ETYKA W BIZNESIE
Rafał Górski
Spis Treści
I. Wstęp
II. Etyka w biznesie
III. Rola menedżera
IV. Moralność w biznesie
V. Bibliografia
I. Wstęp
Przystępując do rozważania na temat etyki biznesu celowym wydaje się określenie
przedmiotu etyki w ogóle.
Termin  etyka pojawił się po raz pierwszy w filozofii starogreckiej w VI wieku
p.n.e. Użył go Arystoteles określając swe badania dotyczące życia i postępowania
człowieka. Długo, bo jeszcze 200 lat wstecz, etyka była więc traktowana jako nauka o
naturze człowieka, przyczynach i celach jego działania. Zakres jej badań obejmował
zarówno kwestie opisowe jak i normatywne. Dopiero Immanuel Kant (1724 - 1804)
filozof niemiecki, dokonał klasycznego i faktycznie ostatecznego sformułowania
przedmiotu etyki. W jego ujęciu jest to nauka o tym, co być powinno, a nie o ty co jest.
Stanowisko to stało się pewnego rodzaju cenzurą, mimo wielu póz
niejszych modyfikacji i
propozycji w tym przedmiocie. W tym miejscu należy zaznaczyć, że rozważania Kanta
miały poważny wpływ również na powstanie etyki biznesu. Do dzisiaj wiele z jego myśli,
jako że nie uległy zdezaktualizowaniu, stanowi bazę do rozważań dla współczesnych
badaczy etyki biznesu. W uproszczeniu aktualnie ety1983r ka to nauka o moralności,
filozofia moralności, jak też ogół zasad i norm postępowania obowiązujących w danej
epoce, środowisku. 1
II. Etyka w biznesie
Etyka biznesu to po prostu etyka stosowana w biznesie, zajmuje się w
szczególności zagadnieniami moralnymi w sferze biznesu. Jest ona szczególną odmianą
etyki jako działalności badawczej. W związku z tym koncentruje się na postępowaniu
człowieka, lecz w sprawach interesów, a nie w innych. Kwestie etyczne są tu w istocie
pytaniami, czy powinniśmy podejmować określone działania czy nie, czy są one dobre i
słuszne, moralne, czy też nie; jak należy postępować; czy opłaca się, czy warto działać
etycznie w sferze interesów.
Powyższe ma znaczenie praktyczne i służy zapewnieniu naszej działalności lepszej,
bardziej racjonalnej podstawy, uzasadnienia. Metodami działania w przedmiocie etyki
biznesu są obserwacje, lustracje, ankiety, wywiady, testy i podobne instrumenty
ujawniające i opisujące postawy i zachowanie ludzi biznesu oraz tego, co myślą i mówią o
moralności. Najważniejszym elementem i dopełnieniem powyższych działań jest surowa
analiza krytyczna, której należy poddać ujawnione zachowania oraz proponowane reguły
1
 Z teorii i historii etyki , Stanisław Jedynak , Warszawa 1983r. str. 45-48
i zasady. Po to, aby zobaczyć, czy jesteśmy w stanie określić, dlaczego są one moralne
lub niemoralne, czyli, mówiąc językiem potocznym  dobre lub złe.
Aby działać moralnie, musimy szanować osobowość ludzi i nigdy nie traktować ich
tylko jako środków do jednego celu, lecz zawsze i przede wszystkim jako cele same w
sobie. W ujęciu Kanta brzmi to:  Postępuj tak, byś człowieczeństwa tak w twej osobie,
jak też w osobie każdego innego używał zawsze zarazem jako celu, nigdy tylko jako
środka . 2
Wielostronne i nowatorskie zastosowanie tej reguły Kanta przedstawili w teorii
dobrej praktyki zarządzania Amerykanie T. Peters i R. Waterman opracowanej w 1982r.
Chodzi im między innymi o to, że kierownictwo dobrze funkcjonującej spółki przywiązuje
uwagę do potrzeb klienta, automatycznie dba o potrzeby pracowników, dostawców i
właścicieli. Nie ma wątpliwości, że etyka obsługi klienta przenosi się na społeczność,
skutkując dobrą reputacją spółki w społeczności w jakiej działa.
