POJĘCIA:
Synchronia i diachronia- badanie powszechnika kulturowego. Synchronia określa współistnienie zjawisk w danym momencie historycznym, diachronia ukazuje je w przebiegu czasowym.
Kultura dominująca- wartości oficjalne powinny być uznawane przez wszystkich.
Kultura tradycyjna- bada zwyczaje i tradycje. Baśnie, mity, legendy, folklor. Przekaz jest ciągły- dziedziczny. Ważne są autorytety.
Kultura masowa- treści adresowane do mas, cechuje się wysokim stopniem standaryzacji- jednakowe dla wszystkich.
Subkultura- określa grupę społeczną i jej kulturę wyodrębnioną według jakiegoś kryterium.
Kontrkultura- określa względnie spójną grupę społeczną, która wyraża sprzeciw wobec zastanej kultury, jak i tworzeniu nowej. Obiera sobie za zadanie wyzwolenie człowieka z represyjnych sideł kultury, dąży do totalnego wyzwolenia wewnętrznego i społecznego jednostki.
Hominizacja- moment w którym małpa stała się człowiekiem. Najważniejsze momenty: spionizowanie postawy ciała, dwunożny chód, trzykrotne powiększenie objętości mózgu, wykształcenie mowy, umiejętność wytwarzania narzędzi i posługiwania się nimi oraz podział pracy.
Etnocentryzm- spostrzeganie własnej kultury jako centrum świata.
Relatywizm kulturowy- rodzaj światopoglądu- przypisywanie równowagi każdej kulturze. Uznajemy wartość każdej kultury i badamy ja od wewnątrz.
Przeżytki- są to odłamy gorsetu w którym wyrośliśmy, masa zwyczajów, które nie wiadomo po co istnieją.
Matrylinearność- system pokrewieństwa, w którym dzieci automatycznie po urodzeniu włączane są do grupy matki i pozostają jej członkami przez całe życie. Pokrewieństwo ustala się idąc po linii matki. Brat matki jest męską matką.
Patrylinearność- dziecko włączane jest do rodu ojca. Także dziedziczenie dóbr materialnych, przywilejów i pozycji społecznej w linii męskiej. Pokrewieństwo ustala się idąc po linii ojca. Siostra ojca jest żeńskim ojcem. Syn czuje do niej szcunek jak do ojca, jest traktowany surowo.
Promiskuityzm- braku wybiórczości w kontaktach seksualnych, bezład płciowy. Wszyscy z wszystkimi. Przeciwieństwo monogamii.
Dyfuzja- zapożyczanie, wpajanie w swoja kulturę czegoś. Rodzaje: przymusowa- np. w czasach komunizmu, następuje szybo, utrzymuje się krótko i spotyka się z oporem, spontaniczna- następuje wolno i utrzymuje się długo.
Krąg/areał kulturowy- zestaw przedmiotów, wierzeń. Wielkie obszary kulturowe, w których przedmioty materialne rozprzestrzeniają się.
Rytuał- wg. Turnera: stereotyp sekwencji i działań, gestów, słów i przedmiotów wyznaczonych do oddziaływania na istoty czy siły nadprzyrodzone w imieniu uczestników dla celów i interesów. Działanie symboliczne.
Symbol- podstawowy element, jednostka rytuału. Symbol coś mówi, przekazuje.
Mana- siła emanująca z rzeczy.
Inicjacja- wtajemniczenie, otoczona jest zwykle atmosferą tajemniczości i nadzwyczajności. Łączy się z uzyskaniem odpowiednich praw, ale i obowiązkami wynikającymi z nowego statusu.
Tabu- zakaz, nie wymaga uzasadnienia, przekroczenie grozi lękiem.
Animizn- wiara w duchy. Przypisywanie duszy zwierzętom, roślinom i zjawiskom.
Fetyszyzm- kult przedmiotów martwych. Ponadnaturalna moc przedmiotów.
Politeizm- wielobóstwo. Istnienie wielu sil nadprzyrodzonych.
Potlacz- wymiana darów przez wodzów. Dzięki temu część społ. wbudowuje się w drugą część.
Kula- rytuał na wyspach Triobyrianckich. Sposób wymiany naszyjników i naramienników. Naramienniki wymienia się wg. wskazówek zegara między wyspami a naszyjniki odwrotnie.
