Ustawodawstwo dotyczące znaków państwa w okresie XX-lecia międzywojennego

Okres pomiędzy rokiem 1919 a 1939 jest w dziejach Polski kolejnym okresem przełomowym. Był to okres, w którym właściwie od podstaw należało odbudować polski instytucjonalizm, ustawodawstwo i właściwie każdą sferę życia publicznego i politycznego.

W tak szczególnym momencie konieczne było znajdowanie rozwiązań godzących wizje odbudowy wszystkich zainteresowanych politycznie stron Ten kompromis nie był jednak zazwyczaj możliwy, przez co prawo (przede wszystkim konstytucja) często się zmieniało w zależności od ludzi, którzy w danym czasie byli u steru władzy w Polsce.

Stąd też bardzo wiele zależało od poglądów opozycyjnie nastawionych do siebie polityków, którzy poprzez wprowadzanie odpowiednich ustaw chcieli przede wszystkim umocnić swoją władzę jak również wyrazić przez nie swoje dążenia ustrojowe. Czy takie rozbieżności dotyczyły również ustawodawstwa z zakresu znaków państwa? Czy jednoczące nas przez setki lat symbole jednoczyły polską scenę polityczną, czy stały się kolejnym polem do polemik, krytyki i walki politycznej? Poza przedstawieniem znaków państwa postaram się pokrótce odpowiedzieć na te pytania analizując ustawy z danego zakresu w interesującym nas okresie.

Po raz pierwszy ustawodawstwo dotyczące znaków państwa pojawia się w Sejmie odrodzonej Polski w 1919 roku. Nowe powstałe państwo (a raczej odrodzone, choć w innych granicach) musiało mieś swoje symbole narodowe, które nawiązywałyby do jego historii, były wyrazem jego suwerenności na różnych polach (politycznym, urzędowym, prawnym) jak również dawały obywatelom poczucie jedności, co było szczególnie ważne w chwili, gdy Polacy zamieszkujący dotychczas trzy różne zabory po 11 Listopada 1918 roku obudzili się w jednym kraju. Godło było, więc moim zdaniem szczególnie ważne z uwagi właśnie na tą ostatnią, jednoczącą funkcję- spełniało, więc dodatkową rolę ideologiczną, tak ważną w tych trudnych z punktu widzenia socjologicznego chwilach.

Zatem pierwsza ustawa mająca za zadanie określić i ujednolicić nasze symbole narodowe pochodzi z 1 sierpnia 1919 roku¹ (weszła w życie 25.08.1919r.). Miała być to w zamyśle ustawa tymczasowa ( do czasu wytyczenia granic RP lub powstania Konstytucji), która jednak obowiązywała prawie 10 lat, bo aż do roku 1928.

Ustawa owa określała, że urzędy państwowe winny używać następujących godeł i barw:

1. Herb Rzeczypospolitej

Za herb RP uznaje się znak orła białego z głową zwróconą w prawo, ze skrzydłami wzniesionymi do góry, złotemi szponami, koroną i dziobem w czerwonem polu prostokątnem.

2. Pieczęci RP.

Za pieczęć RP uznaje się pieczęć okrągłą z herbem Państwa na tle heraldycznym²

3. Barwy narodowe.

Za barwy RP uznaje się kolory biały i czerwony, w podłużnych pasach, równoległych, z których górny- biały, dolny zaś- czerwony

Ustawa ta określała również wzory chorągwi RP (czerwona chorągiew z herbem RP pośrodku), flagę poselstw i konsulatów (biało-czerwona chorągiew bez wcięcia), chorągwi i sztandarów wojskowych ( biała chorągiew z czerwonym krzyżem kawalerskim, pośrodku którego widniał napis Honor i Ojczyzna; w rogach umieszczano numery pułków), flagi przeznaczone dla marynarki cywilnej i wojskowej oraz flagi i godła poszczególnych ministerstw.

