W. Shakespeare[szekspir], Kupiec wenecki

(przekł. M. Słomczyńskiego)

Miejsce: Wenecja i dom Porcji w Belmont

Postaci: Książę Wenecji, Książę Maroka, Książę Aragonii - wszyscy trzej starają się o rękę PORCJI, ANTONIO - kupiec wenecki, BASSANIO - jego przyjaciel, starający się o rękę Porcji, SHYLOCK - Żyd, JESSICA - jego córka, LORENZO - zakochany w Jessice.

Smutny Antonio rozmawia z przyjaciółmi m. in. z Bassanio, który opowiada mu o pięknej Porcji. Bassanio chce starać się o jej rękę, ale musi zdobyć więcej pieniędzy, żeby w ogóle było to możliwe. Zmarły ojciec Porcji wyraził wolę, żeby wyszła ona za tego, kto pojmie jego myśl i wybierze odpowiednią szkatułkę na loterii: złotą, srebrną lub ołowianą.

Porcja rozmawia ze swoją służącą o kandydatach na męża. Stwierdza, że tylko Bassanio jest godzien pięknej damy. Bassanio pożycza pieniądze od Żyda Shylocka ( poręcza Antonio; jeśli nie odda długu za 3 miesiące, to Żyd może wyciąć dowolny fragment ciała Antonia

S h y l o c k

„Tę poczciwość

Okażę, pójdźmy więc do notariusza

I tam pieczęcią twą rewers opatrzysz,

Sam podpisując, bez poręczycieli,

A (dla zabawy jedynie) to oddasz,

Że jeśli zwrócić nie zechcesz w dniu pewnym

I w oznaczonym miejscu owej sumy

Lub sum, wyraźnie wskazanych w rewersie,

Wówczas niech karę umowną stanowi

Funt twego ciała nadobnego, który

Wytnę z tej części jego, z której zechcę.” (akt I, scena III)

Antonio wierzy, że jego okręty wrócą miesiąc wcześniej i będzie mógł oddać pieniądze pożyczone dla Bassania wcześniej. Tymczasem Jessica i Lorenzo uciekają razem. Chcą się pobrać. Jessica (córka Żyda) pragnie być ochrzczona.

Książe Maroka stara się o rękę Porcji. Niestety, wybiera złą szkatułkę - złotą, więc musi odejść. Ten sam los spotyka Księcia Aragonii, który decyduje się na srebrną. Bassanio wybiera ołowianą, co oznacza, że będzie mężem Porcji. Zarówno Bassanio, jak i Porcja są bardzo szczęśliwi. Graciano ożeni się ze służącą Porcji Nevissą. Nagle pojawia się zła wiadomość. Bassanio dowiaduje się o zatonięciu wszystkich okrętów Antonia.

Porcja przebiera się za dr prawa, a Nevissa za jej pomocnika. Porcja jest sędzią w procesie Shylocka i Antonia. Przebrane panie świetnie prowadzą sprawę, bo nie dosyć, że Antonio nie jest torturowany, to jeszcze Shylock zapisuje córce Jessice i jej przyszłemu mężowi Lorenzo swój majątek. „Dr prawa” i jego pomocnik żądają wysokiej opłaty za proces - pierścionków od żon Bassania i Graciana. Bassanio i Graciano upierają się, że nie mogą oddać tych pierścieni. W końcu dają się przekonać, ponieważ „sędzia” nie chce innej zapłaty. Później Porcja i Nevissa robią mężom awantury o te pierścienie i wyjawiają prawdę o tym, że były przebrane. Żądając pierścionków, wystawiły mężów na próbę.

Okazuje się, iż Porcja posiada list, informujący o tym, że 3 bogate okręty Antonia wpłynęły do portu. Życie i bogactwa Antonia zostały uratowane.

Przedmowa A. Jankowskiego do wydania Kupca weneckiego w przekładzie S. Barańczaka

Akcja Kupca weneckiego przebiega zgodnie z elżbietańskim, wywodzącym się od Arystotelesa, przepisem, a więc „zaczyna się od nieporozumienia, prowadzi do zamieszania lub tarapatów i przez przypadek kończy się szczęśliwie”( W. Webbe, Dyskurs o angielskiej poezyi, 1586.). Kupiec to komedia, ale niewiele jest w niej elementów komicznych. Ponadto, mamy powody przypuszczać, że na koniec nie wszystkie strony są zadowolone, a to mąci radość ze szczęśliwego zakończenia.

Na taki charakter tej komedii składa się kilka przyczyn. Przede wszystkim jeden z głównych wątków, wątek długu, od początku rozwija się w sposób typowy raczej dla tragedii, a szczęśliwe - choć niezupełnie zadawalające widza - zakończenie znajduje dopiero w akcie 4.

Po drugie, Antonio, tytułowy kupiec wenecki, postać łącząca wszystkie wątki, nie jest ideałem. Choć przepełniony chrześcijańskim miłosierdziem, miłością bliźniego i lojalny wobec przyjaciół, grzeszy on, niestety, lekkomyślnością. Po trzecie, Bassanio jest utracjuszem i lekkoduchem, który zabiega - przynajmniej początkowo - o rękę Porcji nie tyle ze względu na zalety jej ducha i ciała, ile ze względu na jej majątek, który bez skrupułów chce przeznaczyć na poprawę swojej sytuacji finansowej i spłatę długów. Rozrzutność i lekkomyślność, cechy, które dostrzegamy - odpowiednio - u Bassania i Antonia, doprowadzają bohatera innej sztuki Szekspira, Tymona, do tragicznego końca. Nie bez powodu zatem Kupiec wenecki zaliczany jest do tzw. ponurych czy czarnych komedii (dark comedies).

