Modernizm, zespół kierunków literacko-artystycznych oraz światopoglądowych, występujących szczególnie w pierwszej fazie epoki Młodej Polski, w latach 1880-1910. Termin wieloznaczny, różnie rozumiany i definiowany w odniesieniu do literatury i poszczególnych dyscyplin artystycznych.
Wprowadzony w latach 90. przez krytyka wiedeńskiego H. Bahra. Inspiracją dla modernizmu były m.in. idealistyczne filozoficzne A. Schopenhauera i F. Nietzschego, zwłaszcza dla twórców niemieckich i środkowej Europy.
Pośród cech wspólnych modernizmu wymienia się: poczucie kryzysu kultury i cywilizacji, dekadentyzm, sprzeciw wobec tradycyjnej moralności mieszczańskiej, hasło "sztuka dla sztuki", styl życia tzw. cyganerii artystycznej.
W Polsce modernizm związany był z formacją literacko-artystyczną Młodej Polski. Twórcy modernizmu w Polsce:

Żeromski, Wyspiański, Zapolska, Boy-Żeleński, Przerwa-Tetmajer, Reymont.

Na świecie: Baudelaire, Rimbaud, Conrad, Verlaine.

Literatura obrachunków inteligenckich (lub: literatura obrachunkowa) – pojęcie wprowadzone przez krytyka literackiego Kazimierza Wykę na określenie pewnego typu polskich powieści, które ukazywały się w latach 1945-1948, a które łączyło podobieństwo postaw życiowych bohaterów literackich, ich wspólne inteligenckie pochodzenie, oraz rewizja wyborów życiowych w kontekście wydarzeń wojennych i powojennych. Przejawami takiego obrachunku z własną przeszłością było albo odcięcie się inteligenta od tradycji, szyderstwo z niej i wykazywanie jej anachroniczności, albo szukanie sposobu na pogodzenie się z nową rzeczywistością.

Ich cechą wspólną miało być nawiązywanie do tradycji powieści modernistycznej, wyróżniającej się zindywidualizowanym bohaterem, roszczącym sobie prawa do oceniania i komentowania rzeczywistości. Pozornie są to powieści społeczno-obyczajowe, jednak według Wyki stanowią parabolę "straconych złudzeń" polskiej inteligencji

Socrealizm (realizm socjalistyczny) – kierunek w sztuce, określany jako metoda twórcza, istniejący od 1934 w sztuce radzieckiej, a następnie w pozostałych krajach socjalistycznych. Miał tam oficjalny status podstawowej i jedynej metody twórczości artystycznej i był ideowym oraz propagandowym narzędziem partii komunistycznych.

W Polsce socrealizm w literaturze został oficjalnie ogłoszony za obowiązujący w 1949.

Po pierwsze znaczna liczba Polaków (zwłaszcza młodych) w tym także pisarzy, po II wojnie światowej szczerze uwierzyła wszechobejmującej, bardzo zręcznej komunistycznej propagandzie. Po drugie, państwo było praktycznie jedynym pracodawcą i

miało całkowity monopol (gwarantowany groźbą uwięzienia) na publikowanie czegokolwiek, więc wyborem pisarza było poddać się (częściowo lub całkowicie) lub porzucić pisanie i szukać innej pracy.

Pisarzy zniewolonych można było podzielić na dwie, częściowo przenikające się grupy: poddających się minimalnie i z oporami, oraz tych których można by określić mianem "janczarów". W Ministerstwie Kultury oraz we władzach Związku Literatów Polskich dominowała kategoria "Judaszy", którzy narzucali terror i gnębili niepokornych.

Artyści pisarze, którzy nie potrafili tworzyć w zafałszowanej rzeczywistości zwykle udawali się na emigrację i tam kontynuowali swoją pracę (np. Czesław Miłosz, Jan Lechoń czy Kazimierz Wierzyński).

Do głównych osiągnięć realizmu socjalistycznego zaliczano utwory takie jak: Nr 16 produkuje Jana Wilczka, Węgiel Aleksandra Ścibora-Rylskiego, Obywatele Kazimierza Brandysa, Przy budowie i Władza Tadeusza Konwickiego, w poezji Poemat o Dzierżyńskim i Kantata o Bierucie Leopolda Lewina

, Słowo o Stalinie Władysława Broniewskiego, itd.

Pokolenie "Współczesności", także pokolenie '56 – generacja artystów debiutujących około 1956 roku w Polsce i dominujących w życiu literackim przez następne 10 lat. Ich twórczość stanowiła punkt odniesienia dla wszystkich następnych pokoleń pisarzy i grup literackich.