Warto przytoczyć inne rozumienie przedmiotu etyki biznesu. Definicję określoną
jako konwencjonalną i statyczną przedstawił w 1982r. Verne E. Henderson w swoich
rozważaniach  Etyczna strona przedsiębiorczości . Etyka wg Hendersona to zbiór zasad
wyznaczających kodeks postępowania, który wyjaśnia, co jest dobre i słuszne, a co i
niesłuszne, może też ogólnie zarysować moralne obowiązki i powinności.
Jednak w dynamicznym środowisku, w jakim działa biznes w naszych czasach,
gdzie podstawowe reguły i gry biznesu ulegają również zmianom, przez co staje się nie
przez wszystkich rozumiane i akceptowane, bardziej interesująca i przydatna jest
definicja dynamiczna. Została ona zaproponowana przez Amerykanów Ch. Powersa i D.
Vogla (praca na temat etyki w biznesie  1980r) i brzmi:  W istocie rzeczy etyka zajmuje
się wyjaśnieniem tego, co stanowi o ludzkiej pomyślności i jaki sposób postępowania jest
konieczny, aby je zapewnić . 3
Przedmiot etyki w interesach ma długą historię. Już w tradycji
judeochrześcijańskiej można znalez
ć przykłady pewnych norm i miar postępowania.
Prawo mojżeszowe określało, że przy żniwach pewną część zbiorów należy pozostawić na
polu, dla ubogich. Służbie przysługiwało prawo odpoczynku w dniu szabatu. Zaś co
pięćdziesiąt lat wyznaczano tzw. rok jubileuszowy, w którym umarzano wszelkie długi.
W religii rzymskokatolickiej, już w średniowieczu, tego rodzaju reguły określało
prawo kanoniczne. Istniały określenia sprawiedliwej zapłaty i sprawiedliwej ceny.
Oczywiście zakres i słuszność tych norm implikowane były przez istniejące stosunki
społeczne.
2
 Poznanie wartości , Barbara Czerska , Warszawa 1986r. str.121
3
 Wprowadzenie do etyki biznesu , George D. Chryssides, John H. Kaler, Warszawa 1999r. str. 18
Duże zainteresowanie problemami prowadzenia interesów wykazywał również
islam. Prawo islamu zakazywało lichwy, zakładało, że każde przedsięwzięcie musi
pociągać za sobą udział tak w ryzyku jak i w ewentualnym zysku. Buddyzm, mimo, że z
założenia oderwany od życia ziemskiego, również wyznaczał pewne istotne normy
postępowania jak: słuszna umowa, słuszne działanie i słuszny sposób zarabiania na życie.
W praktyce oznaczało to zakaz życia z oszustwa, sprzeniewierzania dóbr i pieniędzy, z
pracy polegającej na odbieraniu życia ludziom i zwierzętom oraz handlu narkotykami i
alkoholem w celach pozamedycznych.
W okresie reformacji a następnie powstawaniu kapitalizmu upadło zainteresowanie
moralnością w interesach. Wiązało się to między innymi z odrzuceniem systemu
rzymskokatolickiego, prawa kanonicznego i dominacja protestantyzmu i w efekcie próżnią
moralną. W rodzącym się tzw. dzikim i nieokiełznanym kapitalizmie nie było miejsca na
normy moralne.
Poważne znaczenie dla rozwoju etyki biznesu mają prace klasycznego ekonomisty
i filozofa szkockiego Adama Smitha  (1723-1790).Zainteresowanie problemami etyki w
biznesie stale rośnie, tak w kręgach oświatowych jak i w świecie interesów. Najnowsze
prace na ten temat, jak wynika z przytoczonych wcześniej przykładów, powstały w
Stanach Zjednoczonych. Dorobek literatury amerykańskiej nadal dominuje w tej
dziedzinie. W tym miejscu warto wymienić choćby kilka uznanych nazwisk: Jik Galbraith,