POSTACIE:
E. Taylor- Pierwszy wymyślił definicję kultury oraz wskazał przedmiot badań antropologii- kultura. Autor tezy o jedności umysłu ludzkiego (racjonalny, umysł tworzy sztukę). Interesowała go zmiana- historia. Badał kulturę jako ciąg, który ma przeżytki. Zastanawiał się jaka jest różnica między myśleniem pierwotnym a współczesnym. Wyróżnił: animizm, fetyszyzm, politeizm, monoteizm
L. Morgan- ewolucjonista, zapoczątkował profesjonalną antropologię. Spędził 40 lat wśród Indian. Prowadził badania terenowe (tradycja). Interesowała go rodzina i pokrewieństwo. Wyodrębnił typy rodziny: promiskuityzm, malajski, turański, patriarchat aryjski. Rodziny umieszcza się w ciągu ewolucyjnym. Dzikość → barbarzyństwo → cywilizacja.
J. Frazer- przedstawiciel preanizmu intelektualnego. „Złota gałąź”. Dzikość → barbarzyństwo → cywilizacja. Magia była pierwotną nauką. Przed magią istniał ateizm. Wyróżnił: króla- bohatera kulturowego, tabu i toteizm- kult totemu.
L. White- neoewolucjonizm uniwersalny. Jako pierwszy zaczął stosować termin kulturologia- wyodrębnił ją jako samodzielną dyscyplinę. Kulturologia bada czym różni się człowiek na tle innych istot. Kultura ma zdolność do tworzenia symboli. Wyróżnił komponenty kultury: ideologiczny, socjologiczny, psychologiczny, technologiczny. Energetyczna koncepcja kultury- staje się złożona kiedy ilość zużywanej energii rośnie.
J. Steward- neoewolucjonizm multilinearny. Ewolucja ma charakter wielo liniowy. Istnieją różne ewolucje, różne kultury- na te różnorodność wpływają warunki środowiskowe. Ekologie kulturowe- wskazują na relacje ze strona naturalną gdzie kultura pojmowana jest jako instrument adaptacyjny do środowiska.
E. Durkheim- Wyróżnił: socjologizm, sakrum (ubóstwienie społeczeństwa), profanum, toteizm (klany mają swój totem- ubóstwiamy klan bo ubóstwiamy totem- samych siebie), religia (mechanizm, przez który społeczeństwo przekazuje swoje wartości. Robi to przez rytuały i to należy badać). Funkcje Religi wg. niego: uspołeczniająca (system zakazów, dyscypliny), integrująca (zespalanie zbiorowości), ciągłości (tradycje, wierzenia), euforyczna/terapeutyczna w chwilach załamania.
M. Mauss- uczeń Durkheima. Wyróżnił polacz jako wymiana darów i dar jako prezent.
F. Ratzel- dyfuzjonista. Stworzył szkołę antropogeografii. Szukał podobieństw przedmiotów kultury np. łuk, jak rozprzestrzeniają się geograficznie. Wykorzystał koncepcję prowincji geograficznej. Między środowiskami rodzi się kultura. Wprowadził pojęcie: krąg kulturowy, rozwój następuje nie przez wynalazki, człowiek za ubogi i przestrzeń życiowa.
L. Frobenius- dyfuzjonista. Szkoła morfologii kultury. Jego koncepcja składa się z kilku części: kręgów kulturowych (zestaw przedmiotów, wierzeń) i część romantyczna, mistyczna (paideuma- dusza narodu). Kultura jest żywa, składa się z anatomii i fizjologii, jest żywym organizmem męskim i żeńskim. Określił różnicę między magią i religią (magia funkcjonuje w płaszczyźnie poziomej a religia w pionowej). Człowiek jest dla niego twórcą kultury tylko produktem- traganem- kimś kto ja nosi.
F. Graebner i B. Ankermann: OBOJE NIE WYJEŻDZALI NIGDZIE, BYLI GABINETOWYMI NAUKOWCAMI. PROBOWALI PRZESLEDZIĆ CHRONOLOGIĘ MIGRACJI
F. Graebner- jako pierwszy zaczął stosować systematycznie (metodologicznie) pojęcie kręgów kulturowych- kryterium ciągłości, form i ilości.
