innych
Człowiek chce dawać siebie innej osobie, w tym urzeczywistnia samego siebie. Powstaje interpersonalna relacja( ja- ty) jej drogą jest poznanie- miłość i komunikacja. Wymianą wartości osobowych jest tu dzięki rozumności i wolności człowieka. Zdolność ofiarowania siebie, jako dar miłości a jednocześnie zdolność przyjęcia innej osoby( tak też jest w relacji Bóg- człowiek).
Człowiek potrzebuje innych ludzi
Św. Tomasz: człowiek z natury jest istotą społeczną ponieważ sam sobie nie wystarcza do życia. Człowiek rodzi się niedołężny i potrzebuje innych( rodziców) do rozwoju w przeciwieństwie do niektórych zwierząt- rozwój jego trwa ciągle, więc potrzebuje drugiej osoby aby mógł się sam rozwijać.
Człowiek jest człowiekiem tylko między ludźmi i dzięki temu zawdzięcza tyle osiągnięć.
Człowiek zrzesza się z innymi ludźmi
Aby osiągnąć dobro człowiek zrzesza się z innymi dla wspólnego dobra.
Formy społeczności
społeczności narodowe (naturalne): od najmniejszej to rodzina, naród, państwo (narodowe lub wielonarodowe), międzynarodowe i ponadpaństwowe
społeczności nadprzyrodzone: Kościół( ma pochodzenie, cel i środki nadprzyrodzone) w nim są rożne wspólnoty. Między rodziną a państwem jest jeszcze wiele społeczności, np. związków, stowarzyszeń, klubów. Człowiek w nich się rozwija i osiąga nowe dobra.
1. Rodzina
Najmniejsza naturalna i podstawowa komórka społeczna. Mężczyzna i kobieta łączą się na stałe w miłości, tu przychodzi na świat człowiek, wychowuje się i dorasta. Członków rodziny łączy serdeczna bezinteresowna miłość i komunikacja wszelkich wartości. Po więzi rodzinnej jest narodowa a potem państwowa.
Naród
Społeczność ukształtowana przez długi czas o wspólnej historii, języku, terytorium, kulturze, zwyczajach. Pielęgnuje wartości i przekazuje pokoleniu, broni się przed wynarodowieniem, ale otwarty na inne kultury i sam chętnie dzieli się swoją.
Państwo
Jest to zespół rodzin, ludzi wolnych przynależnych do jednego lub kilku narodów, łączą się aby osiągnąć dobro. Państwo jest wtedy gdy ma: stałe terytorium, warunki materialne, jest zorganizowane i ma ustrój prawno - polityczny, własny rząd. Jego atrybut to: wolność, niepodległość, suwerenność, zadanie i cel to dobro obywateli.
Jaki jest człowiek:
teoria indywidualizmu- człowiek jest istotą aspołeczną
teoria agresji człowieka jest istotą antyspołeczną
Państwo odpowiada człowiekowi bo z natury on dąży do zrzeszenia. Stosunek między obywatelem a państwem może być:
kolektywizm ( państwo ponad jednostkę) tworzy to naruszenie godności ludzkiej i jej wolności
indywidualizm (jednostka ponad państwem)
personalizm (jednostka ma służyć państwu jak część całości) system umiarkowany.
Państwo i jego ustawodawstwo mają służyć osobie by mogła osiągnąć pełnię człowieczeństwa, czyli swój cel ostateczny Boga. Gdzie są wartości materialne tam człowiek podlega państwu a gdzie wartości duchowe człowieka jest ponad państwem.
Społeczność międzynarodowa
Państwo rezygnuje ze swej suwerenności łącząc się w bloki czy organizacje chce spełnić określony cel: wolność, pokój, sprawiedliwość np. ONZ.
VI. Człowiek twórcą i odbiorcą kultury - Homo creator, culturalis.
Człowiek z natury chce tworzyć - tworzy kulturę, przez wieki doskonale to widać w jego dziełach (miasta, fabryki, nauka, technika, dzieła sztuki, moralność, religijność). Człowiek wypowiada się w kulturze, kultura mówi o człowieku.
1. Określenie kultury.
Kultura (łac. calere) uprawiać- jest to po prostu ludzkie działanie i wytwory, musi to dotyczyć zarówno duchowości jak i materialności. Kultura to umysł człowieka ujawniający się w świecie.
Kultura brana od strony podmiotowej.
jest to rozwój i pielęgnowanie życia wewnętrznego = osobowość o wysokim poziomie rozwoju intelektualnego i moralnego.
jest to również zachowanie się człowieka według określonych norm społecznych.
To również wszelka twórczość człowieka jako wyraz bogactwa wewnętrznego.
Kultura brana od strony przedmiotowej.
Są to wytwory działań ludzkich, owoce twórczości (chluba narodu). Ze względu na cechy charakterystyczne, różnych twórców mamy różne rodzaje kultur: materialna, duchowa, osobista, społeczna, masowa, ogólnoludzka, laicka, świecka, religijna, filozoficzna, naukowa, artystyczna, polityczna, rolna, przemysłowa, towarzyska, itd.
