M. H. Abrams, Psychologia twórczości literackiej: teorie mechanistyczne i organicystyczne, [w:] Zwierciadło i lampa
Psychologia sztuka zrodziła się już wtedy, gdy teoretycy zaczęli ujmować umysł artysty jako ogniwo pośrednie między światem zmysłowym a dziełem sztuki, sztuką a rzeczywistością. Zwrot ten był zasługą krytyków, zwłaszcza angielskich, XVII i XVIII wieku.
Początek XVII wieku-Francis Bacon włączył poezję w wykaz wiedzy ludzkiej jako umiejętność dającą się wyjaśnić przez odniesienie do działania wyobraźni.
Thomas Hobbes- doznania zmysłowe, pamięć, fantazja, osąd obecne w tworzeniu poezji.
1774 A. Gerard- Essay of Genius, przez stulecie najbardziej szczegółowe studium poświęcone psychologii procesu twórczego.(nie była to nowość, zmiana polegała na przekładaniu formuł tradycyjnej retoryki i poetyki na nowe filozoficzne słownictwo.
Psychologia opisowa, nauka o umyśle, czyli co zachodzi w umyśle podczas tworzenia utworu poetyckiego(uderza zgodność XVIIIwiecznych pisarzy w pojmowaniu psychologii twórczości, przywódcą buntu w Anglii przeciw tej jednolitej teorii stał się Coleridge!)
Jego teoria umysłu była rewolucyjna.
Przejście od krytyki uprawianej przez Hume’a i Hobbesa (proces mechaniczny) do krytyki uprawianej przez Coleridge’a (żywa roślina).
Mechanistyczna teoria twórczości literackiej
Nowoczesna psychologia w znacznej mierze powstała w XVII wieku, gdy najpopularniejsi byli filozofowie przyrody w dziedzinie mechaniki. Rozwój angielskiej filozofii empirycznej ukształtowany został przez tendencje przenoszenia w sferę psychiczną schematu wypracowanego w naukach przyrodniczych.
Aspekty XVIIIw. Teorii twórczości lit., wyznawanej przez pisarzy należących do tradycji empiryzmu(odzwierciedlają one istotę mechanistycznego archetypu)
Elementarne cząstki umysłu - psychologia empiryczna jest elementarystyczna, punktem wyjścia i podstawową daną jest element, część. Procesy zachodzące w umyśle można rozłożyć na ograniczoną liczbę prostych składników. Idee są obrazami. Hume- metafora idei jako zwierciadlanego obrazu wrażenia, rozpowszechniona wśród innych teoretyków.
Ruchy i połączenia części – obrazy przesuwają się przed okiem umysłu w pewnym ciągu. Z pamięcią mamy do czynienia wtedy, gdy te obrazy powrócą w tym samym porządku przestrzennym i czasowym, co w pierwotnym doświadczeniu. Natomiast o fantazji lub wyobraźni(używane synonimicznie) mówimy, gdy mamy do czynienia z nie-pamięciowym ciągiem idei(łącznie z takimi, jakie wchodzą w grę w tworzeniu utworu poetyckiego)
Przykłady działania wyobraźni-groteskowe istoty z mitologii, np. chimery.
Dugald Stewart a potem Coleridge stosowali rozróżnienie między fantazja a wyobraźnią. Fantazja stanowi niższą zdolność, oferującą materiał zmysłowy, na którym działa wyobraźnia.
Typowe XVIIIw. pojmowanie wyobraźni: dzielenie i ponowne, odmienne łączenie odrębnych jednostek i kształtowanie całości, która może być nowa w swym układzie ale nigdy w częściach.
Prawa przyciągania asocjacyjnego – Hume, następowanie po sobie i łączenie myśli, powiązania i kojarzenia idei, Kojarzenie: podobieństwo, styczność w czasie lub przestrzeni, przyczyna i skutek. Paralela pomiędzy modelem działania umysłu a pojęciami materii, ruchu i siły, składającymi się na naukę o mechanice Newtona(pojedyncze idee umysłowe to u Newtona cząsteczki materii; ruch idei w ciągach to ruch materii w przestrzeni fiz. Hume porównywał zasady kojarzenia z prawem grawitacji.
