Urbanistyka średniowiecza
Architektura średniowiecza w znacznej mierze wyrasta z osiągnięć cesarstwa rzymskiego. Po jego rozpadzie na część wschodnią i zachodnią odmiennie kształtował się rozwój budownictwa w tych rejonach świata. O ile w Bizancjum kontynuowano wcześniejsze osiągnięcia starożytnego Rzymu, dostosowując je do oczekiwań rodzącego się świata chrześcijańskiego, na zachodzie znaczny wpływ na architekturę i zdobnictwo wywarły plemiona barbarzyńskie, które znalazły się na terytorium Europy. Powstał nowy typ osadnictwa, bardziej odpowiadający barbarzyńcom. Wyludniły się miasta rzymskie a osiedla zakładano na wzgórzach i innych miejscach ułatwiających obronę. W centrum znajdował się dom władcy, otaczały go zabudowania gospodarcze a całość chroniła palisada. (Palisada, ostrokół, częstokół – to ogrodzenie z drewnianych, ostro zakończonych pali, wbitych jeden przy drugim używane jako defensywna struktura. Jest jedną z prymitywnych konstrukcji obronnych, wykorzystywanych nieprzerwanie do XIX w. W średniowieczu palisady były stosowane w obronie grodów. W warunkach ustabilizowanych frontów lub w wypadku obrony wąskich przejść odgrywały rolę fortyfikacyjnej zapory przeciwpiechotnej, niekiedy wyposażonej w strzelnice. Łatwa w konstrukcji, tania, ale podatna na ogień i raczej nietrwała palisada szczególnie często służyła jako tymczasowe zabezpieczenie lub element fortyfikacji polowych. Palisady wykonywano jako pojedyncze, podwójne (palanki) lub wieloszeregowe. Typowa konstrukcja palisady składa się z małych lub średnich pni drzew wyrównanych pionowo, bez rozmieszczania po środku. Pnie są naostrzone i są czasem wzmacniane dodatkową konstrukcją. Wysokość palisady może sięgać od kilku stóp do prawie dziesięciu. Jako defensywna struktura, palisady często zostały użyte w połączeniu z robotami ziemnymi. Palisady były doskonałą opcją dla małych fortów lub innych doraźnie zbudowanych fortyfikacji. Palisady były budowane bardzo chętnie w pobliżu lasów, ponieważ budowało się je szybko i z łatwo dostępnego budulca. Okazały się one efektywną ochroną podczas ówczesnych konfliktów i były efektywnym środkiem zapobiegającym małym siłom. Jakkolwiek z powodu ich drewnianej konstrukcji były bardzo wrażliwe na bronie oblężnicze. Zarówno Grecy jak i Rzymianie stawiali palisady, by chronić wojskowe obozy.)
Z chwilą przyjęcia chrztu wodzowie zaczęli wznosić kościoły. Do ich budowy początkowo wykorzystywano elementy zachowanych rzymskich budowli. Z czasem, oprócz prób naśladowania antycznego zdobnictwa nowych obiektów, wprowadzano własne dekoracje, często naśladujące wzory stosowane w złotnictwie.
Najważniejsze budowle średniowiecza, kościoły i katedry, budowane były na planie bazyliki albo centralnym. Jedna z ważniejszych i bardziej reprezentacyjnych budowli wczesnego średniowiecza, wybudowana przez Justyniana Hagia Sofia, wzniesiona została na planie krzyża greckiego, z najwyższym punktem w miejscu przecięcia jego ramion. Do jej ozdobienia zastosowano motywy orientalne, mozaikę. Ciężka z zewnątrz, daje niezwykłe poczucie przestrzeni i lekkości konstrukcji wewnątrz. Była to typowa sakralna budowla bizantyjska owych czasów.
Architekturę średniowiecza poprzedza architektura wczesnochrześcijańska, która czasowo tkwi w czasach starożytnych. W Bizancjum rozwija się architektura bizantyjska. W Europie Zachodniej dzieli się na:
Sztuka wczesnochrześcijańska Zachodu
Architektura wczesnochrześcijańska, związana z rozpowszechnianiem się chrześcijaństwa, miała szansę rozwoju dopiero po ukazaniu się Edyktu mediolańskiego w 313.
W okresie wcześniejszym nie powstawały obiekty sakralne a obrzędy odbywały się w przystosowanych do tego domach prywatnych oraz katakumbach, w których chowano zmarłych. Najstarszy znany zabytek to odkryte w Dura Europos nad rzeką Eufrat, na granicy Syrii i Mezopotamii ruiny budynku nazwanego Domem kościoła. Był to prywatny budynek przystosowany przed 232 r. do spełniania funkcji sakralnych dla potrzeb rzymskich legionistów stacjonujących w tych okolicach. W ruinach, wokół wewnętrznego dziedzińca, odkryto fragmenty baptysterium, sali zebrań z podium dla biskupa, salę katechumenów. Ściany zdobiły malowidła ze scenami uzdrowienia paralityka, przejścia św. Piotra po wodzie, postać Jezusa - Dobrego Pasterza, oceniane na starsze od odnalezionych w katakumbach.
Po ukazaniu się Edyktu Mediolańskiego chrześcijaństwo znalazło się pod opieką cesarza Konstantyna Wielkiego i jego matki św. Heleny. Jest to czas budowania licznych kościołów, często w miejscach związanych z kultem męczenników oraz dostosowywania do potrzeb ceremoniałów religijnych istniejących już budowli. W tym czasie ukształtowały się dwa typy budowli:
podłużne budynki o trzech lub pięciu nawach w typie bazyliki (z nawą środkową wyższą od naw bocznych)
budynki na planie centralnym, planowane na rzucie koła, wieloboku (często ośmioboku) albo w formie bardziej złożonej, np. wieloliścia z przekryciem dachem namiotowym lub kopułą.
W bazylikach poszczególne nawy rozdzielone były kolumnadą, z których środkową kończono apsydą. W budowlach powstających we Wschodniej części imperium dodano po bokach absydy pastoforia uzyskując trójdzielne zakończenie naw. Dach był rozwiązywany przy pomocy drewnianej, widocznej z wnętrza więźby. Na Wschodzie, gdzie był to materiał bardziej deficytowy, stosowano kamienne sklepienia kolebkowe.
Forma budynku na planie centralnym częściej spotykana jest w budowlach takich jak mauzolea i baptysterium. Przykładami, przynajmniej częściowo zachowanych budowli tego typu są: Mauzoleum Konstancji (Santa Constanza) w Rzymie, baptysterium San Giovani in Fonte na Lateranie, baptysteria w Rawennie.
Dodatkowo, wokół budowli na planie centralnym i absyd w bazylikach pojawiają się ambity, czyli obejścia pozwalające na wędrówkę wiernych wokół miejsc pochówku świętych, przejście katechumenów podczas ceremonii chrztu itp. Kościoły poprzedzała poprzeczna nawa, tzw. narteks służący jako przedsionek kościoła i pomieszczenie dla katechumenów mogących uczestniczyć tylko w pierwszej części mszy św. Pierwsze transepty pojawiły się już w IV wieku. Ich umiejscowienie jednak jest inne niż w kościołach powstających w okresie średniowiecza. Podobnie jak narteksy przylegają bezpośrednio do naw a w osi nawy głównej dobudowana jest absyda kończąca nawę. Rozwiązania te występują tylko w Zachodniej części imperium. Niektóre kościoły poprzedza dziedziniec w formie dużego atrium otoczonego kolumnowym portykiem. Przykładem bazyliki poprzedzonej atrium i zakończonej transeptem jest pierwsza, pięcionawowa bazylika św. Piotra na Watykanie oraz rzymska bazylika św. Pawła za Murami. Narteks poprzedza kościół San Vitale w Rawennie oraz mauzoleum Konstancji w Rzymie.
W V wieku pojawiły się kościoły budowane na planie krzyża greckiego oraz z oddzielonymi obejściami od części centralnych przez zastosowanie eksedr. Rozwiązania tego typu stały się mocno popularne w sztuce bizantyjskiej. Bazyliki poddane zostają uproszczeniom. Coraz częściej stosuje się rozwiązania trójnawowe.
Wiele budowli z czasów pierwszych chrześcijan zostało przebudowanych już w okresie średniowiecza. Przetrwały jedynie fragmenty murów i zdobiących je mozaik a same budowle często zatraciły swoją poprzednią formę. Odbicie niektórych znaleźć można w późniejszych świątyniach powstałych często z inspiracji wiernych odbywających pielgrzymki np. do Jerozolimy, Rzymu (np. XI-wieczne opactwo benedyktyńskie na Monte Cassino jest wzorowane na pierwszej bazylice św. Piotra na Watykanie).