B. Ankermann- szkoła kolońska- szkoła kręgów kulturowych.
W. Schmidt- ksiądz, misjonarz. Szkoła wiedeńska- szkoła kulturowo- historyczna. Założył czasopismo „Antropos”. Religia monoteistyczna jest pierwotna. Typy kultur: prakultury (zaczęły migrować i rozszerzać się), kultury prymarne, sekundarne, tercjalne (cechuje społ).
F. Boas- Niemiec, antyfaszysta, pacyfista, dyfuzjonista. Badał kulturę Klakiutkowie- wyspa Vancouver. Rozwijał krytykę ewolucjonizmu poprzez historyzm (zanim odkryjemy prawa musimy skumulować wiedzę o kulturach. Uczciwość intelektualna. Musimy badać pojedynczą kulturę w jej ciągu historycznym) i przez relatywizm kulturowy (kultura jest zbyt złożona, dynamiczna, ciągle jest w ruchu, nie wiemy jakie prawa nią rządzą, reinterpretacja zapożyczeń, wielowarstwowość i całość kultury, indywidualne i psychologiczne podłoże, ważne są motywacje, ważność każdej kultury).
B. Malinowski- funkcjonalista psychologiczny. Jak ład społeczny odpowiada na potrzeby biologiczne i społeczne. Opisał rytuał kula- wymian naramienników i naszyjników. Obserwowanie tego za pomocą obserwacji uczestniczącej- PIONIER tej metody badań. Kultura ma 4 właściwości: stanowi całość, jest wew. zintegrowana, jej elementy pełnia funkcje i stanowi aparat zaspokojenie ludzkich potrzeb. Zaspokaja potrzeby: pierwotne i wtórne. Służy 4 instytucjom: gospodarka, kontrola społeczna, wykształcenie, organizacja polityczna. Stworzył pojęcie instytucji- grupa jednostek powiązanych wspólnym zadaniem, regułami postępowania a także dysponującymi wspólnymi urządzeniami. W skład instytucji wchodzą: wartości, ludzie, normy i substrat materialny. Metoda organizmu- wszystkie elementy mają swoje funkcje- muszą szachować ciągłość struktury.
A. Radcliffe-Brown- funkcjonalista socjologiczny. Twierdził, że powinno badać się codzienność. Próbował badać antropologię na pojęciach. Odrzucił pojęcie kultura i skupił się na społeczeństwie. Antropologia ma być: przyrodnicza nauka o społ., odrzucenie podejścia diachronicznego, chciał badać synchronicznie. Społeczeństwo jest muszlą: forma strukturalna- wyłonienie cech typowych. 3 aspekty rzeczywistości: struktura społeczna, organizacja społeczna, instytucje społeczne. Metoda organizmu- wszystkie elementy mają swoje funkcje- muszą szachować ciągłość struktury. Matrylinearność i patrylinearność.
E. Leach- strukturalista brytyjski. Odkrycie dynamiki kulturowej. Krytykował Straussa. Twierdził że kultura jest w obrębie danej grupy. Struktury społeczne są dla niego dostosowane do kontekstu. Wyróżnił dwa rodzaje etyki oraz społeczeństwa: Gumlao- egalitarne, system szański- niezasadni czy, Gumsa- dynamika wewnątrz grupy.
E. Sapir i B. Worf- strukturaliści. Hipoteza o relatywizmie językowym- mamy różne języki i różne postrzeganie świata. Myślenie jest determinowane przez używany język. Język jest temporalny i nietemporalny. Język determinuje myślenie bo: ludzie o podobnym języku maja podobne kultury, za bardzo podkreślają odmienność kulturową.
E. Sapir- strukturalista, koncepcja osobowości: kultura- osobowość- język. Podkreśla znaczenie jednostki w tworzeniu kultury. Zajmował się fenomenem- jednostka dźwiękowa specyficzna dla konkretnego języka, rozpoznawana dla jego użytkowników dzięki podświadomej wiedzy dotyczącej relacji między dźwiękami.