Problem osądu i artystycznego zamysłu – XVIIIw. Psycholog twórczości lit. Przekładał teorie poezji na kategorie umysłu. Są pewne trudności z czysto mechanistycznym ujmowaniem umysłu w kontekście potrzeby wyjaśnienia porządku i planu w dziele sztuki. 1) Arystotelesowskie pojęcie formy i jedności art. 2) Horacjańska i retoryczna koncepcja sztuki jako postępowania celowego, którego koniec przewiduje się już na początku.
Dla atomizmu problemem jest wyjaśnienie planu w świecie przyrody.
Psychologia mechanistyczna powtarza wzorzec mechanistycznej kosmologii.
We wszystkich utworach lit. Pisarz musi mieć plan i cel.
Alexander Gerard próbował tworzyć koncepcję „głównego zamysłu” lecz większość teoretyków nawiązywała do filozoficzno-teologicznych spekulacji, czyli inteligentnego Rzemieślnika-twórcy maszyny świata przeistaczali w czynnik lub zdolność umysłu, która nadzoruje i modyfikuje mechaniczny proces kojarzenia.
XVIIIw psychologowie( z wyjątkiem Hartleya i Holbacha) rozwijali swój schemat umysłu, łącząc w nim 2 analogie: analogię do mechanizmu, gdzie obrazy zmysłowe następują zgodnie z prawami umysłowej grawitacji oraz analogia do inteligentnego rzemieślnika czy architekta, który dokonuje selekcji materiałów a potem wiąże je wg wcześniejszego planu.
Gerard wpadł na pomysł porównania procesu twórczego z rozwojem rośliny. Zastąpienie mechanizmu i rzemiosła rośliną jako modelem procesu twórczego.
Coleridge’a mechaniczna fantazja i organiczna wyobraźnia
Coleridge Biographia Literaria, rozróżnienie między fantazją a wyobraźnią, fantazja to nic innego jak pewien tryb pamięci, wyzwolonej z porządku czasu i przestrzeni.
Organicyzm-filozofia, której główne kategorie wyprowadza się metaforycznie z tego, co żywe i rozwijające się.
Doniosłość Coleridge’owskiej koncepcji wyobraźni:
„Pamięć jest mechaniczna a fantazja bierna; fantazja to zwierciadlane odbicie odtwarzające wprost lub przez przestawienie oraz zdolność nagromadzenia i kojarzenia, działająca jedynie przez swego rodzaju zestawienie. Wyobraźnia natomiast tworzy na nowo. Jest syntetyczną i przenikającą, wiążącą siłą. Jest ona zdolnością asymilacji, mocą zrastania.” Wyobraźnia jako coś, co żyje i rozwija się, jest witalna, rodzi i tworzy własne formy. Działania władz rozumu porównuje do rozwoju, asymilacji i oddychania rośliny. Poznawanie i wzrastanie, rozumienie(knowledge) = roślinnienie (growledge).
„Jeśli dialektyka Platona to bezmiar zwierciadeł, dialektyka Colerdige’a to prawdziwa dżungla wegetacji. Autorzy, postaci, gatunki poetyckie, słowa, metrum, logika stają się nasionami, drzewami, pąkami, kwiatami, owocami, korą i roślinnym sokiem.”
Różnica między żywą wyobraźnią a mechaniczną fantazją.
Przeciwstawne określenia: mechaniczne/witalne, atomistyczne/organiczne, maszyna/rosnąca roślina.