Nawa – składowa część kościoła położona pomiędzy prezbiterium a kruchtą, przeznaczona dla wiernych. Oprócz świątyń jednonawowych występują dwu-, trzy-, pięcio- oraz siedmionawowe.
Nawy są zazwyczaj oddzielone rzędem podpór – słupów, filarów lub kolumn. Średniowieczne kościoły bazylikowe były trój- lub pięcionawowe, o nawie głównej dwa razy szerszej i dwa razy wyższej od naw bocznych (trójnawowe – katedra w Chartres, katedra w Reims, pięcionawowe – kościół St. Sernin w Tuluzie, katedra w Paryżu). Późnogotyckie kościoły dwunawowe mogły mieć symetryczne nawy równej szerokości (kościół NMP w Wiślicy) i prezbiterium umieszczone na osi filarów międzynawowych lub niesymetryczne nawy różnej szerokości (układ spotykany w budownictwie zakonów żebraczych – dominikanów i franciszkanów).
W okresie nowożytnym, szczególnie w baroku, można obserwować zacieranie się podziałów na nawy – często trudno orzec, czy mamy do czynienia z nawami bocznymi, czy tylko z ciągiem kaplic przyległych do nawy głównej. W kościołach jednonawowych komplikacji i zróżnicowaniu uległ kształt naw – stosowano koło, elipsę, trój- i pięcioliść a także różnego rodzaju elipsy, owale z aneksami.
Bardziej ogólnie można mówić o nawach w każdym podłużnym budynku (np. w świątyni antycznej), jeśli jest on podzielony wzdłuż rzędami podpór (filarów lub kolumn).
W budownictwie przemysłowym pojęcie "nawa" używane jest dla określenia części hali oddzielonej rzędem słupów. Mamy zatem hale jedno- i wielonawowe.
Prezbiterium (w architekturze nazywane także "chórem kapłańskim") – przestrzeń kościoła przeznaczona dla duchowieństwa oraz służby liturgicznej (m.in. ministrantów). Zwykle jest wydzielone od reszty świątyni podwyższeniem, balustradą lub łukiem tęczowym i wyodrębniające się wizualnie z bryły kościoła. Nazwa pochodzi od słowa prezbiter - ksiądz.
Przed Soborem Watykańskim II było skierowane na wschód (w stronę Bazyliki Grobu Świętego) i zamknięte apsydą lub prostą ścianą. Jego układ mógł być wzbogacony obejściem, apsydiolami i wieńcem kaplic.
Centralne miejsce w prezbiterium zajmuje ołtarz, na którym jest sprawowana liturgia eucharystyczna. Ponadto kluczowymi miejscami są: umieszczona nieco z boku ambona, miejsce przewodniczenia (krzesło celebransa lub katedra biskupa) oraz tabernakulum, które może też znajdować się w wydzielonej kaplicy Najświętszego Sakramentu, w innej części kościoła. Oprócz tego w prezbiterium znajdują sięstalle lub ławki dla duchowieństwa i służby liturgicznej oraz kredencja (miejsce, gdzie przygotowuje się naczynia liturgiczne i dary ofiarne do celebracji).
Kruchta (dawniej nazywana babińcem) – część kościoła, przedsionek usytuowany przed głównym wejściem, niekiedy również przed bocznym – do naw lub zakrystii.
Najczęściej wydzielona jest wewnątrz kościoła, choć może być w formie przybudówki wyraźnie wyodrębnionej z bryły budynku.
Apsyda (lub absyda) – w architekturze pomieszczenie na rzucie półkola, półelipsy lub wieloboku, dostawione addytywnie do bryły świątyni i otwarte do jej wnętrza. Zazwyczaj zamyka prezbiterium, czasem nawy boczne i ramiona transeptu lub westwerk. Apsyda jest zwykle mniejsza lub równa bryle części budynku, która jest przez nią zamknięta[1]. Występowała już w architekturze rzymskiej, stąd przejęta przez chrześcijaństwo.
Apsydy półkoliste występowały od wczesnego chrześcijaństwa do romanizmu. Gotyk stosował przeważnie wieloboczne zamknięcia naw, które czasem są też określane mianem apsyd.
Mała absyda zwana jest apsydiolą.
Transept (inaczej nawa poprzeczna, nawa krzyżowa) – część kościoła, nawa prostopadła do osi kościoła, położona pomiędzy prezbiterium, a resztą jego budynku.
W romańskich bazylikach dwuchórowych występują dwa transepty – wschodni (przy prezbiterium) i zachodni (związany z westwerkiem). Natomiast w gotyckich katedrach angielskich również mogą być dwa transepty (obydwa od wschodu). Nad skrzyżowaniem transeptu i nawy głównej może występować niewielka wieża (tzw. sygnaturka).
W kościołach o układzie bazylikowym spotyka się tzw. pseudotransept, niewyodrębniony w rzucie kościoła, stanowiący jedynie element jego bryły. Pseudotransept powstaje poprzez nadanie odcinkowi naw bocznych wysokości nawy głównej z ewentualnym dodatkowym zaznaczeniem w architekturze zewnętrznej przy pomocy szczytów.
Westwerk (niem., dosł. dzieło zachodnie = skrzydło zachodnie) – rozbudowana, umieszczona poprzecznie do nawy, zachodnia częśćbazyliki w kościołach z okresu przedromańskiego.
Westwerk wznoszono na ogół na planie kwadratu. Umieszczano w niej kaplicę, w której odprawiano okolicznościowe nabożeństwa, udzielanochrztu. Górna część to empora otwarta do wnętrza kościoła, przeznaczona dla władcy, kleru (zakonników) biorących udział w odprawianych w bazylice mszach. W narożach często ustawiano jedną lub dwie wieże. Westwerk dostępny był z zewnątrz przez portalowe wejście, niekiedy wysunięte przed lico muru.
Westwerk jako pierwszy pojawił się w antycznych kościołach w Syrii jak i w niektórych kościołach w Hiszpanii.
Najstarszymi przykładami architektury z westwerkiem są położone na terenie dzisiejszych Niemiec: Kaplica pałacowa w Akwizgranie (786-800) oraz kościół opactwa Corvey (873-885).
Krużganek (łac. claustrum) – jako pojęcie architektoniczne jest to długi korytarz (ganek), okalający przeważnie wewnętrzny dziedziniec na jednej lub kilku kondygnacjach. Pełnił funkcję komunikacyjną. Na ogół przykryty sklepieniem lub stropem krzyżowym, na zewnątrz otwarty najczęściej arkadami filarowymi lub kolumnowymi.
Budową i funkcją przypomina podcień, jednakże różni się od niego tym, że jest dostawiony do lica muru, podczas gdy podcień jest z nim równy. W średniowieczu stanowił część klasztoru lub zamku. W okresie renesansu w pałacach budowano krużganki wielokondygnacyjne, jako ważny element architektonicznego składnika kompozycji budowli. Z tego okresu pochodzą krużganki na dziedzińcu zamku królewskiego na Wawelu i w Baranowie Sandomierskim. Z czasów gotyku zachowały się krużganki np. na zamku w Lidzbarku Warmińskim. Przykładem krużganka okalającego kościół w okresie baroku są krużganki w Świętej Lipce. Stosowano je również w kamienicach mieszczańskich.
Bazylika – w architekturze typ kościoła wielonawowego (niezależnie od pełnionych funkcji kanonicznych), z nawą główną wyższą odnaw bocznych, posiadającą okna ponad dachami naw bocznych (w odróżnieniu od kościoła halowego). Kościół z nawą główną bez okien, to pseudobazylika.
Nazwa wywodzi się od greckiego słowa βασιλικός oznaczającego królewski lub stoa basilike - hala królewska.
Pierwotnie bazylika pełniła funkcję sali posiedzeń sądu i zebrań na rynku w starożytnych Atenach. Urzędowali w niej archontowie. W Rzymie bazylika stała na rynku głównym (forum) i pełniła rolę hali targowo-sądowej. Drogą naśladownictwa bazyliki rozpowszechniły się na całym terytorium starożytnego Rzymu. Z czasem bazyliką zaczęto też nazywać największą, reprezentacyjną salę w willach rzymskiej arystokracji.
Starożytne świeckie bazyliki budowano jako budynki jedno lub wielonawowe na planie prostokąta, odkryte lub kryte, parterowe lub piętrowe, często z apsydą. Ze względu na położenie wejścia dzieli się je na bazyliki:
orientalne z wejściem (lub wejściami) na dłuższych bokach i wnętrzem z nawą środkową i nawami bocznymi
greckie z wejściem na jednym z krótszych boków oraz z apsydą położoną naprzeciwko wejścia.