Bassanio przechodzi w trzecim akcie metamorfozę i stwierdza, że złoto nie jest najważniejsze. Gdyby tego nie zrozumiał w odpowiednim momencie i wybrał złotą szkatułę, czyli, mówiąc jego słowami, dał się zwieść pozorom, nie zdobyłby Porcji, ta nie pojawiłaby się w sądzie, a co za tym idzie, Antonio straciłby życie. Tak więc Antonio, którego pogoń Bassania za pieniędzmi omal nie doprowadziła do śmierci, zostaje dzięki zmianie postawy przyjaciela uratowany. W ostatniej scenie sztuki ręczy wszakże ponowanie za Bassania, tym razem duszą. Chciałoby się wierzyć, że przemiana Bassania jest trwała i że w związku z tym Antoniowi nic już nie grozi, niestety - Bassanio - prawda, że pod wpływem zaskoczenia - zapomina przysiąc, że zachowa pierścień dany mu przez Porcję, za co przecież Antonio zaręczył. Choć miłość i przyjaźń tryumfują, nie mamy gwarancji, że zwycięstwo to jest ostateczne. Nie mamy pewności, że Antonio znowu nie postąpił lekkomyslnie i nie dał się zwieść pozorom.

U wielu odbiorców sztuki mieszane uczucia budzi potraktowanie Shylocka. Jest on łotrem bez skrupułów, chce podstępnie pozbawić przeciwnika życia i w efekcie sam wpada w zastawione przez siebie sidła, ale wyzucie go z całego majątku i przymusowe uczynienie zeń chrześcijanina może budzić sprzeciw, a przynajmniej nasuwać wiele wątpliwości. Po pierwsze, czy można - nawet w imię szlachetnych ideałów - zmuszać kogokolwiek szantażem (wobec Shylocka zastosowano szantaż) do zmiany przekonań? Po drugie, czy przyjęcie pod przymusem pewnych warunków zobowiązuje moralnie tego, kto je przyjął, do ich przestrzegania? Podobne pytania nasuwa lektura innej „ponurej” komedii, zatytułowanej i zakończonej - niewątpliwie ironicznie - słowami: „Wszystko dobre, co się dobrze kończy”. To, że dwie sztuki napisane w różnym czasie stwarzają takie same problemy interpretacyjne, że również inne komedie, jak np. Wieczór Trzech Króli, też wydają się niezupełnie mieścić w ramach gatunku, każe przypuszczać, iż nie były one skutkiem załamania talentu autora, lecz że zostały celowo tak skonstruowane.

Próbując odpowiedzieć na postawione pytania, trzeba wziąć pod uwagę, że Shylock i Antonio uosabiają dwie przeciwstawne postawy. Shylock jest podstępny, chciwy i mściwy, Antonio - prostolinijny, wielkoduszny i pełen miłosierdzia. Sztuka uczy tego, że tylko ten, kto - przez swoje knowania - został doszczętnie zdruzgotany, może pojąć potęgę miłosierdzia i przebaczenia. Czy pojmie i zmieni się, to już zupełnie inna sprawa. I to właśnie, podobnie jak brak pewności, czy Bassanio nie doprowadzi do ostatecznej zguby przyjaciela, kładzie się cieniem na szczęśliwym zakończeniu.

Tłumacze Kupca na j. polski:

• M. Słomczyński

• S. Barańczak

William Shakespeare (1564-1616), angielski dramatopisarz, poeta i aktor epoki elżbietańskiej; największy dramatopisarz świata. Syn rajcy miejskiego i ubogiej szlachcianki. Ukończył szkołę średnią w rodzinnym miasteczku Stratford-on-Avon, gdzie później mieszkał i zmarł. W latach 1587-1610 przebywał w Londynie. Tworzył sonety i poematy, które zwróciły uwagę kół dworskich. W Londynie rozpoczął pracę w teatrze. Wydał dwa poematy: Wenus i Adonis oraz Lukrecja, dedykowane hrabiemu Southampton (nie bez powodu przywołuję to nazwisko - pojawia się we wstępie BN do Wieczoru Trzech Króli) . Wkrótce zaczął pisać dramaty, czerpiąc tematy z literatury starożytnej, angielskich kronik i włoskiej nowelistyki. Sztuki Szekspira świadczą o znajomości teatru, który dramatopisarz poznał dobrze od strony kulis. Prawie wszystkie daty powstania sztuk są określane w przybliżeniu, gdyż zgodnie z ówczesnymi zwyczajami teksty dramatów były drukowane dopiero po wystawieniu na scenie, a często spisywano je bezpośrednio w czasie przedstawień.

Dramaty Szekspira, których nie ma w naszym spisie (to i tak nie wszystkie):

komedie : Komedia omyłek

Poskromienie złośnicy

Dwaj panowie z Werony

Wiele hałasu o nic

Jak wam się podoba

Wesołe kumoszki z Windsoru

kroniki - dramaty na tematy z dziejów Anglii: Henryk V

Henryk VI

Król Jan

Ryszard II

sztuki oparte na historii starożytnej: Juliusz Cezar

Antoniusz i Kleopatra

Tymon Ateńczyk

Zainteresowanie Szekspirem trwa nieprzerwanie. Jego dzieła są inspiracją dla literatury, teatru, muzyki, filmu.

1

---