Kultura a natura.
Natura to, to co jest dane człowiekowi. Kultura to, to co pochodzi od człowieka co za pomocą swej myśli i działalności wydobywa z natury.
2. Przymioty kultury.
Kultura jest ludzka (humanistyczna).
Tylko człowiek jest twórcą, bo tylko on może się uszlachetniać, rozwijać duchowo, rozwijać siebie i swoją myśl, swego ducha, świadomie i w sposób wolny przelewać w wytwory. Tylko człowiek jest odbiorca kultury, on jedynie potrafi zrozumieć jej język.
Kultura jest społeczna.
Kultura jednego wybitnego twórcy nie jest jeszcze społeczna, potrzeba tu wiele lat i licznych pokoleń które ją ubogacą, aby stała się społeczna. Kultura jest obowiązkiem człowieka (przekazywać, pielęgnować). Jest ona także ciężarem (utrzymanie i zabezpieczenie dóbr).
Kultura jest otwarta.
Otwartość jest tu źródłem jej rozwoju, ale i promieniowania na inne narody. Otwartość powoduje wymianę wartości (czasami jedna kultura determinuje drugą) ale prawdziwa kultura nigdy nie prowadzi do zniszczenia. Przez taką wymianę powstają wielkie kultury jak europejska i chrześcijańska. Kultura przez to staje się uniwersalna ogólnoludzka dostępna dla wszystkich.
Kultura jest twórcza, dynamiczna.
Rola człowieka nie jest tu bierna. Tworzenie polega na planie i koncepcji bez której nie ma twórczości. Tworzenie następnie wymaga ekspresji (realizacji koncepcji)= organizacji pracy (im lepsza) tym doskonalsze jest dzieło. Kultura okazuje geniusz i talent człowieka - twórcy. Kultura jest dynamiczna - jest żywa jak ci co ją tworzą a dynamizmem jest nieodłączna cechą życia. Od razu nie może kultura odkryć prawdy robi to fragmentami, przez to, że odkrywa widać jej dynamizm.
3. Cel i rola kultury.
Celem kultury jest człowiek (rozwój i jego dobro i społeczność). Kultura materialna daje lepsze warunki do życia i rozwoju. Kultura duchowa ma na celu rozwój wszechstronny człowieka wszelka twórczość rozwija osobowość (stać się pełnym człowiekiem i zrealizować swe człowieczeństwo).
Kultura broni praw człowieka. Dla narodu kultura jest jak dusza dla ciała, naród żyje kulturą (podstaw suwerenności i tożsamości narodu) kultura rozwija naród.
4. Kultura a religia.
U podstaw kultury jest religia jako jej przyczyna i siła napędowa. W człowieku spotykają się kultura i religia a w naturze człowieka od razu tworzy się relacja do Boga (w rzeźbie czy malarstwie itp.). Kultura i religia spotykają się we wspólnym celu ( dal dobra człowieka) celem tym jest Bóg. Religia i kultura wspomagają się.
5. Co kultura mówi o człowieku.
Kultura najwięcej mówi o człowieku (o jego naturze, głębi bytu i nastawieniu na stwórcę).Twórczość człowieka przejawia się w kulturze. Kultura materialna i duchowa ukazuje materialność i duchowość człowieka. Ukazuje człowieka jako istotę moralną i religijną. Tylko człowiek odróżnia dobro i zło i odpowiada za swe czyny. Tylko człowiek poznaje Boga i ukierunkowuje się na Niego. Człowiek = istota rozumna i wolna o wszelkich możliwościach duchowych (poznawczych i moralnych wykraczających poza cielesność) skierowanych ku najwyższemu Dobru i Prawdzie.
CZĘŚĆ DRUGA
Metafizyka człowieka
I. Zagadnienie duszy.
1. Określenie duszy
Dusza u Arystotelesa- akt pierwszy ciała fizycznego, organicznego, zdolnego do życia; dusza jest aktem (doskonałością) pierwszym gdyż nie zakłada przed sobą innego wcześniejszego aktu. Dusza wg. Tomasza- akt pierwszy samoistny w przeciwieństwie do innych aktów pierwszych i łącząc się z ciałem, daje mu pierwszą doskonałość bytową. Wszystkie formy substancjalne, poza duszą ludzką, są subst. niezupełnymi i to w zakresie gatunku jak i subst. Dusza dopiero po połączeniu z ciałem stanowi całkowity byt. a) dusza jest aktem ciała fizycznego, danego przez naturę a nie ciała abstrakcyjnego; b) dusz jest aktem ciała organicznego- ciało z którym się łączy dusza musi być na to przygotowane, musi być zdolne do życia; c) dusza jest aktem ciała zdolnego do życia; Duszą jest to dzięki czemu żyjemy, czujemy się, ruszamy i myślimy. Dusza jest pierwszą zasadą substancjalną życia wszystkich stopni życia: wegetatywnego, sensytywnego i intelektualnego.