Chrześcijanie, nie chcąc korzystać ze świątyń pogańskich, ani budować budynków podobnych do nich, przyjęli za wzór swoich kościołów bazylikę grecką. System bazylikowy obowiązywał w całej architekturze chrześcijańskiej. Już w IV wieku wprowadzono drewnianą pochyłą więźbę dachową otwartą lub oddzieloną drewnianym stropem Innymi charakterystycznymi cechami chrześcijańskiego systemu bazylikowego są:
zasadniczo budynek ma układ podłużny, podzielony jest na część centralną (nawa główna), oraz nawy boczne, po jednej, dwie lub nawet trzy z każdej strony
nawy posiadają oddzielne dachy do przykrycia części centralnej oraz naw bocznych.
część centralna jest wyższa od naw bocznych, co umożliwia doświetlenie wnętrza przez pas górnych okien
wszystkie nawy są oddzielone od siebie ścianami, filarami lub słupami stanowiącymi elementy nośne.
Poprzez stulecia pierwotną bazylikę modyfikowano dodając krypty, nawę poprzeczną (transept), chór, sklepienia, wieże, przemienność podpór, empory, tryforium, westwerk, kaplice i inne elementy.
W średniowieczu, mimo że wszystkie świątynie budowano w układzie bazylikowym, bazylikami zaczęto nazywać tylko niektóre kościoły, przede wszystkim będące siedzibami dostojników kościelnych wysokiej rangi np. biskupa albo legata papieskiego. Pośród nich w szczególności można wyróżnić bazyliki większe (basilica maior) oraz bazyliki mniejsze (basilica minor).
Baptysterium (z łac. baptisterium) – budowla wznoszona przez chrześcijan, przeznaczona do ceremonii chrztu, zazwyczaj usytuowana w pobliżu kościoła.
O ile dobrze jest dziś znany sposób chrzczenia, jaki praktykowano od II wieku, o tyle wygląd miejsc, w których udzielano sakramentu pozostaje dla najwcześniejszego okresu hipotetyczny. Najstarsze znane baptysterium (III wiek) zachowało się w Dura Europos; było to jedno z pomieszczeń w domu chrześcijan, w którym przy jednej ścianie ustawiono basen chrzcielny, obudowany aediculą. W IV wieku funkcję baptysteriów pełniły niczym niewyróżniające się pomieszczenia, przylegające do kościoła.
Struktura architektoniczna baptysteriów ukształtowała się dopiero w drugiej połowie IV wieku. Obok wolnostojących, prostych, czworobocznych budynków (takich jak baptysteria przy bazylice Narodzenia Pańskiego w Betlejem, w Trewirze albo Akwilei) pojawiały się pod koniec tego wieku bardziej skomplikowane (np. z Timgadu albo Tipasy). Plan centralny (koła lub wieloboku) w IV wieku był jeszcze mało popularny, ale od V wieku stał się dominującym. Na planie oktogonalnym wzniesiono baptysterium w Mediolanie oraz baptysterium San Giovanni in Fonte przy bazylice św. Jana na Lateranie z IV wieku, przebudowane w V.
Głównym elementem w budynku była piscina, zbiornik na wodę. W IV wieku chrzczono przez trzykrotne zanurzenie lub polanie wodą; do końca tego wieku łącznie z chrztem udzielano sakramentu bierzmowania. Baptysteria zaczęły zanikać w średniowieczu wraz ze zmiana obrzędu chrztu: zastąpieniem zanurzania ciała przez polewanie i wprowadzeniem chrztu dzieci. Na ich miejscu pojawiły się chrzcielnice, stojące wewnątrz kościoła.
Narteks – w architekturze wczesnego chrześcijaństwa, bizantyjskiej oraz w okresie wczesnośredniowiecznym, kryty przedsionek przy przedniej (frontowej) ścianie kościoła.
Narteks powstał z podcienia otaczającego dziedziniec przed kościołem. Przeznaczony był przede wszystkim dla katechumenów i pokutników. W architekturze romańskiej został przekształcony w kruchtę.
Termy – łaźnie rzymskie, to kompleks obiektów ulokowanych na rozległym terenie, dostępnych dla wszystkich o określonych godzinach. Przy wejściu do term, w westybulu casparius przyjmował od wchodzących pieniądze, kosztowności do depozytu. W skład pomieszczeń wchodziły:
szatnie (apodyterium)
baseny z zimną wodą (frigidarium)
baseny z gorącą wodą (calidarium)
sucha (laconicum)
parowa (sudationes)
sale masażu (oleoterion), w których namaszczano ciała olejkami
sala do wypoczynku (tepidarium)
Termy zaopatrywane były akweduktami w źródlaną wodę. Pomieszczenia z basenami i sala do wypoczynku były ogrzewane gorącym powietrzem rozprowadzanym w przestrzeni pod podłogą. System ten nazywano hypocaustum. Poza tymi pomieszczeniami, w skład term wchodziły także takie pomieszczenia, jak boiska, sale gimnastyczne, stadiony, eksedry iportyki przeznaczone dla wypoczywających i chcących podyskutować, biblioteki, pokoje muzyczne, bufety, sale gier w kości itp. Obiekty rozmieszczone były wśród zieleni. Same pomieszczenia miały bogatą dekorację. Ściany wykładane byłymarmurem, zdobione malowidłami, posadzki wykładane były mozaikami. W pomieszczeniach ustawiano rzeźby, zieleń itp.
Najstarsze termy z II w. p.n.e., zostały odkopane w Pompejach. Budowanie ich rozpowszechniło się w I w. p.n.e. W tym okresie przeobraziły się w ogromne kompleksy. Do najsłynniejszych należały termy zbudowane przez cesarzy: Tytusa, Domicjana,Karakallę, Dioklecjana, Konstantyna. Budowane były nie tylko w Rzymie ale na terenie całego imperium np. w Patarze z I w.,Paryżu i Hierapolis (Pamukkale) z przełomu II i III w., Trewirze z IV w., Aleksandrii
Bazylika św. Piotra na Watykanie (wł. San Pietro in Vaticano) – zbudowana w latach 1506-1626 rzymskokatolicka bazylika na placu św. Piotra na Watykanie.
To drugi co do wielkości kościół na świecie (powierzchnia: 23 000 m²; większą świątynią jest tylko Bazylika Matki Boskiej Królowej Pokoju w Jamusukro powierzchnia: 30000 m²) i jedno z najważniejszych świętych miejsc chrześcijaństwa.
Wedle tradycji bazylika stoi na miejscu ukrzyżowania i pochówku św. Piotra, uznawanego za pierwszego papieża – jego grób leży pod głównym ołtarzem. W bazylice i w jej podziemiach znajdują się także groby innych papieży, w tym Jana Pawła II.
Bazylika wczesnochrześcijańska. Bazylika została zbudowana przez Konstantyna Wielkiego ok. 324 r. jako świątynia memorialna nad grobem świętego Piotra. Była to duża (122,0 x 64,0 m), pięcionawowa bazylika zakończona poprzeczną nawą – transeptem z przylegającą do niej absydą w osi nawy głównej. Od wschodu poprzedzało ją duże atrium z fontanną umieszczoną w jego części centralnej (z fontanny zachowała się rzeźba szyszki pinii umieszczona w niszy na dziedzińcu Szyszki na Watykanie).
Bazylika, położona poza murami Rzymu, stała się miejscem pielgrzymek dla wyznawców chrześcijaństwa. Po jej ograbieniu przez arabskich piratów (w 846) papież Leon IV podjął decyzję o otoczeniu bazyliki i przylegających do niej budynków murem obronnym. W ten sposób powstało tzw. "miasto leonowe".
Bazylika św. Pawła za Murami (San Paolo fuori le Mura) – jedna z czterech bazylik papieskich (dawniej zwanych patriarchalnymi) znajdujących się na terenie Rzymu i Watykanu. Jest to miejsce pochówku świętego Pawła.
Bazylika została zbudowana przy Via Ostiense przez cesarzy Teodozjusza I, Arkadiusza i Walentyniana II w latach 386-440. Pięcionawowa budowla poprzedzona została atrium. Zbudowano ją w miejscu, gdzie wcześniej św. Lucyna pochowała ciało św. Pawła (on sam został ścięty około 3 km od tego miejsca. Zgodnie z legendą, jego głowa trzykrotnie odbiła się od ziemi, z której wytrysnęły trzy źródła wody). Nad grobem św. Pawła zbudowana została najpierw niewielka kapliczka, która przetrwała do czasu zbudowania bazyliki. 15 lipca 1823, podczas prowadzenia prac dekarskich został zaprószony ogień. Pożar zniszczył prawie całą bazylikę. Podjęto odbudowę, starając się zachować pierwotny kształt świątyni. Zakończenie prac i ponowne poświęcenie bazyliki nastąpiło w 1854.