B. Worf- uczeń Sapira, strukturalista. Badal język Hopi.
K. Levi-Strauss- strukturalista. Istnieje analogia między kulturą a językiem. Twierdził, że lepiej badać mity niż rytuały. Bada pokrewieństwo. Podstawowym mechanizmem kultury i języka jest mechanizm binarny- trójkąt fonologiczny. Sednem jego koncepcji jest badanie mitu. Narracja metodologiczna podzielona na kawałki. Opisał cel mitu- mediacja i mediatora. Wyróżnił logiki: bricolage i kalejdoskopowa. Analizuje toteizm i znaki.
W. Propp- formalizm rosyjski. Badał bajki. Podzielił bajkę na wiele funkcji oraz badał strukturę narracji. Wyróżnił kilka typów postaci- przeciwnik, pomocnik. Fałszywy bohater. Wszystko pochodzi z obrzędów inicjacji. Bajka ma związek transformacyjny z mitem.
A. van Gennep- strukturalista francuski. Folklorysta. Schemat rytuałów inicjacji: faza oddzielenia (oddzielenie od grupy, doznają wtedy jakichś przemian), faza liminalna (zrównany z ziemia traci swoje własności), faza włączenia ( powrót do społeczeństwa, ma już inny statut).
V. Turner- krytyk strukturalizmu. Związany z Gluckmanem, założył szkołe Manchasterską. Stosował rytuał jako działanie symboliczne. Analizował mit w którym są 3 rzeki- biała, czarna i czerwona. Dla Turnera rytuał ma funkcje psychologiczną. Uważa, że opozycje binarne istnieją w obrębie jednego z symboli. Bada skuteczność symboli w działaniu.
M. Mead- „Dojrzewanie na Samoa” → Jak kultura socjalizuje człowieka,, kłopoty z dojrzewaniem jest kwestią kulturową istnieje wzór postępowania. Nie ma konfliktu pokoleń i jest hierarchia. Antropologia kultur: prefiguratywna- dominują młodzi, postfiguratywna- tradycyjna kultura, konfiguratywna- dominują starsi.
R. Benedict- uczyła się u Boasa. Kultura jest całością psychologiczną i ma etos. Izomorfizm- podobieństwo między jednostką a kulturą. Konfiguracje kultur: apolińska, dionizyjska, paranoidalna i winy oraz kultu wstydu.
R. Jacobson- Praska Szkoła Strukturalna. Podstawy teorii komunikacji. Nadawca i odbiorca, między mini komunikat. 6 funkcji języka: poznawcza- kontekst, ko natywna- odbiorca, poetycka- komunikat, językowa- kod, ekspansywna- nadawca, fatyczna- kontakt. Język jest zbiorem funkcji.
C. Geertz- interpretacjonizm, Był jednym z pierwszych antropologów, którzy zdali sobie sprawę ze złudzenia niewinności i fikcji jaka pojawia się w badaniach terenowych, przy uprawianiu antropologii. Stał się twórcą i najwybitniejszym przedstawicielem antropologii interpretatywnej, która charakteryzuje się położeniem nacisku na osobę badacza, jego przeżycia i jego "nieprzezroczystość" - skupia się bardziej na interpretacji kultury, niż na doszukiwaniu się jej struktur. Geertz podkreślał uwikłanie badacza w proces tworzenia opisu, niemożność dotarcia w badaniach antropologicznych do absolutnej prawdy i problemy komunikacji między kulturami. Antropologia powinna uwzględniać niemożliwość osiągnięcia pełnego zrozumienia, a co za tym idzie niekompletności i fragmentaryczności wiedzy antropologicznej na temat innych kultur. Geertz wskazał na myślowy związek pomiędzy działaniami członków danej społeczności i sensem. Jeśli działania ludzi zawsze niosą ze sobą jakieś sensy (i wytwarzają je) to powinny być odczytywane w sposób podobny do tekstów literackich. Kulturę można więc traktować jak tekst a działalność antropologa można upodobnić do badań literackich, mających na celu interpretację tekstów kulturowych.