2. Istota i istnienie duszy ludzkiej- dusza z natury swej jest subst. duchowa i nieśmiertelną, ma charakter substancjalny, duchowy i nieśmiertelny, jest jedyna w czł. i tylko taka istnieje.
3. Substancjalność duszy;
a) stanowiska niektórzy odrzucają duszę, przyjmując tylko zjawiska psychiczne: są to zwolennicy kierunków: fenomenalistycznych, sensualistycznych, empirycznych, materialistycznych. Fil. tomistyczna głosi, że dusza istnieje i ma podobnie jak ciało charakter substancjalny, jest źródłem zjawisk psychicznych.
b) uzasadnienie
Natura zjawisk psychicznych- domaga się duszy jako swego podłoża i przyczyny; akty psychiczne domagają się podmiotu substancjalnego jako swego podłoża i przyczyny, tym podłożem jest dusza;
Świadectwo świadomości- mówi nam o istnieniu, wielości i zmienności zjawisk psychicznych, o jednym, stałym ich podłożu i przyczynie- o naszym ja. Świadomość nam donosi, że istnieje w nas całe bogactwo zjawisk psychicznych: wrażeń, wyobrażeń, uczuć, myśli, pragnień, zamierzeń. Zjawiska te wciąż się zmieniają. Zjawiska nie są mną ale są moje, ja jestem ich przyczyną, ja za nie odpowiadam;
Jedność i tożsamość świadomości- jesteśmy świadomi dawnych i obecnych zjawisk jako naszych i czujemy się za nie odpowiedzialni; jesteśmy również świadomi tożsamości siebie, niezależnie od czasu i sytuacji jestem świadomi, że to ja, ten sam ja; ta świadomość tożsamości siebie zakłada jedno, trwałe, substancjalne podłoże- substancjalną duszę;
Bez substancjalnej duszy niemożliwy byłby proces poznawczy, niemożliwe byłoby sięganie w przeszłość i wybieganie w przyszłość; niemożliwe byłoby wolne działanie, właściwe tylko czł., jest ono procesem złożonym; niemożliwa byłaby odpowiedzialność za czyny; niemożliwa byłaby wszelka praca nad sobą i innymi; sam czł. nie byłby czymś jednym i nie można byłoby go traktować jako coś jednego i trwałego.
4. Duchowość duszy
a) pojęcie duchowości- duchowe jest to co wewnętrznie, co do istoty i istnienia jest niezależne od materii, nie jest ilościowe, przestrzenne, wymierne i nie podpada pod zmysły. Są dwa sposoby niezależności od materii: doskonała- posiada ją Bóg i aniołowie oraz niedoskonała- właściwa duszy ludzkiej;
b) stanowiska- Materializm, skrajny spirytualizm, umiarkowane- tomistyczne. Materializm odrzuca duszę, albo przyjmuje ją za pochodną materii; spirytualizm- dusza jest duchowa do tego stopnia, że sama stanowi całkowicie samodzielny byt, nie związany z ciałem i nie potrzebujący do niczego ciała. Fil. tomistyczna- dusza jest subst. duchową, tj. wewnętrznie co do istoty i istnienia niezależną od materii, lecz związaną z ciałem i dopiero z ciałem stanowi czł.
c) uzasadnienie duchowości duszy
Intelektualne poznanie- myślenie, właściwe czł., wykazuje charakter niezależny od materii- duchowy, czyli dusza musi mieć charakter duchowy;
Pojęcia - poznajemy przedmioty materialne i niematerialne, i tworzymy o nich pojęcia, lecz poznajemy je w sposób niematerialny, duchowy.
Sądy- ujmujemy w nich różne stosunki między konkretnymi przedmiotami takie jak: rzeczywistość, konieczność możliwość, nadrzędność; ujmujemy stosunek między przyczyną a skutkiem. Sądom towarzyszy przeświadczenie: pewność, opinia, zwątpienie;
rozumowanie- wyprowadzanie jednych prawd z innych, przewidywanie przyszłych wypadków;
Dynamizm i wolność myśli ludzkiej- myśl ludzka nie jest związana ani przestrzenią, ani czasem, ani przedmiotami otaczającymi nas; myśl ludzka jest twórcza, nowa, wolna. Ten dynamizm świadczy o jej duchowości;
świadomość refleksyjna- świadomość siebie; cechą charakterystyczną czł. jest zdolność do refleksji, dzięki temu poznaje siebie, zdobywa wiedzę o sobie. Podmiot poznania utożsamia się z przedmiotem i dlatego refleksja jest możliwa tam, gdzie podmiot poznający jest duchowy;
świadomość moralna- sumienie, czł. swe akty ocenia, wartościuje pod względem moralnym, poznaje ich zgodność z zasadami moralnymi;
Intelektualne pożądanie- wykazuje charakter duchowy;
przedmiot pożądania intelektualnego- woli; przedmiotem woli jest dobro ogólne, wola jest nastawiona na nieskończoność, z posiadaniem dobra wiąże się szczęście;
wolność woli- świadczy o duchowości, nie ma wolności w pożądaniu zmysłowym;
samoopanowanie - wymaga znajomości siebie, swego wnętrza, utożsamienie się podmiotu i przedmiotu opanowania;
samokoncentracja - jest możliwa tylko przy podmiocie duchowym, czł. może wszystkie swoje energie i władze skierować na określony przedmiot lub czynność;
twórczość kulturalna- ma charakter duch. i wskazuje na pierwiastek duch. jako swą przyczynę;
Transcendencja i autotranscendencja- zdolność przekraczania dziedziny fizycznej, zajmowania pozycji obserwatora jednego i drugiego; czł. wykracza ponad siebie, nie ogranicza się do tego co robi, co myśli, co chce, nie zadowala się swymi aktami i sobą, autotranscenduje siebie, swe akty, swe uwarunkowania, wybiega ku temu co lepsze, zmierza ku Absolutowi.-- dusza jest subst. duchową, ale nie taką jak Bóg, lecz związaną z ciałem, jest aktem ciała i jest uzależniona od ciała. Dusza jest niezłożona, prosta, w duszy jest złożenie metafizyczne, bytowe: z aktu i możności, istoty i istnienia oraz przypadłościowe: z subst. i przypadłości.