Eksedra (dawniej też egzedra) – otwarta, półkolista nisza.
Forma wykształcona w architekturze starożytnej Grecji jako zakończenie perystylu. Często wzbogacona kolumnadą. Przeznaczona była na dysputy i połączona zazwyczaj z gimnazjonem. W starożytnym Rzymie eksedra była stawiana także jako samodzielna budowla z niszami i posągami, np. w Olimpii. W architekturze ogrodowej używa się tego określenia dla półkolistej kolumnady, niszy lub pergoli z dostawioną ławką na obwodzie, osłoniętego miejsca do siedzenia położonego na zewnątrz budynku.
Otwarta do części środkowej, półkolista wnęka, często dwukondygnacyjna, występuje w centralnych kościołach bizantyjskich. Warchitekturze romańskiej eksedry występowały sporadycznie i szybko przekształciły się w empory.
W terminologii kościelnej jako eksedrę określa się niekiedy apsydę, kazalnicę, biskupią katedrę (siedzisko) w kościele i zabudowania zewnętrzne większych kościołów, jak baptysterium i secretanum.
Sztuka wczesnochrześcijańska Wschodu
Arkada (łac. arcus - łuk) – element architektoniczny składający się z dwóch podpór (kolumn, słupów lub filarów), które zostały połączone u góry łukiem.
Arkada występuje w architekturze zarówno pojedynczo, jak i najczęściej w rzędzie tworząc istotny składnik budowli. Arkada znana jest od czasów starożytnego Rzymu, stosowana głównie w akweduktach, krużgankach, loggiach.
Sztuka koptyjska to termin przyjęty dla określenia osiągnięć potomków starożytnych Egipcjan, którzy przyjęli wiarę chrześcijańską już w czasach apostolskich. Nazwę – Koptowie wprowadzili najeźdźcy arabscy w odniesieniu ludności zamieszkującej podbite przez nich tereny Egiptu.
Sztuka koptyjska rozwijała pod wpływem późnoantycznej sztuki hellenistycznej i rzymskiej docierającej z Aleksandrii od III wieku. Początkowo związana była z wyznaniami pogańskimi, a później z religią chrześcijańską. Do najstarszych, zachowanych jej przejawów zalicza się stele nagrobne z Kaum Abu Billu datowane na lata 268 – 340 oraz reliefy o symbolice chrześcijańskiej (ryba z krzyżem w pyszczku) z Armat w Górnym Egipcie, datowane na IV wiek. Stele z Kaum Abu Billu cechuje ukazanie postaci z profilu, w pozycji stojącej lub leżącej przy jednoczesnych frontalnym ustawieniu głowy. Relief jest płaski.
Na okres IV – V wiek są datowane liczne znaleziska pochodzące z różnych rejonów Egiptu w postaci kamiennych detali architektonicznych, takich jak kapitele, fryzy ozdobione głębokim, nawet ażurowym reliefem. W tym samym czasie powstały odnalezione w Ahnas płaskorzeźby, na których pokazano różne przedstawienia mitologiczne, np. związane z bachanaliami, wizerunek Ledy z łabędziem i inne. Stele nagrobne z tego okresu cechuje stopniowe odchodzenie od dawniejszych proporcji postaci ludzkiej. Relief staje się bardziej schematyczny. Nadal spotykane są stele pogańskie (np. z przedstawieniem składania darów Izydzie). Na stelach chrześcijan pojawiają się postacie zmarłych w postawie oranta, motywy architektoniczne z fasadami budynków i dekoracyjne pasy na brzegach złożone z ornamentów roślinnych lub geometrycznych. Pojawia się także motyw krzyża egipskiego – crux asanta, wywodzący się z staroegipskiego hieroglifu ankh oznaczającego życie. Ten początkowo pogański, później chrześcijański symbol z czasem utracił swoje religijne znaczenie, przetrwał w sztuce koptyjskiej aż do połowy VII wieku jako stylizowany motyw dekoracyjny zarówno w rzeźbiarstwie, malarstwie jak i tkactwie. Z Egiptu pochodzi też jedyna odnaleziona rzeźba wolno stojąca wyobrażająca Jezusa w postaci Dobrego Pasterza (marmurowy posąg znajduje się w zbiorach Muzeum Grecko-Rzymskiego w Aleksandrii). Charakterystyczny jest także zanik stosowania twardych materiałów, tak popularnych w starożytnym Egipcie. Używano najczęściej piaskowców i wapieni, które pokrywano barwną polichromią.
Najstarsze malowidła ścienne związane ze sztuką koptyjską odkryto w pobliżu osady Dajr Abu Hinnis. Datuje się je na IV – V wiek. Pochodzą z przerobionych na kościół grot skalnych, których ściany pokryto utrzymanymi w konwencji antycznej scenami z Nowego Testamentu. Podobne freski odnaleziono w nekropoli Al-Badżawat w oazie Al-Charidża (Charga) na Pustyni Zachodniej.
Architektura sakralna z IV – V wieku związana jest z wpływami sztuki rozwijającej się na terenie Syrii i Palestyny (sztuka wczesnochrześcijańska Wschodu). Przeważają kamienne budowle w kształcie bazyliki. Przykłady takich rozwiązań odnaleziono w Aszmunein (dawniej Hermopolis Magma) oraz w okolicach Sohag, tzw. Biały i Czerwony Klasztor oraz bazyliki w świątyniach: Hathor w Denderze i Amona w Luksorze.
Pierwsze monastyczne klasztory powstały w Egipcie pod koniec IV wieku. Biały Klasztor (Deir-el-Abiad) został zbudowany ok. 440 r. Bazylikę poprzedzono narteksem i zakończono prezbiterium otoczonym z trzech stron absydami (plan trójliścia). Budowlę otaczał potężny mur o pochylonych i zwężających się ścianach. Całość swoim kształtem przypominała starożytne świątynie egipskie. Budowla w czasach późniejszych była przebudowywana a bazylika nadal służy jako kościół koptyjski. Inną ważną budowlą tego okresu było hypogeum św. Menasa zbudowane na południe od Aleksandrii. Grobowiec później został włączony w trójnawową bazylikę.
Po oficjalnym odrzuceniu przez mnichów kanonów, na których opierała się sztuka hellenistyczna (po soborze chalcedońskim) nastąpił największy rozkwit sztuki koptyjskiej. Przypada on na okres od VI – VIII wieku. Z połączenia wcześniejszych wpływów hellenistycznych, syryjsko-palestyńskich i własnych, rodzimych tradycji egipskich powstają dzieła inspirowane religią chrześcijańską. W architekturze kościoły budowane w osadach i miastach nadal mają absydy, natomiast świątynie monastycznych klasztorów, od połowy VII wieku, zamiast absyd mają trójdzielne prezbiteria zamknięte prostymi ścianami. W pobliżu budowano jednakowe cele. Zanika dekoracja rzeźbiarska w kamieniu. Zastępuje ją relief wykonywany w drewnie oraz przede wszystkim bogate dekoracje malarskie wypełniające całą przestrzeń zdobionej płaszczyzny. Złożone są z ornamentów roślinnych w postaci plecionek, wici, girlandy oraz pejzaży widocznych nad Nilem. Wśród nich krzyże tryumfalne adorowane przez zwierzęta, postacie mnichów i innych osób. Nie ma scen Ukrzyżowania. W absydzie kościoła w klasztorze św. Apollina w Bawit przedstawiona jest scena Wniebowstąpienia, na której Chrystus Pantokrator w aureoli unosi się na tęczy podtrzymywanej przez cztery apokaliptyczne istoty ukazany jest w górnej części obrazu, niżej Matka Boska z Dzieciątkiem pomiędzy apostołami i innymi świętymi. Podobny fresk odnaleziono w klasztorze św. Jeremiasza w Sakkara. Ten typ ikonografii został przejęty i rozbudowany w chrześcijańskiej sztuce nubijskiej.
Malarstwo ikonowe występujące w sztuce koptyjskiej wywodzi się z portretów mumiowych malowanych na cienkich deseczkach techniką enkaustyki lub tempery. Ilość odnalezionych ikon jest niewielka a datowanie znacznie utrudnione. Tematyka ikon koptyjskich jest odmienna od występujących w sztuce Bizancjum. Bywa też niezrozumiała. W zbiorach Muzeum Koptyjskiego w Kairze przechowywana jest ikona, na której dwóch świętych namalowano z głową szakala.