T. Peters, R. Waterman, Michael Maccoby, Peter E. Drucker, John Kaler, Verne E.
Henderson, Charles Powers, David Fogel, Lester Thuron. Kluczowe zagadnienia z zakresu
etyki biznesu sformułował Milton Friedman. Jego prace były inspirujące dla tej
problematyki tak w Stanach jak i w Europie. Dotyczyły między innymi instytucjonalizmu
odpowiedzialności moralnej wewnątrz firmy. Obecnie najpoważniejsze dylematy etyczne
są wynikiem konfliktów wartości jako konsekwencje zderzenia różnych kultur w
międzynarodowych stosunkach gospodarczych. Z tych powodów wartości i etyka w
biznesie mają wymiar międzynarodowy. 4
Zainteresowanie etyką rośnie z różnych powodów. Fakt obszernego informowania
przez środki masowego przekazu o skandalach i innych negatywnych zjawiskach w
świecie biznesu, stawia przed opinią publiczną kwestie etyki w biznesie. tego rodzaju
zjawiska powodują też pewne pozytywne przewartościowania w przekonaniach i
oczekiwaniach ludzi względem działalności biznesu. Firmy są poddawane poważnej presji,
by określały swe standardy i wyrażały je w sposób formalny tj. w kodeksach
postępowania.
Przykładem wzrostu pozytywnej roli etyki w biznesie jest najnowsza tendencja do
stosowani całościowego zarządzania jakością (TQM  Total Quality Management).
4
 Poznanie wartości , Barbara Czerska , Warszawa 1986r. str. 140
Oznacza to, że kierownictwo firmy powinno z góry określić, jaki rodzaj jakości jest do
zaakceptowania w ramach firmy, a przede wszystkim, zapewnić funkcjonowanie
optymalnego systemu kontroli tego standardu. TQM to w konsekwencji precyzyjna
kodyfikacja procedur. Wpływa on istotnie na działalność zarówno kierownictwa jak i
pracowników firmy, sprzyjając wyborom etycznym w działalności. Reguluje kwestie
ostatecznej jakości dóbr i usług, co oznacza że nie można ignorować konsumenta. Z
drugiej strony określa oczekiwania kierownictwa wobec pracowników i odwrotnie, co jest
nośnikiem pewnego ładunku moralnego.
Przyczyny ożywienia w naszych czasach zainteresowań etyką biznesu tkwią więc
wewnątrz świata interesów. Etyka biznesu jest dyscypliną zajmującą się problemami
trudnymi i kontrowersyjnymi. Niektórzy kwestionują jej celowość i zasadność uważając,
że już sam termin jest wewnętrznie sprzeczny. Takie stanowisko jest wyrazem
powszechnego sceptycyzmu, powstałego na gruncie nieubłaganego działania sił rynku i
wielu przykładów niemoralnych zachowań w świecie biznesu. Świat ten jest postrzegany
jako dżungla, gdzie toczy się walka na śmierć i życie, dominuje oszustwo i podstęp a
przetrwanie jest kwestią wyłącznie przystosowania.
W świetle dotychczasowych doświadczeń nie można zgodzić się ze stanowiskiem,
że w świecie biznesu nie ma i nie może być miejsca na etykę. Nawet jeżeli obecnie nie
ma wielu przykładów moralnych działań w interesach, to przynajmniej można i należy
starać się określić jak by było, gdyby ludzi działali moralnie. Nadto, można i należy
zwrócić uwagę tych ludzi na wyniki badań dotyczących moralności i jej znaczenia w
interesach.
Zadaniem etyki biznesu nie jest bowiem bezpośrednie nakłanianie ludzi, aby
działali bardziej moralnie. Chodzi natomiast o to, żeby umożliwić studentom, ludziom
interesu i innym wyrobienie sobie własnego i właściwego poglądu. Wiadomo, że ludzie
działający w sferze biznesu muszą żyć z konsekwencjami swoich decyzji. Wartość etyki
polega więc na ujawnianiu faktycznych problemów zawartych w sporach wokół
moralności i ukazywania istotnych argumentów przemawiających za możliwymi
stanowiskami. A zatem, pozwala to na podejmowanie decyzji przemyślanych i opartych
na racjonalnych informacjach, pozwalając uniknąć wyrobów moralnych opartych tylko na
przekonaniu bądz
przypadkowych.