Charakterystyczne własności rośliny, żywego organizmu:
Roślina rodzi się z nasiona
Pierwotna jest całość, części są wtórne i pochodne
Roślina rośnie
Coleridge: „rozwojowość czyli wzrost jest pierwszą siłą, wszystkiego, co żyje, a przejawia się ona jako ewolucja oraz rozwijanie się w roślinie”
Nie tylko sam wytwór jest ważny ale także jego geneza, proces, stawanie się, nie omawia on utworu bez odwoływania się do procesu umysłowego, co nadaje charakterystyczny rys krytyki psychologicznej jego krytyce.
Rozwijająca się roślina przyswaja sobie obce, różnorodne elementy ziemi, powietrza, światła, wody
Obrazy zmysłowe stają się jedynie materiałami, którymi żywi się umysł, te materiały zupełnie tracą swoją tożsamość, zasymilowane przez nową całość: „ Z pierwszej czyli początkowej Idei, jak z nasiona, kiełkują następne Idee”
„żywe i życiodajne idee”
Roślina rozwija się spontanicznie z wewnętrznego źródła energii, sama tej mnie wzrasta i organizuje się w swą właściwą formę
„na tym polega zasadnicza odmienność, przeciwieństwo organu i maszyny, że nie tylko jego specyficzny kształt rozwija się z niewidzialnej centralnej siły, lecz że samą materialną masę uzyskuje on przez asymilację. Moc kiełkowania rośliny przeistacza nieruchome powietrze i podłoże wody w trawę lub liście”
Osiągnięta przez roślinę struktura jest pewną organiczną jednością
Coleridge wyróżnia i ocenia 2 rodzaje poezji:
1)można ją ując w kategoriach mechanicznych, ma swe źródło w zmysłowych konkretach oraz obrazach pamięci, jej tworzenie wiąże się z władzami niższymi: fantazją, rozumieniem, wyborem, jest działaniem talentu. Talent ma zdolność przywłaszczania sobie i stosowania wiedzy innych, nie ma twórczej i samowystarczalnej mocy Geniuszu
Beaumont, Flechter, Ben Jonson, Pope
2) wyższa klasa , poezja ma charakter organiczny, dzieło geniuszu (Dante, Szekspir, Milton, Wordsworth). Geniusz polega na działaniu rozumu i wyobraźni i woli.
Wyobraźnia asocjacyjna w okresie romantyzmu
Pomimo starań Coleridge’a nie udało się zahamować rozwoju elementarystycznej filozofii umysłu w Anglii.
1829 James Mill Analysis of the Phenomena of the Human Mind
Odnowiciel asocjacjonistycznej psychologii Hartleya.
James Mill nie interesował się poezją za bardzo więc nie potraktował procesu twórczego w szczególny sposób. Związki asocjacyjne w umyśle poety nie różnią się od tych w umyśle np. kupca. Idee poetyckie następuja po sobie wg tych samych praw: „Poetą jest się nie dlatego, że ma się idee jakiegoś szczególnego rodzaju, ale dlatego, że następstwo idei podporządkowane jest ciągowi uczuć”
John Stuart Mill, syn J. Milla, równie radykalny, twierdził, że całkowitą kontrolę nad procesem kojarzenia mają uczucia. W miejsce zamysłu lub planu, zakładanego przez wcześniejszych asocjacjonistów uznał uczucie: „W centrum każdego zbioru myśli czy obrazów znajduje się uczucie, a myśli i obrazy pojawiają się tylko dlatego, że wcześniej pojawiło się uczucie.”
Hazlitt – jak Coleridge przeciwnik atomizmu i analitycznego racjonalizmu.
Wordsworth – podobnie jak Coleridge twierdzi, że wyobraźnia kształtuje i tworzy, jednak Coleridge rozczarował się myślą Wordswortha, ponieważ ten utrzymywał, że także fantazja jest twórcza, a wyobraźnia asocjacyjna. Zlewał on organiczną wyobraźnię z mechaniczna fantazja w całość oraz opisywał ją znowu w kategoriach odejmowania, dodawania i kojarzenia elementów obrazów zmysłowych. Zachował on w znacznym stopniu terminologię i sposoby myślenia XVIIIw asocjacjonizmu.