Osobną rolę w sztuce koptyjskiej odgrywają tkaniny. Najbogatsze znaleziska pochodzą z Antioche i okolic Fajum. Pasy, koła tkane z barwnych nici były naszywane na lniane tuniki. Najstarsze tkaniny o początkowo ubogiej gamie barw, są zdobione motywami wspólnymi dla sztuki hellenistycznej. Od VI do VIII wieku tkaniny mają coraz bogatsze kolory a tematyka ornamentów i scen figuralnych jest inspirowana chrześcijaństwem.
Po podboju państwa dokonanego przez Arabów od IX wieku nasiliły się wpływy Syryjskie a później (XII – XIII wiek) muzułmańskie. Zanikają dekoracje figuralne a ich miejsce zajmują ornamenty z stylizowanych wzorów roślinnych i geometrycznych, w których dominuje motyw krzyża.
Sztuka koptyjska zaznaczyła swój silny wpływ na sztukę chrześcijańską Nubii, Etiopii i Irlandii.
Architektura przedromańska, mimo wielu cech wspólnych, wykazuje także pewne różnice wynikające z nieco odmiennych tradycji tworzących ją plemion barbarzyńskich osiedlających się w różnych prowincjach dawnego Imperium. Poprzedziła czasy narodzin architektury romańskiej związane z powstawaniem samodzielnych państw chrześcijańskich w Europie.
Architektura przedromańska Italii i Galii
Na terenie Italii i Galii osiedlili się Ostrogoci (Italia – najważniejszym miastem była Rawenna), Longobardowie (północna Lombardia) i Frankowie, twórcy sztuki merowińskiej (na terenie Galii).
Architektura ostrogocka i longobardzka
Królowie Gotów preferowali na swoje siedziby miejsca ułatwiające obronę. Często były to wzgórza lub żyzne doliny. Siedzibę władcy otaczały liczne zabudowania gospodarcze a umacniały je palisady. Wykorzystywano także istniejące już, wcześniejsze, rzymskie budowle oraz naśladowano dzieła cesarzy rzymskich i współcześnie panujących w Bizancjum. Do budowy nowych obiektów wykorzystywano elementy pochodzące ze starszych budowli. Przy wznoszeniu nowych wzorowano się na motywach zdobniczych pochodzących z czasów antycznych oraz wprowadzano własne dekoracje wzorowane na osiągnięciach sztuki złotniczej. W budownictwie sakralnym zachowano wypracowany wcześniej bazyliki oraz budowli centralnej dla baptysterium i martyrium. Architektura Ostrogotów i Longbardów dość szybko uległa silnym wpływom bizantyjskim.
Wśród świeckich budowli wzniesionych przez Ostrogotów zachowało się jedynie Mauzoleum Teodoryka w Rawennie. Wygląd pałacu zbudowanego przez Teodoryka uwieczniony jest w mozaice zdobiącej kościół Sant Apollinare Nuovo w Rawennie.
Do ulubionych dekoracji longobardzkich należy płaska plecionka złożona z ornamentów roślinnych. Zaczerpnięte z wzorów antycznych fryzy z postaciami ludzi i zwierząt przedstawiane są płasko, w mocno stylizowanej i zgeometryzowanej formie. Zewnętrzne ściany dzielono zazwyczaj na mniejsze pola lizenami (Lizena (niem. Lisene) − płaski, pionowy występ w murze zewnętrznym. Lizena ma znaczenie konstrukcyjne – występuje w miejscu narażonym na działanie rozporu (sił rozpierających) czyli w osiach, w których po stronie pomieszczenia przypadają łuki od sklepień. Lizena różni się od pilastra tym, że nie ma głowicy ani bazy. Układ lizen i rytm podziału pomieszczenia na przęsła zazwyczaj się pokrywa. Lizeny są charakterystyczne dla architektury romańskiej. W okresie wczesnoromańskim (XI–XII wieku), w budownictwie z cegły występuje połączenie wąskich lizen prowadzonych przez całą wysokość budynku w połączeniu z arkaturą - tzw. układ lombardzki.) i arkadkami (układ lombardzki).
Najciekawsze przykłady architektury longobardzkiej zachowały się w Cividale del Friuli w północno-wschodnich Włoszech:
baldachim nad basenem chrzcielnym w katedrze z ok. 740 r. ozdobiony płaskim ornamentem złożonym z postaci zwierząt i ludzi uzupełnionym fryzem z plecionki
dekoracja tempietto (oratorium) Santa Maria della Valle (druga połowa VIII wieku) złożona z płaskorzeźby przedstawiającej procesję niewiast. Poniżej fryzu, łuk nad portalem wejścia zdobi płaskorzeźba złożona z owoców i liści winorośli.
Tempietto (wł. - mała świątynia) - mała kaplica zbudowana na planie koła.
Nazwa używana szczególnie w odniesieniu do renesansowej kaplicy na dziedzińcu kościoła San Pietro in Montorio w Rzymie, zbudowanej w1502 r. wg projektu Donato Bramante. Kaplicę wzniesiono na życzenie hiszpańskiej pary królewskiej - Ferdynanda i Izabeli. Tempietto upamiętnia miejsce męczeństwa św. Piotra i ucieleśnienia w swych skromnych wymiarach dążenie do harmonii i klasycznego porządku. Centralny korpus, celle zawierającą relikwiarz, wieńczy kopuła i otacza pierścień kolumn, czyli perystyl. Wielkość celli równa jest na planie promieniowi perystylu. Korpus otacza 16 toskańskich kolumn. Budowla charakteryzuje się prostą jednością, opartą na systemie harmonijnych proporcji, w których każdy element ma odniesienie zarówno do pozostałych części jak i całości.
Architektura merowińska
W architekturze merowińskiej występują jednocześnie dekoracje naśladujące detale architektury antycznej i w budownictwie drewnianym. Najlepiej zachowanym zabytkiem merowińskim jest baptysterium Sant Jean (św. Jana) w Poitiers. (Zbudowane zostało w IV wieku. W jednym z dwóch prostokątnych pomieszczeń znajdował się basen chrzcielny. Przebudowane w VI i VII wieku, otrzymało dwa boczne pomieszczenia zastąpione w okresie romańskim absydami. Większość elewacji zachowała się z pierwszej, merowińskiej budowli. Górną jej część zdobią ją płaskie pilastry. Przyścienne kolumny we wnętrzu baptysterium pochodzą z starszych, rzymskich budowli. Głowice wykonane w czasach późniejszych wzorowane są na porządku korynckim).
Architektura przedromańska Hiszpanii
Architektura wizygocka Na początku V wieku Wizygoci utworzyli własne państwo na terenie dzisiejszej Hiszpanii. Pozostawione przez nich budowle charakteryzuje bogate zdobnictwo o różnej stylistyce. Widoczne są dekoracje rzeźbiarskie złożone z wici roślinnych i ornamentów geometrycznych i zwierzęcych. Niektóre detale przypominają wzornictwo wczesnochrześcijańskiej Wschodu i koptyjskie. Spotykane są także wyobrażenia ptaków wykazujące związki z dekoracjami bizantyjskimi i sasanidzkimi. Wśród motywów geometrycznych najbardziej popularne są kompozycje z rozetami i gwiazdami. Styl wykonania płaskich reliefów pokrywających fryzy i kapitele jest wspólny z tzw. stylem longobardzkim. Istotną cechą charakterystyczną dla architektury wizygockiej, nie występującą w sztuce przedromańskiej innych plemion germańskich jest zastosowanie podkowiastych łuków. Łuki o tym kształcie występowały na terenie Hiszpanii jeszcze przed opanowaniem tych ziem przez ludy arabskie.
Najstarszy wizygocki zabytek to kościół San Juan Bautista w Baños de Cerrato, ufundowany przez króla Reccesswinta w 661 r. Niewielki kościółek na planie bazyliki poprzedza prostokątna kruchta. Do transeptu, oprócz prezbiterium przylegały na zakończeniach nawy jeszcze dwa niezachowane, prostokątne pomieszczenia, służące jako kaplice lub pastoforia. Na zewnątrz kościoła zbudowano równolegle do ścian bocznych kolumnadę łączącą się z ramionami nawy poprzecznej i skręcającą w kierunku kruchty. Kolumnada i potrójny plan prezbiterium wskazuje na wpływy Wschodu na architekturę wizygocką. Nawy rozdzielają wewnętrzne kolumny z głowicami wzorowanymi na porządku korynckim z uproszczeniami stylizacyjnymi występującymi także na terenie Galii. Łączą je arkady o podkowiastych łukach. Taki sam kształt nadano łukowi sklepień kolebkowych nad prezbiterium oraz w portalu wejściowym.