Dzięki postaciom Andrzeja Bursy, Stanisława Grochowiaka, Mirona Białoszewskiego, Jerzego Harasymowicza, Marka Hłasko, Haliny Poświatowskiej, Zbigniewa Herberta czy Edwarda Stachury pokolenie to jest wciąż obecne w świadomości czytelników.

Ożywienie na polu literackim i szerzej – kulturalnym poskutkowało powołaniem do istnienia Grupy Literackiej Współczesność. Grupa założyła własne czasopismo, które do 1958 roku ukazywało się co półtora miesiąca, a później jako dwutygodnik. Periodyk ten szybko stał się trybuną młodych twórców. Jej członkowie starali się pełnić rolę animatorów kultury, także w takich dziedzinach sztuki, jak film (Amatorska Grupa Filmowa), plastyka (Galeria Współczesności), teatr (nie zrealizowana koncepcja Teatru Współczesności). Zakładano kluby literackie. Pokoleniowa spójność przejawiała się najsilniej na początku jej zaistnienia – w okresie odwilży. Nowych twórców łączył wtedy bunt przeciwko socrealizmowi, czy szerzej: przeciwko literaturze zaangażowanej, a także odrzucenie polskich mitów narodowych. Łączył także ich debiut przed i po 1956 rokiem, a także (już nieco później) – wspólne czasopismo. Po roku 1965 żywotność generacji osłabła, a całe pokolenie uległo znacznej dezintegracji.

Nowa Fala - kierunek w polskiej poezji lat 70., wyrosły ze sprzeciwu wobec schematycznej kultury, stereotypów życia społeczno-politycznego i skostniałego języka. Poeci Nowej Fali (S. Barańczak, R. Krynicki, A. Zagajewski, J. Kornhauser) w swojej twórczości nawiązywali początkowo do doświadczeń poezji lingwistycznej, demaskowali schematy i stereotypy językowe nowomowy, podejmowali problematykę obywatelską, społeczną i polityczną. Poezja Nowej Fali ukazywała człowieka uwikłanego w system totalitarny, była wyrazem zaangażowania pisarzy w aktualne problemy kraju. Manifestem Nowej Fali był Świat nie przedstawiony J. Kornhausera i A. Zagajewskiego. Nowa Fala skupiała poetów debiutujących w połowie lat 60., dla których przeżyciem pokoleniowym był Marzec 1968 i Grudzień 1970. Czasami bywa nazywana także Pokoleniem '68. Krytycznie oceniano jednak także poetów pokolenia "Współczesności". Wynikało to z faktu, że jednym z ważnych dla pokolenia haseł, co znalazło swoje odbicie w tytule programowej książki Kornhausera i Zagajewskiego, był postulat literackiego rozpoznania rzeczywistości. Podstawowym zarzutem wobec dotychczasowej literatury powojennej było to, że tego postulatu nie spełniła, że uznawała współczesną sobie rzeczywistość lat 60. i 70. za tworzywo siebie niegodne, nie umiała pokazać jej inaczej niż w groteskowej lub zdegradowanej formie. Stąd krytyka sztuki eskapistycznej, sztuki estetyzującej.

Emigracyjna literatura literatura tworzona poza granicami ojczystego kraju przez pisarzy wygnańców, którzy opuścili go pod przymusem z różnych powodów: prześladowań religijnych, politycznych, rasowych. O przyna- leżności do literatury emigracyjnej można mówić tylko wtedy, gdy pisarz opuścił swój kraj, bo nie mógł swobodnie pisać i publikować, pisze w języku ojczystym i pozostaje w związku z kulturą swojego kraju. Oddzielny rozdział twórczości poetyckiej stanowiły teksty pisane w obozach wojskowych, podczas transportu i walk; J. Bielatowicz, zebrał je w tomie Poezja karpacka (Jerozolima 1944), także w formie antologii poezji polskiej na Wschodzie (Palestyna 1944), Nasze granice na Monte Cassino (Rzym 1945), Poeci Drugiego Korpusu (Rzym 1946). Wśród najsłynniejszych wymienić trzeba: Elegię emigrancką J. Łobodowskiego, Żołnierza polskiego W. Broniewskiego, J. Lechonia Grób Agamemnona, Ojczyznę Szopena K. Wierzyńskiego, Do aliantów M. Hemara i Kwiaty polskie J. Tuwima. Na emigracji powstawała również proza, np. powieść Klucze M. Kuncewiczowej (1943), Dywizjon 303 A. Fiedlera (1942), Po Narwiku był Tobruk J. Poraya-Biernackiego (1945), Srebrne orły T. Parnickiego (1944).
Fala literatury emigracyjnej stała się faktem po klęsce powstania warszawskiego, ukazały się wówczas m.in. Szopa za jaśminami T. Nowakowskiego (1948), Trans-Atlantyk, Pornografia (1960), Kosmos (1965) W. Gombrowicza, który przebywał w Argentynie. Literatura emigracyjna rozwijała się także w Szwecji, Szwajcarii, Kanadzie.
Kolejna fala emigracji nastąpiła w latach 50., m.in. Cz. Miłosz (1951), M. Hłasko (1958), A. Wat (1959); natomiast do kraju wrócili po 1956 M. Wańkowicz, T. Parnicki, Z. Kossak; wyjechali z Polski po 1968: S. Mrożek, L. Tyrmand, autor Dziennika 1954, filozof L. Kołakowski, H. Grynberg, autor Wojny żydowskiej, J. Kosiński, autor Malowanego ptaka, S. Wygodzki, autor powieści Zatrzymany do wyjaśnienia (1968).