5. Nieśmiertelność duszy
A) śmierć podst. cechą bytu ludzkiego; Heidegger określa czł. bytem ku śmierci a jego egzystencję byciem ku śmierci.
pojęcie śmierci; nie mamy bezpośredniego dośw. śmierci, doświadczamy tylko fenomeny śmierci, od strony jego genezy, skutków i cech. Cechy fenomenu śmierci:
powszechność śmierci;
osobisty charakter śmierci- nikt nie może zamiast mnie umrzeć;
Nieuniknioność śmierci;
stałe zagrożenie ze strony śmierci;
śmierć budzi grozę i lęk.
Różne ujęcia śmierci;
śmierć w ujęciu biologicznym- jest ustaniem wszelkich funkcji witalnych, jest kresem istoty żyjącej, odróżnia się 2 etapy śmierci: biologiczna i kliniczna- śmierć kliniczna polega na ustaniu krążenia i oddychania; biologiczna- ustanie czynności ośrodkowego systemu nerwowego;
w ujęciu filozoficznym- jest odłączeniem się duszy od ciała, powodem tego rozłączenia jest niezdolność ciała do życia, dusza jest bowiem z natury swej przeznaczona do ciała, lecz po odłączeniu się od ciała nie przestaje wyrażać relacji do niego, w momencie śmierci czł. stanie w całej pełni doskonałości swego bytu wobec Boga i przy pełnej świadomości i wolności podejmie ostateczną decyzję za Bogiem lub przeciw i zadecyduje o swej wieczności. Całe życie jest przygotowaniem czł. do śmierci, tj. do pełni doskonałości ludzkiej i do podjęcia ostatecznej decyzji; śmierć jest narodzeniem się do pełni doskonałości osobowej i pełni życia w stopniu dostępnym dla czł.;
w ujęciu socjalnym- jest przymusowym wyrwaniem czł. z bliższej i dalszej społeczności, w której czł. żył, działał i współtworzył z innymi dobro wspólne;
w ujęciu religijnym- z jednej strony jest karą za grzech, a z drugiej jest osobistą ekspiacją za grzech, spotkaniem z Bogiem i przejściem do życia wiecznego, chrześcijanin przez całe życie świadomie przygotowuje się na śmierć, tj. na spotkanie z Bogiem i na chwalebne z Nim życie wieczne.
postawa wobec śmierci jest różna, w zależności od światopoglądu, kierunki material. negujące duszę i Boga zajmują postawę nihilistyczną: ze śmiercią wszystko się kończy, po śmierci nic nie ma; egzystencjalizm (Heidegger, Sartre) życie i śmierć nie mają sensu; egzystencjalizm umiarkowany, katolicki, (Marcel) widzi sens śmierci w realizacji bytu ludzkiego poprzez miłość, w śmierci realizuje się miłość, a w miłości czł.; śmierć jest dopełnieniem bytu ludzkiego, osiągnięciem pełni doskonałości osoby ludzkiej, spotkaniem z Bogiem.
B) Nieśmiertelność duszy podstawą nieśmiertelności bytu ludzkiego- posiadanie duchowej i nieśmiertelnej duszy przeprowadza czł. przez śmierć do nieśmiertelności;
pojęcie nieśmiertelności- nieśmiertelnym nazywamy byt, który nie może ulec zniszczeniu; byt może ulec zniszczeniu bezpośrednio (przez rozpad na części) lub pośrednio (ginie podłoże materialne od którego zależy w istnieniu). W pierwszy sposób giną wszystkie ciała, w drugi pierwiastki życiowe materialne: wegetatywne, sensytywne. Św. Tomasz mówi, że nieśmiertelność oznacza pewną zdolność do życia zawsze i nieumierania, nieśmiertelność od strony pozytywnej oznacza życie wieczne.