Innym ciekawe zabytki to:
kościół San Pedro de la Nave koło Zamory (przeniesiony do El Campillo podczas budowy zalewu) – zbudowany około 680 – 711 na planie trójnawowej bazyliki z mocno rozbudowaną częścią prezbiterialną, którą tworzą trzy prostokątne pomieszczenia przylegające do transeptu na szerokości trzech naw. Prezbiterium zakończone jest absydą na planie kwadratu. Najciekawszym elementem jest płaskorzeźba zdobiąca kapitele kolumn dostawionych do filarów na skrzyżowaniu nawy głównej i transeptu. Przedstawiono na niej sceny Starego Testamentu – Ofiara Abrahama i Daniel w lwiej jamie (jest to nawiązanie do sztuki wczesnochrześcijańskiej). Na trzech innych głowicach wyrzeźbiono ptaki zjadające winogrono. Głowice ukształtowano w formie ściętych ostrosłupów rozszerzających się ku górze. Nad każdą z nich umieszczono poziomą płytkę impost ozdobiony ornamentem złożonym z wici roślinnej. W splotach wyrzeźbiono niewielkie sylwetki ptaków i innych zwierząt. Płaski, linearny relief świadczy o rozpowszechnieniu się sztuki longobardzkiej, sylwetki ptaków przypominają wzory znane z sztuki bizantyjskiej.
kościół Santa Maria w Quintanilla rozpoczęty w VII wieku i niedokończony (Półwysep Pirenejski został opanowany przez Arabów) – na uwagę zasługują wbudowane w ściany zewnętrzne rzeźbione ciosy kamienne ułożone w poziome fryzy. Koliste pola tworzy plecionka uformowana z linii przypominających sznur (sznurowa plecionka). Wewnątrz pól wyrzeźbiono rozety oraz wizerunki zwierząt i monogramy. Oprócz ptaków ukazano także skrzydlate zwierzęta przypominające fantazyjne stwory występujące w sztuce sasanidzkiej Persji. Podobne fryzy umieszczono wewnątrz na archiwolcie i impostach łuku tęczowego oddzielającego transept od prezbiterium (ukończono tylko te dwie części kościoła).
Archiwolta – zdobione ornamentami, profilowane lico łuku, arkady zamykającej portal lub każdy inny łukowo u góry zakończony otwór w ścianie budowli, najczęściej bogato zdobione. Archiwoltę stosowano w architekturze wszystkich okresów i kierunków. Archiwolta występująca samodzielnie na płaszczyźnie muru nazywa się archiwoltą ślepą.
Architektura asturyjska Po zajęciu królestwa Wizygotów przez muzułmanów część ludności przeniosła się w okolice Asturii. W nowym państwie kontynuowano tradycje wizygockie tworząc lokalną sztukę asturyjską. Cechą charakterystyczną budowli asturyjskich jest stosowanie sklepień kolebkowych, często opartych na gurtach, do przykrycia całych budowli, podparcie budowli przyporami, odejście od łuków podkowiastych i zastosowanie łuków podwyższonych, zastosowanie przeźroczy w przegrodzie oddzielającej chór od nawy, płaskie dekoracje rzeźbiarskie o wzorach występujących w architekturze wizygockiej. Często spotykanym elementem dekoracyjnym są bogate malowidła ścienne.
Pod koniec VIII wieku powstawały budowle w okolicach Oviedo a od końca X wieku, po przeniesieniu stolicy, koło León. Najlepiej zachowały się budowle wzniesione na zboczu góry Naranco – kościół Santa María del Naranco oraz kaplica pałacowa króla Ramiro I pw. św. Michała Archanioła (San Miguel de Lillo). Pierwszy z obiektów początkowo pełnił rolę sali królewskiej – aula regia. Była to dwukondygnacyjna budowla na planie wydłużonego prostokąta. Dolna część podzielona była na trzy części. Część środkowa mieściła pomieszczenia straży przybocznej i świty królewskiej, boczne przeznaczone były na królewską kaplicę i łaźnię. Na piętrze mieściła się aula. Po jej bokach zbudowano dwie arkadowe loggie, przez które docierało słońce oświetlające wnętrze auli (tzw. solaria). Łuki arkad nie mają podkowiastego kształtu lecz zostały nieco podwyższone, co sprawia wrażenie większej smukłości całego obiektu. Aula przekryta była sklepieniem kolebkowym. Trzony kolumn pokrywają rzeźbione ornamenty przypominajace spiralnie skręcone liny. Głowice wzorowane są na porządku korynckim. Łuki archiwolt arkad, fryzy i lizeny podkreślone są żłobieniami. Na ścianach, powyżej kolumn podtrzymujących arkady umieszczono medaliony ozdobione roślinnymi dekoracjami. Budynek został przebudowany i służył jako kościół. Pierwotny wygląd przywrócono na początku XX wieku.
Kaplica pałacowa św. Michała zamieniona na kościół San Miguel de Lillo to niewielki budynek podzielony wewnątrz na wąskie nawy. Dla podparcia sklepień przekrywających wnętrze zastosowano zewnętrze przypory. Budowla, przebudowana w XVIII wieku swoim kształtem przypomina kościoły bizantyjskie.
Kościół Santa Cristina de Lena niedaleko Oviedo zbudowany został na początku X wieku. Przekryty został sklepieniem kolebkowym opartym na gurtach. Chór od pozostałej części kościoła oddziela kamienna, arkadowa przegroda. W ścianie powyżej łuków umieszczono kamienne ażurowe płyty – przeźrocza. Trzony kolumn ozdobione są podobnie jak w kościele Santa Maria de Naranco płaskorzeźbą przypominającą liny.
Architektura mozarabska Na terenach zajętych przez ludność muzułmańska pozostali na nich chrześcijanie nazywani mozarabami. Władcy arabscy pozwalali w początkowym okresie na zachowanie praktyk religijnych. Budowle wzniesione przez chrześcijan na tych terenach określane są mianem architektury mozarabskiej. Cechuje je kontynuacja tradycji wizygockiej z zachowaniem łuków podkowiastych. Łuk sklepień budowanych nad absydami i czasem transeptami ma także przekrój łuku podkowiastego. Z tą różnicą, że jest on smuklejszy od występujących we wcześniejszych łukach wizygockich. Łuk podkowiasty został dodatkowo zastosowany także w planie absyd od strony wnętrza upodabniając je do nisz modlitewnych (mihrabów) występujących w meczetach. Kościoły mozarabskie są najczęściej białe o trzech nawach pokrytych wspólną drewnianą więźbą. Nawy oddziela od siebie kolumnada połączona arkadami. W mniejszych, jednonawowych kościołach stosowano sklepienia kolebkowe. Dekoracja ich jest mocno uproszczona i sprowadza się do zgeometryzowanych kapiteli wzorowanych na porządku korynckim. Pod wpływem architektury mozarabskiej ukształtował się występujący 300 lat później styl zwany mudejar. Jego twórcami byli przede wszystkim Arabowie, którzy pozostali na ziemiach należących w tym okresie już do chrześcijan.
Do zachowanych budowli mozarabskich należą:
kościół San Miguel de Escalada z IX wieku – jest to trzynawowa bazylika bez transeptu, przykryta więźbą dachową. Każda z naw kończy się absydą o podkowiastym planie od wewnątrz, z zewnątrz połączone są w jedną bryłę o planie obrysie prostokąta. Chór od wnętrza kościoła oddziela poprzeczna przegroda. Nawy oddzielają od siebie dwa rzędy kolumn połączonych arkadami o podkowiastych łukach. Mocno uproszczone korynckie kapitele są jedyną dekoracją rzeźbiarską wnętrza. Z zewnątrz, w 1050 r. dobudowano arkadowy portyk wzdłuż nawy bocznej. Na połączeniu łuków umieszczono delikatne, wypukłe linie zamykające się w trójkątne pola.
bazylika Cebrián de Mazote to budowla pochodząca z X wieku. Wnętrze podzielone jest na nawy dwoma rzędami arkad o podkowiastych łukach, przekrywa je dwuspadowy, drewniany dach. Nawa poprzeczna przylega do naw podłużnych tylko na ich szerokości. Ramiona kończą płytkie, przesklepione absydy. Na przedłużeniu nawy środkowej dobudowano absydę o wewnętrznym planie łuku podkowiastego a na przedłużeniu naw bocznych absydy na planie kwadratu. Bazylikę poprzedza dobudowane wejście o wewnętrznym planie łuku podkowiastego.
Architektura przedromańska Irlandii, Wielkiej Brytanii i państw skandynawskich
Irlandia i Wielka Brytania Irlandia nigdy nie dostała się pod panowanie Rzymian. Do czasów chrystianizacji, rozpoczętej wraz z przybyciem św. Patryka w 432 r. na wyspie rozwijała się sztuka celtycka. Przyjęcie nowej wiary wiązało się z zakładaniem licznych klasztorów, które stały się ośrodkami życia kulturalnego. Mnisi irlandzcy dość szybko rozpoczęli działalność misyjną na terenie Szkocji (563) a później Anglii, w której pod koniec VI wieku działali także misjonarze przysłani przez Grzegorza I.