Powyższe argumenty potwierdzają, że etyka biznesu jest rzeczywiście właściwą i
uprawnioną dziedziną badawczą . Przedstawiając istotę sporów moralnych i określając, co
leży u podstaw naszych decyzji etycznych, pozwala przystąpić do podejmowania dobrze
uzasadnionych wyborów moralnych i zachęca do większej refleksji. Etyka biznesu
posługuje się wypracowanymi pojęciami jak uczciwość, sprawiedliwość, prawda,
słuszność, łącząc dwa elementy: analizę naukową i praktyczne aspekty sytuacji w
rzeczywistym biznesie.
W istocie, nie zawsze udaje się uzyskać ostateczne odpowiedzi na trudne pytania,
co nie znaczy, że należy zaniechać badań nad biznesem jako bardzo trudnym i złożonym
zjawiskiem społecznym. Przykładowo należy ujawnić kilka zagadnień, które obejmuje
etyka biznesu, odpowiedzialność korporacji, ochrona środowiska, udział pracowników w
zarządzani.
W decyzjach dotyczących tak złożonych problemów prawie nigdy nie osiąga się
stopnia całkowitej pewności. Jednak pewne odpowiedzi będą bardziej zgodne z danymi,
bardziej spójne wewnętrznie i ogólnie bardziej odpowiednie niż inne. Będzie to również
sprawdzianem zgodności z naszym ogólnym systemem przekonań. To jest szczególnie
ważne, ponieważ wśród naszych moralnych przekonań wyróżnia się przywiązanie do
pewnego uniwersalnego zbioru zasad moralnych jako słusznych. Chodzi tu o fakt, że
zdecydowana większość ludzi sądzi, że rozróżnia dobro od zła i wykazuje zgodność, że
powinno się stosować do tych reguł. Zaś zasady moralne jak wiadomo stanowią żywotną
część struktury każdego społeczeństwa i są szczególnie uprzywilejowane wśród reguł
społecznych, więc przy podejmowaniu decyzji, także w interesach, trzeba się z nimi
liczyć. Ich przekraczanie spotyka się z akcjami w rodzaju: dezaprobaty, ostracyzmu a
nawet z sankcjami karnymi.5
Innym powodem, dla którego warto zajmować się moralnością w działalności
gospodarczej jest ogromna ważność tej działalności. Dla ludzi pracujących to z
ródło
środków do życia. Pozostała część to zależni od niej konsumenci. Jest więc ona
zjawiskiem tak ważnym jak polityka czy religia. Postępująca wciąż prywatyzacja majątku
państwowego powoduje, że metody i postawy w biznesie obejmują coraz większe obszary
i więcej krajów. Dochody potężnych korporacji międzynarodowych przewyższają zyski
nawet średnich krajów. Krótko mówiąc biznes staje się zjawiskiem globalnym. Rynki
pieniężne, towarów i usług wykraczają poza kontrolę pojedynczych rządów. Te
okoliczności stwarzają większą niż kiedykolwiek potrzebę zajmowania się moralnością w
biznesie.
Następnym ważnym powodem jest tendencja do profesjonalizacji grup
zawodowych, w tym biznesmenów. U osób, które sprawują lub będą sprawowały władzę
w biznesie, wiedza w zakresie etyki w działalności gospodarczej stanowi poważny etap w
procesie profesjonalizacji. Wynikiem profesjonalizmu zaś będzie prestiż zawodu, do
czego niezbędne są dwa wymagania: to, że dany zawód wiąże się z wysokim stopniem
trudności intelektualnych oraz, wiąże się z wysokim stopniem odpowiedzialności.
5
 Czy etyka się opłaca? Zagadnienia etyki biznesu , Czesław Porębski, Kraków 1998r. str. 67
III. Rola menedżera
Menedżer to osoba od której należy oczekiwać profesjonalizmu oraz, wiedzy
etycznej a więc znajomości przestrzegania kodeksów i określonych w nich procedur.