Postmodernizm, kierunek w filozofii współczesnej i ruch kulturalny będący reakcją na kulturę nowoczesną na przełomie lat 50. i 60. XX wieku. Nazwę postmodernizmu odnosi się także do zjawisk, które wystąpiły w rozwoju kultury i myśli filozoficznej po modernizmie europejskim przełomu XIX i XX w. i które są nawiązaniem do niego oraz kontynuacją ujawniającą nowy kryzys u schyłku XX w. Ostrze postmodernizmu jest skierowane przeciwko technizacji, unifikacji, racjonalizacji, totalizacji cywilizacyjnej ostatnich dwu stuleci, wielkomiejskości, użytkowo-konsumpcyjnemu stylowi życia.
W filozofii postmodernizm sięga do tradycji F. Nietzschego, H. Bergsona, niekiedy nawet do A. Schopenhauera. Skutkiem postmodernizmu w filozofii i nauce jest odrzucenie uniwersalnie pojmowanej prawdy i uniwersalnych metod poznawczych, schematów w myśleniu i działaniu, upadek autorytetów. Postmodernizm występuje przeciw obiektywizmowi w nauce, przeciw racjonalizmowi, idei jedności, całości i systemowości, a także przeciw wszelkim całościowym doktrynom filozoficznym. W zamian proponuje heterogeniczność, ambiwalencję, antyfundamentalizm, dekonstrukcję. termin używany przez historię i krytykę sztuki do nazywania różnorodnych, czasem nawet przeciwstawnych stylistyk. W znaczeniu potocznym oznacza przede wszystkim tyle, co poawangardowy, zdystansowany w stosunku do awangardy, ale niekoniecznie z nią sprzeczny. Postmodernizm może być również rozumiany jako sprzeciw wobec koncepcji racjonalnego charakteru kultury i jej liniowego rozwoju.Postmodernizm nie jest zwartym, jednolitym, planowo wykreowanym ruchem artystycznym, jest to wspólna przestrzeń konfrontacji różnych tendencji i koncepcji, których wspólnym mianownikiem jest krytyczny stosunek do monolitycznej, homogenicznej wizji świata, i nieustanne podważanie dominacji eurocentrycznej i patriarchalnej kultury Zachodu.

Gombrowicz Witold (1904-1969), jeden z najwybitniejszych pisarzy polskich XX w. - awangardowy prozaik, dramaturg i eseista. Potomek starej rodziny szlacheckiej. Debiutował zbiorem opowiadań psychologiczno-fantastycznych Pamiętnik z okresu dojrzewania. Utrzymana w tonie groteski powieść Ferdydurke zarysowała główne problemy jego twórczości: potęgę formy oraz ról społecznych w stosunkach między ludźmi i w ich psychice.
Do wojny opublikował jeszcze sztukę Iwona, księżniczka Burgunda oraz nie dokończoną powieść Opętani.
W Argentynie napisał głośny dramat Ślub oraz powieść Trans-Atlantyk, w której potraktował satyrycznie polskie stereotypy narodowe i kulturalne. Kolejne ważne utwory to powieści Pornografia i Kosmos. Bardzo znaczący jest również groteskowo-parodystyczny dramat Operetka.
Szeroki wachlarz problemów intelektualno-artystycznych oraz informacji biograficznych przyniósł Dziennik 1953-1956, Dziennik 1957-1961, Dziennik 1967-1969.