stanowiska- materializm- odrzuca duszę, a tym samym jej nieśmiertelność, Kant zajął stanowisko agnostyckie, wykluczył możliwość poznania duszy i jej nieśmiertelności; współcześni spirytyści przyjmują nieśmiertelność duszy na podst. ukazywania się dusz osób zmarłych; fil. tomistyczna głosi, że dusza ludzka jest subst. duchową i nieśmiertelną, tzn. nie ginie z ciałem, lecz trwać będzie wiecznie.
uzasadnienie nieśmiertelności duszy:
1) dow. metafizyczny - duchowość duszy wyklucza wszelkie formy zniszczalności, dusza jako prosta nie może ulec zniszczeniu przez rozpad na części, mogłaby ulec zniszczeniu tylko przez interwencję Boga;
2) niezależność duszy od ciała przy wykonywaniu niektórych aktów; skoro tak jest to również sama jest zdolna istnieć bez udziału ciała;
3) dow. psychologiczny- opiera się na istnieniu w czł. szeregu dążeń naturalnych, zakodowanych w naturze ludzkiej, tych dążeń jest wiele:
dążenie do prawdy, czł. dąży do prawdy, potrzebuje jej;
dążenie do szczęścia- czł. chce być szczęśliwy bo szczęście daje posiadanie dobra;
dążenie do doskonałości- czł. jest jednostką dynamiczną, nastawioną na więcej i lepiej, doskonali się pod względem intelektualnym i moralnym;
dążenie do nieśmiertelności- czł. dąży do przedłużania swego bytowania;
4) dow. moralny- opiera się na porządku moralnym, który domaga się sankcji, które gwarantowałyby jego zachowanie:
spokój i wyrzuty sumienia;
korzyści i straty materialne- czł. zwraca uwagę by jego postępowanie nie przyniosło mu strat, lecz raczej korzyści;
pochlebna i ujemna opinia publiczna- czł. chce cieszyć się dobrą opinią, a unika złej; opinia dotyczy tylko czynów zewn.;
5) dow. historyczno- etnologiczny- opiera się na powszechnym przekonaniu o życiu pozagrobowym; tendencje materialistyczno - ewolucyjne, wysuwają hipotezę, że pierwotnym stadium w religii ludzkości był ateizm, a dopiero drogą ewolucji rozwinęła się z niego wiara w Boga i nieśmiertelność duszy, okazały się zupełnie fałszywe i bezpodstawne; pogląd ten obalił o. W. Schmidt, który wykazał, że nie ma ludu tak pierwotnego, który by nie wierzył w Boga i życie pozagrobowe;
6) dow. fizyczny- wielu fizyków przyjmuje niezniszczalność materii to wypada, by nieśmiertelnym było to, co ze swej natury jest takim, tj. duchowa dusza. Nieśmiertelność duszy jest źródłem godności czł.: naturalnej i nadprzyrodzonej, pozwala mu przekroczyć granicę śmierci.
Jakie życie prowadzi dusza po odłączeniu się od ciała- posiada wszystkie władze duchowe: rozum i wolę i może wykonywać funkcje poznawcze i pożądawcze, zatrzymuje pojęcia uzyskane na ziemi, które są niematerialne; posiadając rozum może lepiej poznawać siebie, swe akty, władze, naturę, Boga. Wolą swoją może kochać Boga, cieszyć się posiadaniem Najwyższego Dobra, nie może kontaktować się ze światem gdyż nie posiada ciała, ani nie może łączyć się z innymi ciałami.
C) Jedność duszy- czł jest istotą bardzo złożoną, istnieją w nim 3 stopnie życia: wegetatywne, sensytywne, intelektualne o charakterze materialnym i duchowym;
stanowiska- trychotomizm: 3 dusze: dusza rozumna, pożądliwa, popędliwa; tylko rozumna jest duchowa i nieśmiertelna. Gnostycy przyjmowali w czł. duszę i ducha; Awerroes przyjmował podwójną duszę: zmysłową, materialną i zniszczalną- indywid. u każdego czł. oraz rozumną, duchową i niezniszczalną- wspólną wszystkim ludziom. Fil. tomistyczna głosi, że dusza ludzka jest tylko jedna i jest przyczyną wszystkich form życia w czł.
uzasadnieni jedności duszy:
świadectwo świadomości- świadomość jest jedna i ta sama, zawsze czujemy się tym samym podmiotem, który żyje, myśli i chce;
bez jednej substancjalnej duszy czł. nie mógłby pełnić sobie właściwych funkcji, nie mógłby poznawać, przeprowadzać refleksji, planować, działać, odpowiadać za swe czyny;
wzajemny wpływ i współzależność sfery wegetatywnej, sensytywnej i intelektualnej u czł.- ta ścisła współzależność i wzajemny wpływ trzech sfer na siebie jest możliwy tylko przy jednym wspólnym podłożu;
konflikt dążeń- czł. doświadcza wewn. konfliktu między pożądaniem zmysłowym i intelektualnym- wolą. Pożądaniu zmysłowemu przeciwstawia się wola i nie zawsze sera duchowa zwycięża w konflikcie;
ze śmiercią ustaje zarówno życie wegetatywne, sensytywne i intelektualne, a jest to możliwe tylko przy jednym pierwiastku życiowym;
Jedność duszy wynika z jej charakteru jako formy substancjalnej, forma substancjalna nadaje istnienie i przynależność gatunkową;
jedność, harmonia, celowość, podporządkowanie wszystkich funkcji jednemu ośrodkowi kierującemu i świadomemu jest możliwe i wskazuje na jedną zasadę życia, czł. jest zawsze jednym i tym samym bytem (Arystoteles).