Menedżerowie, planując, organizując, rozkazując, kontrolując itp. ponoszą
odpowiedzialność nie tylko za sprawy techniczne takie jak: procesy wytwórcze, procedury
urzędnicze, plany finansowe itp. ponoszą również odpowiedzialność za i wobec ludzi. Tak
więc muszą dbać o pieniądze inwestorów, chronić środowisko, dbać o konsumentów oraz
o zdrowie i bezpieczeństwo pracowników. Błędne decyzje mogą być przyczyną różnego
rodzaju i wymiaru katastrof i tragedii.
Tak więc z punktu widzenia odpowiedzialności menedżer ma takie same powody
do zwracania uwagi na problemy etyczne jak prawnik czy lekarz.
IV. Moralność w biznesie
Kolejnym istotnym powodem zgłębienia etyki biznesu, jest interes własny,
rozumiany w kategoriach moralnych w biznesie. Kryterium utrzymania się na rynku,
wzrostu zyskowności. Analiza etyczna może służyć temu interesowi na trzy sposoby:
W zakresie stosunków z konsumentami i opinią publiczną , w zakresie stosunków z
pracownikami firmy. Biorąc pod uwagę stosunki między firmami.
Nie ma wątpliwości, że z wielu względów przedsiębiorstwa mają bardzo logiczny i
rozsądny powód, by zwracać uwagę na moralność. Leży to w ich interesie. Moralna
dezaprobata działań firmy może się przekształcić w presję polityczną, kontrolę o
charakterze prawnym a nawet bojkot ze strony konsumentów, co najmniej zaszkodzi
wizerunkowi firmy. Natomiast moralna akceptacja bardzo pozytywnie wpływa wizerunek
firmy. Chyba każda firma chciałaby cieszyć się dobrą sławą. Formalnie służą temu biura
prasowe i konsultanci ds. kontaktów ze społeczeństwem. Nową lecz popularną już formą
aktywności w dziedzinie public relations jest angażowanie się firm w sponsorowanie lub
finansowanie imprez sportowych, artystycznych, kulturalnych, związanych z ochroną
środowiska naturalnego, mające na celu wzbudzeniu pozytywnych uczuć wobec firmy i jej
działalności.
Drugi sposób polega na tym, że zajmowanie się kwestiami etycznymi obejmuje
zatrudnionych w firmie pracowników. Tu istotne znaczenie ma kwestia szczególnego
podejścia do kierowania ludz
mi. Sprowadza się to do założenia, że jeśli jakaś organizacja
wykazuje troskę o pracowników i ich potrzeby, to będą oni efektywniej dla niej pracować,
będą lojalni i oddani. Stworzenie dobrych warunków pracy i systemu opieki socjalnej,
polityka utrzymywania stabilności miejsc pracy i podobne działania przynoszą firmie
wymierne korzyści.