Drewniane klasztory iryjskie założone przez mnichów zostały zniszczone podczas najazdów Wikingów w VIII i IX wieku. Pozostały po nich wysokie, kamienne wieże budowane na planie koła, czasem lekko zwężające się ku górze. Wieże pełniły rolę dzwonnic oraz służyły jako miejsce schronienia podczas ataku najeźdźców. Wokół wież pozostały wysokie (nawet ponad 3,0 m) kamienne krzyże pokryte płaskorzeźbionymi ornamentami w formie plecionki i rzeźby figuralnej. Pionowe ramię często dzielone jest na pola, w których ukazane są sceny biblijne. Przecinające się ramiona krzyża połączone są wykonanym także w kamieniu ażurowym kręgiem. Do najbardziej znanych należą krzyże z Clonmacnoise (Irlandia) oraz krzyże z Bewcastle i Ruthwell w Northumbrii (Anglia).
Skandynawia Do tradycji przedromańskich zalicza się drewniane kościoły klepkowe (stavkirke) budowane w połowie XII wieku o konstrukcji zwanej słupową lub masztową. Początkowo opierano je wokół wbijanego w ziemię pala, później pale opierano na podwalinach. Układ wnętrza przypomina kościoły bazylikowe, jednak nawy boczne poprowadzone są dookoła nawy głównej tworząc wąski ambit. Budowlę przykrywa stromy, wielopoziomowy dach kryty gontami. Kalenice kończą rzeźby np. smoków. Do kościołów dodawano także niskie podcienie służące, podobnie jak soboty, jako schronienie dla przybywających na msze wiernym. Dekoracja rzeźbiarska oparta została na motywach plecionki. Przykładem takich budowli są zachowane w Borgung, Urnes kościoły z połowy XII wieku. Na terenie Polski, w Karpaczu znajduje się zbudowany w tym stylu kościółek z drugiej połowy XII wieku. Zbudowany został w miejscowości Vang (południowa Norwegia). Na Śląsk przeniesiono go w XIX wieku (otwarty w 1844).
Soboty – niskie podcienia wsparte na słupach i przykryte jednospadowym dachem, otaczające drewniane kościółki lub cerkwie na Podhalu, Śląsku, Morawach, Małopolsce, Łemkowszczyźnie, Bojkowszczyźnie i Huculszczyźnie.
Soboty wykształciły się z początkowo niezbyt wydatnych zadaszeń, mających za zadanie ochronę podwaliny – newralgicznego elementu każdej budowli drewnianej – przed zamakaniem od wód opadowych. Z czasem szalowane deskami, przyczyniały się do ocieplenia budynku, pełniąc jednocześnie rolę doraźnych schowków i magazynów na kościelne utensylia.
Nazwa "soboty" nawiązuje do dawnej praktyki wiernych, którzy przybywali na nabożeństwa niedzielne często ze znacznych odległości dzień wcześniej (czyli w sobotę) i oczekiwali do rana gromadząc się wokół kościoła – soboty dawały im schronienie przed opadami deszczu, wiatrem itp. Ta funkcja sobót, wymagająca podcieni odpowiednio wysokich i obszernych, w rzeczywistości pojawiła się dosyć późno, zapewne dopiero w XVII w., w pierwszym rzędzie przy sanktuariach pielgrzymkowych. Z czasem dobudowywane do kościołów skupiały część wiernych nie mieszczących się we wnętrzu świątyni w czasie mszy św. lub też były przystosowywane np. do odprawiania nabożeństwa drogi krzyżowej.
Przykładowe budowle z sobotami (kościół z Bączala Dolnego, kościół św. Barbary w Bielsku-Białej, Kościół Wniebowzięcia NMP w Haczowie, Kościół św. Michała Archanioła w Dębnie, Sanktuarium "Maria Śnieżna" na Iglicznej, kościół św. Marcina w Cieszowej, kościół św. Jana Chrzciciela w Poniszowicach, Kościół Świętego Krzyża w Rdzawce)
Sztuka karolińska – sztuka przedromańska, rozwijająca się na terenie cesarstwa Karola Wielkiego i jego następców w 2. połowie VIII i w IX wieku.
Po upadku Cesarstwa Rzymskiego w Europie zachodniej zaniechano wznoszenia architektury monumentalnej. Ani niespokojne czasy wędrówek ludów, ani rządy Merowingów nie sprzyjały rozkwitowi znacznych fundacji. Twórczość plemion germańskich pozostawała w niejakiej opozycji do sztuki antycznej - posługiwano się abstrakcyjnym ornamentem, postać ludzka czy zwierzęca była często bardzo przetworzona, stojąc niemal na granicy abstrakcji. Ludy te wytworzyły własny przemysł artystyczny, przeważnie metalowy i złotniczy. Ozdoby celtyckie i germańskie odznaczały się barwnością, używaniem emalii, szkła, kryształów, kamieni grubo i cienko osadzonych. W państwie Franków sztuka znalazła schronienie na dworach i w kościołach. Miała charakter ekskluzywny, związany z tymi dwiema instytucjami. Kościoły z czasów dynastii Merowingów i wcześniej były niewielkie, jednonawowe, przypominające kaplice nakryte stropami (np. Bertrand-de-Garbagnate w płd.-zach. Francji).
Do rozkwitu sztuki doszło za Karola Wielkiego, dążącego do odnowienia Cesarstwa. Była to sztuka wyraźnie odwołująca się do wzorców antycznych, a w szczególności późnoantycznych (wczesnochrześcijańskich). Mówi się nawet o renesansie karolińskim. Jednak ten powrót do form antycznych nie był całkowity i miał bardzo silne podłoże ideologiczno-polityczne. Sztuka nabrała charakteru państwowego. W budzącej się do życia Europie żył mit cesarstwa rzymskiego, istniały budowle, drogi, prawa z owych czasów. Mimo że siedzibą Karola Wielkiego był Akwizgran, dwór cesarza i jego następców ustawicznie podróżował i to z kolei wpływało na zmienność architektury i sztuki, jakby na poszukiwanie ustalonej wspólnoty form.
Obszar występowania tej sztuki był zatem wielkim obszarem Europy zachodniej, pokrywającym się mniej więcej z dzisiejszymi zachodnimi Niemcami wraz z Austrią, całą Francją i środkowe Włochami z Rzymem. Do państwa Karola Wielkiego nie należały wyspy brytyjskie, Skandynawia, Hiszpania i Europa środkowo-wschodnia. Ale cały obszar Europy uległ wpływowi architektury i sztuki karolińskiej. Nie była to sztuka jednolita, wyrastała z lokalnych tradycji i możliwości.
Architektura karolińska bardzo wyraźnie nawiązywała do dorobku okresu wczesnochrześcijańskiego, zwłaszcza czasów Konstantyna Wielkiego, co nie było pozbawione znaczenia ideologicznego i politycznego. Miała ona ukazać ciągłość między Imperium Rzymskim a państwem Karola Wielkiego. W okresie karolińskim zauważalna jest bardzo duża aktywność budowlana, obejmująca głównie budownictwo sakralne (kościoły, klasztory), a mniejszym stopniu także świeckie. Mimo to liczba zachowanych do dziś jest niewielka. Popularne wówczas typy kościołów to typ bazylikowy i centralny.
Zazwyczaj kościoły budowane były na planie trójnawowej bazyliki, nawiązującej do bazyliki wczesnochrześcijańskiej, z dwoma transeptami - od wschodu i zachodu. Nawa poprzeczna przy zachodniej stronie kościoła tworzyła wraz z zachodnią fasadą wieńczoną wieżami oryginalny, frankoński wynalazek: westwerk. Wewnątrz tej części kościoła, między wieżami, mieścił się balkon czy empora dla monarchy. Loża monarsza, mimo że zjawiła się w czasach Karolingów, wywodziła się z Rzymu, gdzie absydy były miejscem zasiadania cesarza. Główna funkcja westwerku - nawy zachodniej polegała na uzmysłowieniu obecnym obecności cesarza, nawet jeśli nie było go w świątyni "in persona". Zachodnia nawa ucieleśniała władzę państwową i świętość osoby władcy. Chór od strony wschodniej był zamykany apsydą, z czasem zaczęto analogicznie zamykać chór zachodni i w efekcie kościoły zyskały plan dwubiegunowy. Model ten przetrwał do czasów późniejszych - chętnie stosowano go w czasach ottońskich. Główną nawę kryto stropem bądź zostawiano odkrytą więźbę dachową, a sklepienia stosowano w nawach bocznych i kryptach. Krypty, usytuowane zazwyczaj pod ołtarzem głównym, przez co podwyższeniu ulegała część prezbiterium, służyły jako miejsce pochówku i kultu relikwii świętych. Wnętrza kościołów zdobiono freskami i mozaikami.