6 Pochodzenie duszy ludzkiej,
fakt pochodzenia: stanowiska i ich ocena.
Generacjonizm - czł. tak co do duszy jak i co do ciała pochodzi od rodziców
generacjonizm materialny- czł. co do duszy i ciała pochodzi z nasienia materialnego rodziców (Tertulian);
generacjonizm duchowy- ciało czł. pochodzi z nasienia materialnego, a dusza pochodzi z nasienia duchowego rodziców; św. Augustyn zajmował 4 stanowiska: kreacjonizm; generacjonizm duchowy (tłumaczył dziedziczenie grzechu pierworodnego); preegzystencja (Bóg stworzył wszystko w jednym momencie); ostatnie stanowisko- nie wiem jak pochodzi dusza ludzka;
teoria Frohschammera- dusza ludzka pochodzi od rodziców przez akt stwórczy;
teoria Rosminiego- rodzice dają ciało i duszę zmysłową, czyli poczynają zwierzę i w tym momencie Bóg przemienia duszę zmysłową w duchową. Generacjonizm jest nie do przyjęcia, dusza ludzka nie może pochodzić od rodziców, bo ta jako prosta nie może się dzielić.
Emanatyzm- wg. niego dusza ludzka pochodzi od Boga drogą emanacji jako cząstka substancji Bożej (stoicy, neoplatończycy, gnostycy, manichejczycy, arystotelizm nieortodoksyjny, idealiści). Dusza ludzka nie może pochodzić od Boga drogą emanacji gdyż byłoby to sprzeczne z naturą Bożą jak i duszy. Emanując bowiem dusze musiałyby wciąż dzielić się i zmieniać.
Kreacjonizm- dusza ludzka pochodzi od Boga przez akt stwórczy. Bóg duszę czł. bezpośrednio stwarza, tj. powołuje z nicości do bytu. Kreacjonizm jest poglądem fil. perypatetyczno-tomistycznej oraz Kościoła Katolickiego.
Czas pochodzenia: stanowiska i ich ocena.
Preegzystencja- dusze istnieją przed ciałem (Platon); z preegzystencją łączy się reinkarnacja- wędrówka dusz; jest nie do przyjęcia;
Animacja pośrednia- dusza zostaje stworzona i łączy się z ciałem dopiero wtedy, gdy ciało jest przygotowane na przyjęcie duszy rozumnej (Arystoteles, św. Tomasz); tej teorii nie można przyjąć, wg. najnowszych badań embriologii, zaraz po poczęciu jest żywy człowiek, różny od org. rodziców a w jego genach przekazanych przez komórki rodzicielskie, zapisany jest cały czł., o tym jednak św. Tomasz nie mógł wiedzieć w tamtych czasach.
Animacja bezpośrednia- Bóg stwarza duszę każdego czł. w momencie poczęcia, tj. zapłodnienia, od samego początku jest cały czł. rozumny; dusza rozumna od początku ożywia ciało i przygotowuje je do podjęcia funkcji ludzkich (Grzegorz z Nyssy, Bazyli Wielki, neotomiści, neoscholastycy), to stanowisko popierają wszyscy filozofowie chrześcijańscy oraz Kościół Katolicki.
II Zagadnienie związku duszy z ciałem. Określenie istoty człowieka.
W czł. można przyjmować tylko ciało, tylko duszę, duszę i ciało; przyjmując duszę i ciało, można je uważać za dwa samodzielne byty lub że oba tworzą jeden samodzielny byt względnie oba stanowią tożsamość.
monizm psychofizyczny;
poglądy- czł. stanowi jedną subst.
monizm spirytualistyczny - czł. stanowi dusza, czł. to dusza, natomiast ciało i zjawiska fizyczne są przejawami duszy- idealizm;
monizm materialistyczny- jedyną rzeczywistością jest rzecz. materialna, jedyną subst. rzeczywistą jest subst. materialna i dlatego człowieka stanowi tylko ciało, natomiast dusza, o ile ją przyjmuje, są przejawem materii, są jej funkcjami;
monizm panteistyczny- ciało i dusza nie różnią się między sobą, są przejawem jednej i jedynej subst. boskiej- Absolutu (Spinoza);
4) teoria identyczności, tożsamości- hipoteza o tożsamości materii i ducha, ciała i duszy, to jest jedna rzeczywistość, w rzeczywistości życie duchowe, świadomość ludzka utożsamia się z procesami mózgu.