Trzeci sposób daje się wyrazić w postaci głębokiej i bezdyskusyjnej myśli. Otóż,
przedsiębiorstwo nie mogłoby funkcjonować w środowisku pozbawionym moralnego
przymusu. Gdyby takie zjawiska jak oszustwo, podstęp, złodziejstwo były zasadą
działania a nie wyjątkiem, funkcjonowanie w branży biznesu stałoby się niemożliwe. Aby
skutecznie prowadzić działalność gospodarczą w jakiejkolwiek dziedzinie, należy kierować
się pewną dozą zaufania, oczywiście w rozsądnych granicach. Jeżeli połączymy trzy
powyżej opisane sposoby, określimy zależność pomiędzy zachowaniem moralnie
poprawnym a sukcesem w działaniu firmy. Takie uzasadnienie etyki biznesu
odzwierciedla popularne powiedzenie że  dobre postępowanie to dobry biznes . Etyka jest
po prostu jednym z narzędzi skuteczności w interesach. Oczywiście jest to założenie zbyt
idealne, ponieważ w rzeczywistości nigdy nie jest tak aby nie występował konflikt między
tym, co moralne, a tym co opłacalne. Moralność i interes handlowy mogą się pokrywać
oczywiście do pewnego stopnia. Chodzi jednak o interes o charakterze uniwersalnym,
który jest zarówno wzajemnie obowiązujący jak i zbiorowy. W sferze biznesu, jak i w
innych dziedzinach wymóg uniwersalności wyznacza granicę pokrywania się moralności i
interesu własnego. Istnieje jednak pogląd, że postępowanie moralne nakłada na firmy
dodatkowe koszty i ograniczenia. Pogoń za zyskiem ogranicza liczenie się z takimi
dobrami wspólnymi jak ochrona środowiska, zabezpieczenie socjalne, itp. Większość
danych potwierdza jednak tezę, że w aspekcie sukcesu handlowego etyka się opłaca i nie
ma wielu dowodów na to, iżby postępowanie etyczne przynosiło szkodę majątkową
firmie. W sytuacji, gdyby nawet ktoś nie miał pewności, to należy jeszcze raz wskazać na
takie aktywy o wartości handlowej jak, szacunek ze strony klienta i nacisk publiczny,
lojalność pracowników i zaufanie innych firm.6
Ciekawym problemem dotyczącym aktywności etycznej firmy jest rodzaj
motywacji u ludzi kierujących tymi firmami najbardziej właściwym wydaje się pogląd, że
pobudki są mieszaniną altruizmu i interesu własnego. Moralność w dziedzinie biznesu w
końcu nie świętość, lecz interes własny w granicach wspólnego dobra. Mimo znaczącej
roli zysków w interesach to maksymalizacja zysków nie musi być ostatecznym i głównym
celem firmy. Gdyby tak było ponad wszystko, z pominięciem ogólnych ram prawnych i
moralnych, to działalność w biznesie stałaby się niemożliwa .
Kolejnym celem potrzeby istnienia etyki biznesu jest wspomaganie firm w
słusznym moralnie postępowaniu, w określaniu granic moralnych oraz, jak lepiej sprzyjać
wspólnemu dobru i jednocześnie realizować swe uprawnione cele w interesach.
Konkludując, interes własny musi zająć swoje miejsce w szeregu innych, jak
nieuchronność, ważność, profesjonalizm i przede wszystkim, sama poprawność moralna.
6
 Wprowadzenie do etyki biznesu , George D. Chryssides, John H. Kaler, Warszawa 1999r. str. 37-39
Etyka biznesu jest w stanie pomóc ludziom stać się bardziej moralnymi.
- Po pierwsze, może utrudnić zachowania nie moralne poprzez uświadomienie
zagadnienia etycznego i sposobu jego rozwiązania. To powoduje coraz
częstszą praktykę wydawania przez firmy kodeksów postępowania etycznego.
- Po drugie, studiowanie etyki biznesu wspomaga umiejętności dawania sobie
rady z problemami moralnymi w biznesie. Nie ma oczywiście gwarancji, że
osiągnie się sukces, ale to od konkretnych osób zależy, czy i jak przełożą
naukę na praktykę.7
Reasumując, nie ma poważnych i przekonywujących argumentów przeciwko
studiowaniu i stosowaniu etyki w biznesie. Z całą pewnością warto dążyć do osiągnięcia
poprawności moralnej, a drogą do tego jest studiowane etyki.
V. Bibliografia
1.  Z teorii i historii etyki , Stanisław Jedynak , wyd. Warszawa 1983r.
2.  Poznanie wartości , Barbara Czerska , wyd. Warszawa 1986r.
3.  Wprowadzenie do etyki biznesu , George D. Chryssides, John H. Kaler, wyd.
Warszawa 1999r.
4.  Czy etyka się opłaca? Zagadnienia etyki biznesu , Czesław Porębski, wyd. Kraków
1998r.
5.  Socjologia pracy i zawodu , Jerzy Stępień, wyd. Poznań 2001r.
7
 Socjologia pracy i zawodu , Jerzy Stępień, Poznań 2001r. str. 44