Tak, więc z wyżej wymienionych opisów wynika, że powrócono do znaków państwa, które były tożsame z symbolami końca niepodległości Polski w XVIII wieku. Pytanie czy taki tymczasowy i właściwie mało oficjalny charakter ustawy z 1919 nie prowadził do dowolnych interpretacji i pojawiania się innych, podobnych do oficjalnego wzorów orła? Sytuacja taka miała miejsce zawsze wtedy, gdy ustawodawstwo nie było, że się tak wyrażę permanentne ( np. w okresach, gdy mieliśmy namiastkę wolności w zaborach). Dlatego też biorąc pod uwagę analogiczność sytuacji skłaniałbym się ku sądowi, że istniało wiele odmian naszego symbolu narodowego w okresie obowiązywania wyżej omawianej ustawy. Niestety taka teza wymaga szerszych badań i jest w tym przypadku tylko moim luźnym przypuszczeniem.

Nie zmienia to jednak faktu, że jak wyżej już nadmieniłem, ustawa ta była szkieletem dla późniejszych wydawanych w okresie międzywojnia dekretów i ustaw. Zmiana władzy i dojście do władzy sanacji spowodowało, że władze chciały wyrażać swoje szerokie uprawnienia ( mowa tu głównie o władzy w sensie prezydenta, który po konstytucji kwietniowej był odpowiedzialny tylko przed Bogiem i Ojczyzną i miał tak naprawdę pełnię władzy) między innymi w ustawodawstwie dotyczącym znaków i barw kraju.

Najbardziej burzliwy okres w sensie modyfikacji owych symboli przypada na lata 1930-39, kiedy to tak prezydent, jak i sejm, aż ośmiokrotnie modyfikowali zasady posługiwania się barwami i orłem białym w rozmaitych sferach. Mam tu na myśli to, jakie znaki i symbole miały występować w: żegludze i marynarce wojennej, poszczególnych urzędach zarówno centralnych jak i terytorialnych.

Po raz pierwszy prezydent określił zasady posługiwania się owymi symbolami w roku 1927, a następne dekrety i ustawy były tylko modyfikacjami tego lub następujących po nim dekretów i ustaw.

Pokrótce opiszę, czego dotyczyły i kiedy zostały wydane poszczególne akty prawne z okresu trzeciej dekady XX wieku.

1. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 lutego 1930 r. w sprawie wymiarów i sposobu umieszczania bandery i flagi na statkach i łodziach zarządu rzecznego.³ Określało ono jak w tytule szczegóły posługiwania się banderą i flagą przez prężnie rozwijającą się w tym okresie żeglugę rzeczną. Wymiary bandery i flagi zależały między innymi od tonażu statku, wielkości załogi, oraz tego, w jaki sposób dany okręt był napędzany. Określało owo rozporządzenie również to gdzie owa flaga i bandera miały być na statkach umieszczane.

2. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 1 marca 1930 r. w sprawie flag i innych znaków wojskowych.⁴ Szczególny, wojskowy wręcz charakter II RP po Przewrocie Majowym, skłaniał władze również do usystematyzowania znaków i barw państwa w sferze wojskowości. Rozporządzenie to, określa zatem zasady posługiwania się znakami państwa w nowej formacji wojsk, którą w tym okresie było lotnictwo. Określało ono wzór flagi portów lotniczych ( płachta biało-czerwona, z czerwonym wcięciem z szachownicą i herbem państwa), oraz znaku samolotów wojskowych ( szachownica, umieszczana na końcach skrzydeł o różnych wymiarach w zależności od wielkości samolotu).

3. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 listopada 1930 r. w sprawie zmiany rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 13 grudnia 1927 r. o godłach i barwach państwowych oraz o oznakach, chorągwiach i pieczęciach.⁵ Określa ono przede wszystkim to, jakimi znakami mają posługiwać się jednostki samorządu terytorialnego.

Mowa jest w nim o tym, że władze urzędów i władz terytorialnych mogą obok symboli państwowych używać również symboli związanych z danym terytorium- tj. herbów miast, gmin (ziem). To samorządy na mocy tej ustawy miały dowolność w ustalaniu tych symboli na swoim terytorium.

Rozporządzenie jest uzupełnione również o konieczność wywieszania znaków pocztowych na przednim maszcie statków pocztowych. Znak pocztowy miał być trójkątną płachtą biało-czerwoną z trąbką przeciętą złotą błyskawicą pośrodku.

Postanowienia te dawały samorządom terytorialnym dużą swobodę w omawianej tematyce. Rząd zaskarbiał sobie w ten sposób przychylność samorządów terytorialnych, które miały wpływ na wybory rządowe i prezydenckie w kraju.