KIERUNKI:
Ewolucjonizm- ewolucja kulturowa. Odpowiada na pytanie dlaczego kultura się zmienia? Nieustanny postęp kultury. Założenie ewolucjonizmu: ludzkość jest jedynym gatunkiem, natura człowieka jest uniwersalna, ewolucja podlega tym samym prawom, od prostych form do form skomplikowanym, podobieństwa i różnica w tempie rozwoju, teoria modernizacji- społeczeństwa idą tą samą drogą co społeczeństwo zachodnie w końcu osiągną ich stan, odpowiada na pytanie- w jaki sposób człowiek stał się tym czym jest teraz?. Ewolucjonizm dzielimy na: ewolucjonizm klasyczny (A. Bastian- natura jest jedna, jedność umysłu ludzkiego, kultura jest zbiorem idei) i neoewolucjonizm. Dyskusja o ewolucji XIX w. na temat poligeneza/ monogeneza, dyskusja biologiczna (Lamark- rola wpływu środ. na stworzenie form życia i Darwin- teoria ewolucji- wygrywa silniejszy, dobór naturalny). Przedstawiciele: r. Knox, J.B. Lamark, Darwin, B. Bastian, L. Morgan, J. McLennan, E. Taylor, E. Durkheim, M. Mouss.
Neoewolucjonizm- dzielimy na uniwersalny- L. White i multilinearny- J. Sterard. współczesny nurt intelektualny nawiązujący do klasycznej koncepcji ewolucji, ale modyfikujący ją w istotny sposób przez odrzucenie niektórych kanonów dawnego ewolucjonizmu. Rezygnuje min. z tezy o jednokierunkowym rozwoju całej ludzkości od form prymitywnych do społeczeństwa cywilizowanego. Przedstawiciele: L. White, J. Sterard
Dyfuzjonizm- opozycja do ewolucjonizmu, powstał na terenie austryjackim, niemieckim, od pojęcia dyfuzja czyli rozprzestrzenianie. Przykładem jest globalizacja. Proces rozwoju stanami. Zapożyczenia i rozprzestrzenianie się elementów kulturowych po świecie, za pomocą kontaktów kulturowych np. handel. Materialne rzeczy zapożyczają się najłatwiej bo są pożyteczne- reinterpretowane, człowiek próbuje wbudować to we własny świat. Rozwój kultury i badanie jej dziej i skutków przenikania wytworów kultury z jednych obszarów do drugich. Mimo różnych nurtów w dyfuzjonizmie, jego wspólnymi cechami są: uznanie kontaktów międzykulturowych za główną przyczynę decydującą o dynamice rozwoju kultury, traktowanie kultury jako zbioru elementów tworzących kompleksy o odmiennej dla poszczególnych obszarów (areałów, kręgów) kombinacji cech, koncentracja uwagi na zapożyczeniach, minimalizowanie roli ewolucji kulturowej oraz preferowanie interpretacji historycznej i geograficznej (zmienności kultury w czasie i przestrzeni). Dyfuzjoniści ujmowali kulturę całościowo, dystrybutywnie, mając na względzie aspekt geograficzny. Była to odpowiedź na podejście ewolucjnistyczne (ujmowanie kultury częściowo). Podstawowym zagadnieniem dyfuzjonistów była koncepcja kręgów kulturowych oraz zapożyczeń poprzez dyfuzję. Przedstawiciele: F. Ratzel, L. frubenius, F. Graeber i B. Arkermann, W. Schmidt, F. Boas, M. Mead, A. Kardiner, R. Linton.
Historyzm- pojęcie wprowadzone przez Karla R. Poppera - pejoratywna nazwa poglądu filozoficznego (neutralną jest historyzm) głoszącego, że w historii istnieją nieubłagane prawa i rozwija się ona w określonym kierunku aby osiągnąć teoretycznie konieczny cel. Pogląd ten występuje w wielu systemach filozoficznych. Najpełniej został wyrażony przez Hegla, a następnie został zaadaptowany do marksizmu. W historii istnieją nieubłagane prawa i rozwija się ona w określonym kierunku po to aby osiągnąć teoretycznie konieczny cel.
Nurt „Kultura i osobowość”- etnopsychologizm, psychokulturalizm. Patrzy głęboko w kulturę, bada kulturę przez indywidualne biografie. Relacje między kulturą a jednostką, jako czynnika, który konstruuje system kulturowy. Trudności psychiczne w skali społecznej uwarunkowane kulturą. Badania empiryczne, terenowe, porównywanie.