ocena krytyczna
ad 1) neguje w czł. bądź ciało bądź duszę oraz zaciera różnice między zjawiskami psych. i fizycz.;
ad 2) przy istotnym zróżnicowaniu między duszą a ciałem oraz między zjawiskami psych. i fizycz. nie da się ich sprowadzić do tożsamości i uznać jednych za funkcje czy przejawy drugich;
ad 3) zawiera w sobie wszystkie te sprzeczności, które są właściwe każdemu systemowi panteistycznemu (sprzeczny z naturą Boga i z naturą stworzeń);
ad 4) negacja rzeczywistości duchowej, która jest faktem: a) niezgodna z naszym doświadczeniem życiowym; b) nie tłumaczy dlaczego zwierzęta się nie rozwinęły, natomiast czł. rozwinął funkcje życiowe; c) nie tłumaczy dlaczego życie psychiczne podlega innym prawidłowościom niż życie neurofizjologiczne; d) nie tłumaczy dlaczego struktura i funkcja neurofizjologiczna mózgu są dziedziczne; e) zaprzecza sensowności myślenia.
Dualizm psychofizyczny,
a) poglądy- przyjmuje w czł. ciało i duszę oraz istotną różnicę między nimi i między zjawiskami psych. i fizycz.;
Dualizm Platona- czł. posiada duszę i ciało, ale czł. stanowi właściwie tylko dusza, ciało jest więzieniem dla duszy, połączenie z ciałem jest następstwem przewinienia i służy jako oczyszczenie za popełnione przewinienia;
dualizm Kartezjusza- istnieją 2 subst. materialna i duchowa, do istoty pierwszej należy rozciągłość, do istoty drugiej myślenie, czyli świadomość, są one sobie przeciwstawne;
Okazjonalizm- (Melebranche) ciało i dusza są to 2 samodzielne subst., które na siebie nie wpływają;
Dualizm Leibniza- ciało i dusza są 2 subst. które na siebie nie wpływają, tylko równolegle przebiegają; odrzuca wzajemny wpływ i interwencję Bożą;
Paralelizm psychofizyczny- odrzuca duszę, a przyjmuje same tylko zjawiska; wg. niego:
istnieją 2 samodzielne i odrębne sfery zjawisk: fizycz. i psych.;
między tymi 2 sferami nie ma żadnego związku przyczynowego;
b) ocena krytyczna
ad 1) nie tłumaczy ani jedności ani wzajemnego wpływu między zjawiskami fizycz. i psych.;
ad 2) niemożliwy jest wzajemny wpływ ciała i duszy, ciało może wpływać tylko na ciało a nie na duszę;
ad 3) odmawia stworzeniom przyczynowości sprawczej;
ad 4) znosi wolność i odpowiedzialność czł. za czyny oraz są niezgodne z doświadczeniem;
ad 5) neguje wzajemny wpływ zjawisk psych. i fizycz. na siebie; zjawiska psychiczne są bogatsze niż zjawiska fizyczne.
Teoria jedności substancjalnej duszy i ciała;
ciało i dusza tworzą jedną substancję zupełną- ciało i dusza są to dwie subst. niezupełne, które łączą się ze sobą tworząc jedną subst. zupełną; aby stworzyć jedność substancjalną wymagane są 3 warunki:
byty wchodzące w skład związku, muszą być substancjami, a nie przypadłościami;
muszą być subst. niezupełnymi;
3) jedna subst. musi być niezupełną w zakresie gatunku i substancjalności, druga musi mieć charakter aktu, być pewną doskonałością, czyli musi być niezupełna w zakresie gatunku. Substancja, która samodzielnie nie istnieje i nie może istnieć nazywa się materią pierwszą; subst. natomiast, która ma charakter aktu nazywa się formą substancjalną. Forma jest źródłem cech gatunkowych, sił i działania. Ciało jako materialne nie posiada własnego istnienia, a jest zdolne tylko do jego przyjęcia, dusza natomiast posiada własne istnienie, własny akt istnienia i łącząc się z ciałem nadaje mu istnienie i przynależność gatunkową; razem z ciałem tworzy nową substancję: subst. zupełną- czł. Dusza rozumna jako najdoskonalsza ze wszystkich form zastępuje w czł. niższe formy substancjalne (cielesności, wegetatywną, sensytywną) i dlatego łącząc się z ciałem nie tylko daje istnienie i przynależność gatunkową, ale jest źródłem wszelkich doskonałości. Dzięki duszy czł. równocześnie jest bytem, substancją, istotą cielesną, istotą żyjącą, istotą czującą, istotą rozumną, jest człowiekiem;
b) ciało i dusza tworzą jedną naturę- z połączenia duszy z ciałem powstaje nie tylko jedna subst, zupełna, ale też jedna natura. Ciało i dusza poprzez swe połączenie tworzą jedną zasadę działania, należą tu czynności wegetatywne, sensytywne, czysto fizyczne. Czł. ma rozumną naturę.
ciało i dusza tworzą jedną osobę- każda subst. zupełna jest osobnikiem lub osobą. Osobnik jest to subst. zupełna, samowystarczalna, samodzielna i odrębna, natomiast osoba jest osobnikiem rozumnym. Osoba zakłada wszystkie doskonałości osobnika i dodaje do osobnika: rozumną naturę, życie duchowe.