4. Ustawa z dnia 14 marca 1933 r. w sprawie zmiany rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 13 grudnia 1927 r. o godłach i barwach państwowych oraz o oznakach, chorągwiach i pieczęciach.⁶ Uzupełniała ona ustawę z 24 listopada 1930 o uściśniecie dotyczące organów terytorialnych mogących decydować o kształcie symboli samorządu terytorialnego, oraz zmieniała numerację artykułów rozporządzenia z 1927r.

5. Ustawa z dnia 3 marca 1937 r. w sprawie zmiany rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 13 grudnia 1927 r. o godłach i barwach państwowych oraz o oznakach, chorągwiach i pieczęciach⁷. Ustawa ta jest chyba najważniejsza ze wszystkich wymienionych, gdyż jako pierwsza próbuje usystematyzować i zebrać w jednym miejscu postanowienia wszystkich swoich poprzedniczek gł. w sferze symboliki na szczeblu samorządu terytorialnego. Jednoznacznie określa, kto może posługiwać się jakimi symbolami (gł. w sferze samorządów i urzędów). Nadmienia również, że symbolami państwowymi nie mogą posługiwać się zwykli obywatele, co obłożone jest sankcjami w postaci trzy miesięcznej kary aresztu i/lub 3000 zł grzywny.

6. Ostatecznie, kształt polskich symboli i barw narodowych określa ustawa z 12 października 1938 roku, która funkcjonowała aż do 1955 roku, o godłach i barwach państwowych oraz o oznakach, chorągwiach i pieczęciach.⁸ W kształcie, jaki został podany w tej ustawie orzeł ( z pewnymi modyfikacjami doby PRL- np. uszczerbiony o koronę) przetrwał do dnia dzisiejszego. Ustawa ta w przejrzysty, jednoznaczny i syntetyczny sposób określa kształt godła, pieczęci, chorągwi, bander, oraz symboli wojskowych. Wskazuje również, kto może się posługiwać danymi znakami oraz określa kary za nieprawne posługiwanie się symbolami przysługującymi tylko i wyłącznie określonym w ustawie urzędom. Jest to tak naprawdę zbiór wcześniejszych ustaleń, które były wypracowywane przez prawie dwadzieścia lat istnienia naszej państwowości. Potrzeba było, aż dwudziestu lat, by w sposób jednoznaczny określić, czym jest, jak wygląda i komu przysługuje najważniejszy w kraju symbol państwowy. Czy ustawodawstwo w tym zakresie było dla panujących rządów tak mało istotne, że na jego skrystalizowanie potrzeba było, aż 20 lat gdzie przez niemal cały ten okres ustawodawstwo w tej materii opierało się na tymczasowej ustawie z 1919 roku uzupełnianej tak naprawdę tylko dekretami prezydenta i uchwałami sejmu.

Być może, orzeł i cała sfera jego występowania stały się elementem gry politycznej, w której rządzący poprzez jego „rozlokowywanie” chcieli zaskarbiać sobie poszczególne pola wpływów politycznych. Bo czyż nie dziwne się wydaje, że ustawodawstwo tego okresu dotyczy tak naprawdę trzech dziedzin tj. żeglugi (na której opierał się głównie transport, a przez to w dużej mierze gospodarka), wojska (które było podstawą rządów sanacji) oraz samorządu terytorialnego, który w owym okresie był istotnym elementem ordynacji wyborczej? Być może jest to teoria spiskowa, która niepoparta dowodami nie przystoi historykowi, ale być może warto byłoby się nad takimi pytaniami pochylić i udzielić na nie jednoznacznych odpowiedzi, by rozwiać tego typu insynuacje początkujących adeptów tejże nauki.

1^ Dz.U. 1919 nr 69 poz. 416, Ustawa z dnia 1 sierpnia, 1919 r. o godłach i barwach Rzeczypospolitej Polskiej

2^ Wielkość zależna była od urzędu, który się takową pieczęcią posługiwał

3^ Dz.U. 1930 nr 17 poz. 128

4^ Dz.U. 1930 nr 17 poz. 129

5^ Dz.U. 1930 nr 80 poz. 629

6^ Dz.U. 1933 nr 29 poz. 246

7^ Dz.U. 1937 nr 17 poz. 111

8^ Dz.U. 1939 nr 2 poz. 8