Funkcjonalizm- od niego zaczyna się nowoczesna antropologia. Powstał w latach 20-stych XX wieku. Zrodził się w Wielkiej Brytanii za sprawą B. Malinowskiego i A. Radcliffe-Brown. Początek funkcjonalizmu wiąże się z książką Malinowskiego „Argonauci zachodniego Pacyfiku”. Podstawowe założenia funkcjonalizmu: sprzeciw wobec propozycji ewolucjonistycznych jako spekulatywnych, punktem wyjścia i dojścia każdego antropologa powinien być teren; podstawą pracy antropologa powinny być badania empiryczne czyli badania terenowe oraz założenie o funkcjonalnych charakterze zjawisk społecznych i kulturowych. Wszelkie zjawiska społeczne i kulturowe spełniają określone funkcje w ramach systemu, w którym istnieją. Ich sens można zrozumieć poprzez te funkcje. Można badać zachowania i produkty zachowań z przeszłości. Podmioty zachowań wraz ze stosunkami społecznymi między mini tworzą strukturę społeczną (powiązania między elementami kultury). Strukturę tworzą interpretacje relacji pomiędzy podmiotami zachowania. Opis struktury możliwy jest dzięki opisowi i analizie zachowań ludzkich. Jeżeli dojdziemy do tego jak zachowują się ludzie - poznamy strukturę społeczną. Społeczeństwo jest organizmem, jeden element zależy od drugiego i odwrotnie. Przedstawiciele” Malinowski i Radcliff- Brown.
Strukturalizm- kierunek badaczy o inspiracjach lingwistycznych. Postuluje analizę strukturalną, cechuje go podejście synchroniczne, zakłada obecność stałych struktur (niezmiennych), trzeba wyłaniać struktury ukryte. Strukturalizm zakłada, że rzeczywistość jest uporządkowana i zorganizowana, inaczej „ustrukturyzowana” i tylko przez badanie struktur można odkryć sens i funkcje elementów rzeczywistości
struktury są zróżnicowane, ale również samowystarczalne, posiadają one ogólne i konieczne cechy - struktura ma potrójny charakter: całości, przekształceń i samosterowania (trwałość i niezmienność), człowiek istnieje w ugrupowaniach społecznych, które są całościami; całości te ulegają przekształceniom, czyli transformacjom, a istnienie norm i sankcji społecznych to zapewnienie samoregulacji systemu społecznego; kształt stosunków społecznych i kultury tj. obserwowalna rzeczywistość społeczna i kulturowa jest zewnętrznym wyrazem, znakiem nie uświadamianych przez ludzi struktur. Struktury te są odnajdywane dzięki transformacyjnej analizie strukturalnej. Struktury: 1) reguły zawierania małżeństw - krążenie kobiet i wymiana ekonomiczna, 2) mit - mit jest słowem, czyli całością znaczącą - nie jest tym co zawiera przekaz, ale sposobem znaczenia, formą, - jest wtórnym elementem semiologicznym, tworzącą znak całość. Przedstawiciele: F. de Saussuse, E. Sapir, B. Whost, Levi- Strauss, E. Leach,
Interpretacjonizm- to w socjologii i antropologii jedna z ważniejszych orientacji badawczych, mająca znamiona paradygmatu (i za takowy uważana w typologii paradygmatów socjologicznych Burrella i Morgana), rozwinięta w opozycji do funkcjonalizmu. Występuje także pod nazwą antropologii symbolicznej. Podstawowym założeniem interpretatywistów jest, że do zrozumienia reguł danego społeczeństwa czy kultury niezbędne jest wniknięcie w rzeczywistość społeczną ludzi, którzy posługują się nimi na co dzień. W przeciwieństwie do funkcjonalistów badacz interpretatywista nie będzie w badaniach terenowych stosował uprzednio przygotowanego lub zapożyczonego modelu teoretycznego, ale będzie raczej starał się o tzw. gęsty opis (thick description), czyli opis kultury w oczach jej uczestnika. Celem badania jest zrozumienie, co dla członków społeczności jest ważne - to oni nadają symboliczne znaczenia artefaktom, tworzą normy i wartości, autentycznie rozumieją system, w którym działają. Badacz nie powinien zatem arbitralnie przypisywać funkcjonalnych znaczeń temu, co obserwuje, a raczej zaufać badanym, że rozumieją swój świat lepiej od niego. Prekursorem tego podejścia jest Clifford Geertz.
3