Bliższe wyjaśnienie osoby, jej struktur i cech- wg. Boecjusza- osoba jest to indywidualna substancja o rozumnej naturze; osoba jest ściśle związana i uzależniona od różnych czynników materialnych; wszystkie te czynniki materialne wpływają na indywidualność czł., osobami są także jednostki ludzkie nie posiadające aktualnego używania rozumu i woli. Do najbardziej charakterystycznych cech osoby należą:
jedność i integralność substancjalna: cielesno- duchowa;
autonomia, suwerenność, wolność;
Immanencja osoby;
indywidualność i niepowtarzalność osoby;
otwartość osoby;
dynamizm osoby;
Osoba ostatecznym podmiotem wszystkich cech i działań ludzkich- z połącz. Duszy i ciała powstaje subst. indywidualna o rozumnej naturze. Że faktycznie ostateczną przyczyną i podłożem jest osoba ludzka świadczy o tym nasza świadomość, która odnosi wszystkie czynności do osoby jako podłoża i przyczyny, świadczy też o tym powszechne przekonanie, które przypisuje czł. jako podmiotowi i sprawcy wszystkie czynności zarówno fizyczne jak i psychiczne i czyni ją odpowiedzialną za nią.
Osoba tłumaczy i weryfikuje wszystkie fenomeny ludzkie- osoba jest przyczyną i tłumaczy dlaczego ciało ludzkie jest inne i już na pierwszy rzut oka wyróżniające się spośród ciał zwierzęcych. Dzięki temu, że czł. stanowi ciało i dusza w jednej substancji, czł. Posiada zmysły i rozum, poznanie zmysłowe i intelektualne. Osoba ludzka umożliwia, warunkuje, tłumaczy wszystko, co czł. robi, czym jest, co go charakteryzuje i wyróżnia, jaką pozycję zajmuje w świecie, w społeczności, w historii, w kulturze i wobec Stwórcy. Gdyby czł. był tylko ciałem, nie mógłby wykonywać aktów duchowych i nie byłby ich świadom. Gdyby był tylko duchem, duszą, nie mógłby wykonywać aktów materialnych i nie byłby ich świadom. Czł. jest substancjalnym związkiem duszy i ciała, stanowiącym jeden byt- osobę czł. Kościół określa duszę jako formę substancjalną, która łączy się z ciałem prawdziwie, bezpośrednio i istotnie.
Osoba ukonstytuowana przez ciało i duszę stanowi związek naturalny- dusza dzięki związkowi z ciałem może w pełni rozwijać swe władze i wykonywać czynności, których nie mogłaby sama: wegetatywne, sensytywne, fizyczne. Dzięki ciału uświadamiamy siebie, swoje realne istnienie i różnicę między nami i światem, dzięki ciału możemy się poruszać, lecz ciało nakłada też pewne ograniczenia, precyzuje jego stan, umieszcza i zamyka w pewnym kręgu. Ciało decyduje, że jestem mężczyzną lub kobietą, młodym lub starym, silnym lub słabym, zdrowym lub chorym. Ciało dzięki związkowi z duszą jest podniesione do godności ludzkiej, różni się od innych ciał, jest partnerem ducha, dusza daje mu bytowość, dzieli się sw --> [Author:PS] ą doskonałością, uduchawia je, kieruje nim i jego rozwojem. Ciało i dusza stanowią jedność a nie doskonałość.
Osoba wyznacza kierunek własnego rozwoju- osoba ukonstytuowana przez ciało i duszę tym samym wyznacza kierunek własnego rozwoju. Czł. idąc po linii naturalnej swej osoby, wszechstronnie rozwijając osobę, urzeczywistnia siebie, bardziej jest osobą. Czł. sam samotnie nie rozwija się, nie urzeczywistnia się, rozwija się w świecie, z innymi i wśród innych ludzi, w relacji do Boga, humanizuje świat.;
6) Czł. osobą- godność osoby ludzkiej- czł. jest osobą ukonstytuowaną przez ciało i duszę, jest bytem najwyższym i najdoskonalszym w świecie materialnym i o najwyższej godności. Czł. ma coś z każdego ze stworzeń. Religijna koncepcja czł.: według niej czł. jest umiłowanym dzieckiem Bożym, stworzonym przez Boga i przeznaczonym do obcowania z Nim w chwale wiecznej. Czł. jest wielki w swym wymiarze naturalnym i nadprzyrodzonym, z tego też względu należy mu się prawdziwy i głęboki szacunek, należą mu się wszystkie prawa, gwarantowane przez ustawodawstwo międzynarodowe i kościelne, które podkreślają i szanują godność jego osoby, zapewniają mu wszystkie warunki pełnego rozwoju i swobodę działania.
Serdeczne Bóg zapłać tym, którzy przyczynili się do powstania owego skryptu. Zaliczenie z Antropologii można uzyskać tylko i wyłącznie po czynnym udziale w wykładach z ks...
23
doskonałością