Miłosz Czesław, polski poeta, prozaik, eseista, historyk literatury, tłumacz, laureat Nagrody Nobla w 1980. Urodzony w Szetejnach na Litwie. Debiutował jako poeta w piśmie Alma Mater Vilnensis wierszami Kompozycja i Podróż. Był współzałożycielem grupy literackiej Żagary i współredagował pismo pod takim tytułem. Debiutował Poematem o czasie zastygłym, który podobnie jak Trzy zimy. Poezje, usytuował się w nurcie katastroficznym tzw. drugiej awangardy. Część przedwojennych wierszy oraz pisane w okresie II wojny światowej znalazły się w zbiorze Ocalenie. Tomik Światło dzienne zawiera m.in. tak znane teksty, jak Dziecię Europy i Traktat moralny.
W najbardziej dojrzałym okresie twórczości poetyckiej Miłosza powstały zbiory Traktat poetycki, Król Popiel i inne wiersze, Miasto bez imienia, Orfeusz i Eurydyka.
Przez wiele lat publikowanie wierszy Miłosza było w PRL zakazane, a jego książki zaczęły się ukazywać w kraju na nowo od 1980. W swojej poezji łączył różne tradycje literackie i kulturowe. Proza: Zniewolony umysł (głośny zbiór esejów o pisarzach w Polsce w obliczu sowieckiego totalitaryzmu po II wojnie św.), powieść quasi-autobiograficzna Dolina Issy, Wyprawa w dwudziestolecie, Spiżarnia literacka, O podróżach w czasie.

Szymborska Wisława, jedna z najwybitniejszych współczesnych poetek, krytyk literacki, felietonistka, tłumaczka barokowej poezji francuskiej, laureatka Nagrody Nobla w 1996. Debiutowała w 1945 w dodatku do "Dziennika Polskiego" pt. "Walka" wierszem Szukam słowa. Była sekretarzem redakcji dwutygodnika "Świetlica Krakowska". Rozgłos i uznanie władz przyniosły jej pierwsze, socrealistyczne tomy wierszy Dlatego żyjemy i Pytania zadawane sobie. Należała do PZPR do 1966, kiedy oddała legitymację partyjną, po usunięciu z partii L. Kołakowskiego. Twórczość Szymborskiej cechuje precyzja i oszczędność słowa, język potoczny, posługiwanie się ironią i paradoksem, treści filozoficzne.
Wybrana twórczość: zbiory wierszy Dlatego żyjemy, Pytania zadawane sobie, Wołanie do Yeti, Sól, Sto pociech, Rymowanki dla dużych dzieci, zbiory felietonów Lektury nadobowiązkowe, Nowe lektury nadobowiązkowe. Nagrodę Nobla otrzymała za "poezję, która z ironiczną precyzją odsłania prawa biologii i działania historii we fragmentach ludzkiej rzeczywistości".

Różewicz Tadeusz, jeden z najwybitniejszych polskich pisarzy współczesnych, poeta, dramatopisarz, prozaik, scenarzysta. Od 1943-1944 walczył w oddziałach partyzanckich Armii Krajowej. Redagował konspiracyjne czasopismo "Czyn Zbrojny".
Debiutował jako poeta w przedwojennej prasie młodzieżowej. Jego pierwszy zbiór poezji Różewicza Niepokój wydany w 1947 zwrócił uwagę wyrazistością prezentowanych doświadczeń wojennych i nowatorstwem formy. W swoich wierszach i opowiadaniach często nawiązywał do II wojny światowej, jako do doświadczenia, które zburzyło dotychczas obowiązujący kodeks wartości i poczucie sensu.
Jego twórczość dramaturgiczna określana jako teatr realistyczno-poetycki, prezentuje kompozycję otwartą, rozgrywa się w umownej, symbolicznej przestrzeni. Szczególne miejsce w jego dramaturgii zajmuje sztuka Do piachu.

Herbert Zbigniew, jeden z najważniejszych polskich poetów współczesnych, dramatopisarz, eseista. Był żołnierzem Armii Krajowej. Debiutował w prasie 1948. W 1950 zadebiutował, jako poeta, na łamach Tygodnika Powszechnego.
W 1956 wydał pierwszy tomik poetycki Struna światła. Był członkiem redakcji miesięcznika Poezja. Został członkiem redakcji podziemnego pisma Zapis. Stał się sztandarowym poetą polskiej opozycji w okresie PRL.
W swojej poezji nawiązuje do antycznych korzeni europejskiej tradycji kulturalnej i etycznej. Do najsłynniejszych jego utworów należy cykl wierszy (zamieszczonych w różnych tomikach) o panu Cogito.
Twórczość: zbiory wierszy następnie Hermes, pies i gwiazda, Pan Cogito, Raport z oblężonego miasta, Elegia na odejście, Epilog burzy, eseje Barbarzyńca w ogrodzie (słynny dziennik podróży m.in. po historii i kulturze śródziemnomorskiej), Martwa natura z wędzidłem (refleksją nad malarstwem niderlandzkim), dramaty i słuchowiska radiowe zebrane w tomie Dramaty.