Dziś znane są głównie z odkopanych fundamentów i rekonstrukcji. Do najważniejszych założeń bazylikowych należą:
kościół w Centuli (obecnie Saint-Riquier, niezachowany) z lat 790-799, gdzie po raz pierwszy zastosowano westwerk,
kościół w opactwie Corvey (Korbei) k. Höxter z najstarszym zachowanym karolińskim westwerkiem, wybudowany w latach 873- 885,
kościół opacki w Fuldzie z lat 791-819 z potężnym transeptem zachodnim.
Plan bazylikowy nie był jedynym stosowanym planem podłużnym; wznoszono również kościoły jednonawowe (np. kaplica św. Sylwestra w Goldbach, IX/X wiek, kościół św. Michała w Schopfheim, IX), a wśród nich kościoły o założeniu trójkonchowym (np. kościół św. Stefana w Werden, IX wiek) i salowe (np. kościół św. Marcina w Chur, 769, zamknięty trzema absydami). Stosowano również plan centralny.
Najważniejszą budowlą centralną i kościołem w ogóle była kaplica pałacowa w Akwizgranie (788-ok. 800), wchodząca w skład kompleksu pałacowego, do którego przylegała od strony południowej. Kaplica, wzniesiona przez architekta Odona (Oda) z Metzu, była wzorowana na San Vitale w Rawennie i kościele św. Sergiusza i Bachusa w Konstantynopolu. Jej główną nawę stanowi ośmiobok, utworzony przez osiem filarów, złączonych ze sobą łukami. Na pierwszej kondygnacji arkad spoczywa druga, gdzie dużo smuklejsze otwory arkad zostały dodatkowo podzielono poziomo na dwa poziomy, oba tworzone przez kolumny. Kolumny te są spoliami, przywiezionymi z Rawenny. Nawa centralna, nakryta kopułą, otoczona jest przez piętrowe obejście o sklepieniu krzyżowym, mające na zewnątrz formę szesnastoboku. Mury zewnętrzne są proste bez ozdób architektonicznych, za to wnętrze jest pełne mozaik i fresków.
Inną zachowaną do dziś budowlą centralną, choć częściowo przebudowaną, jest oratorium w Germigny-des-Prés z ok. 806 roku z jedyną do dziś zachowaną karolińską mozaiką. Była to prywatna kaplica Teodulfa, jednego z bliskich współpracowników Karola Wielkiego, pierwotnie wzniesiona na planie krzyża greckiego. Także kaplica św. Michała w Fuldzie była centralna, ale na planie koła (820-822).
Dla architektury karolińskiej niezwykłą wagę ma plan klasztoru w Sankt Gallen w Szwajcarii. Do opactwa Sankt Gallen przesłano rysunkowy plan, który miał posłużyć jako wzór podczas przebudowy, jednak najprawdopodobniej nigdy nie został zrealizowany. Wokół kościoła wzniesionego w formie bazyliki rozlokowano szereg zabudować pełniących różne funkcje. Przylegał do niego wirydarz - czworoboczny dziedziniec zamknięty ocienionymi krużgankami. Można było z nich bezpośrednio przejść do refektarza, w którym zakonnicy zbierali się na posiłki, dormitorium, gdzie spali oraz spiżarni. Dalej znajdowały się wolno stojące zabudowania gospodarcze. W samym kościele, po obu stronach prezbiterium, znalazły miejsce skarbiec oraz biblioteka ze skryptorium. Otoczona murem całość była wydzieloną, uporządkowaną i samowystarczalną cząstką świata.
Z innym klasztorem, w Lorsch, związany jest wyjątkowy zabytek, jedyna zachowana część tego karolińskiego klasztoru: trójprzelotowa brama, nawiązująca formą do antycznych łuków triumfalnych (ok. 774). Ściany są zdobione antycznymi pilastrami, ale i wielobarwną okładziną.
Sztuka wczesnopiastowska
nazwą tą określa się sztukę, rozwijającą się na ziemiach polskich w wieku X i do ok. połowy XI. Określenie zostało wprowadzone przez historyka sztuki, prof. Lecha Kalinowskiego i dotyczyło całości zjawisk obejmujących okres przedromański i romański. Najczęściej stosowane jest dla określenia elementów sztuki sprzed czeskiego najazdu Brzetysława w 1038 roku, czyli dla okresu przedromańskiego. Dla czasów od restytucji monarchii piastowskiej zazwyczaj używany używany jest termin sztuka romańska.
Przyjęcie chrześcijaństwa związane jest z budową pierwszych kościołów wznoszonych na terenie słowiańskich grodów i początkiem nowego zjawiska na ziemiach polskich, jakim była sztuka przedromańska. Nadal uprawiano znane już wcześniej rzemiosła i zdobiono wyroby tradycyjnymi wzorami. Stopniowo jednak przyjmowano nowe formy, techniki i sposoby zdobienia. Elementy nowe, związane ze sztuką romańską, w pierwszym momencie związane były z potrzebami nowego kultu. W tym okresie wśród znalezisk przeważają wyroby sprowadzane z innych warsztatów. Z czasem elementy romańskie przeniknęły do wyrobów związanych z sztuką użytkową. Podobnie w architekturze, pierwsze przejawy sztuki romańskiej są widoczne w budowanych kamiennych świątyniach oraz ośrodkach władzy świeckiej, jakimi były rezydencje władców. Jednocześnie kontynuowane były starsze tradycje wznoszenia grodów otoczonych ziemno-drewnianymi wałami i zabudową mieszkalną znaną przed przyjęciem chrześcijaństwa.
Brak jednolitości stylistycznej spowodował przyjęcie określenia sztuka wczesnopiastowska dla wszystkich zjawisk zachodzących w tym okresie. Żadna z wczesnopiastowskich budowli nie przetrwała do naszych czasów. Prace wykopaliskowe przyniosły podstawową wiedzę o ich wyglądzie, a także pozwoliły na poznanie zachowanych zabytków sztuki wczesnopiastowskiej związanej z rodzimym rzemiosłem i dziełami pochodzącymi z importu. Nowy kierunek sztuki był wzorowany na osiągnięciach sztuki śródziemnomorskiej; czerpał z tradycji przynoszonych przez pierwszych misjonarzy. Stąd w najstarszych budowlach występuje wiele analogii do architektury północnych Włoch i państwa Wielkomorawskiego. Widoczne są także wpływy sztuki karolińskiej, a w okresie późniejszym coraz silniejsze wpływy sztuki ottońskiej. Zazwyczaj przyjmuje się, że ramy historyczne okresu przedromańskiego otwiera moment pojawienia się pierwszych budowli związanych z chrześcijaństwem, a zamyka najazd księcia Brzetysława w 1038. Okres odbudowy państwa rozpoczęty przez Kazimierza Odnowiciela należy już w znacznym stopniu do czasów romańskich.
Palatia w Gieczu, Poznaniu, Ostrowie Lednickim i Przemyślu
Palatium w Gieczu – budowę rozpoczęto pod koniec X wieku (nie wiadomo, czy starsza jest budowla na Ostrowie Lednickim czy w Gieczu) i nigdy jej nie ukończono. Odsłonięte podczas prac wykopaliskowych fundamenty rezydencji ukazują plan budowli założonej na obrysie prostokąta (35,0 m x 16,0 m) podzielonego na trzy części. Do niej, od strony wschodniej przylegają fundamenty budowli na planie koła o średnicy 16,0 m. Pomieszczenie przylegające do kaplicy ma dodatkowo wydzielony niewielki korytarz. Obecnie w miejscu wczesnopiastowskiego grodu znajduje się rezerwat archeologiczny, w którym nadal prowadzone są badania naukowe. Prace ujawniły pozostałości dwóch niewielkich kościołów zbudowanych w XI wieku w Gieczu. Fragmenty jednego z nich (był to kościół jednonawowy z czworobocznym prezbiterium zamkniętym absydą od strony wschodniej i emporą od strony zachodniej) zostały odnalezione pod murami romańskiego kościoła św. Mikołaja datowanego na przełom XII i XIII wieku. Drugi, także jednonawowy, był położony na terenie Grodziszczka, na północ od palatium. Jego budowa jest datowana na XI wiek (najprawdopodobniej został zbudowany na początku wieku, a rozbudowywany do XIII w.). W pierwszej fazie budowy powstała nawa z wyniesionym nad kryptą chórem zamkniętym półkolistą absydą. Krypta była miejscem kultu relikwii. Podczas rozbudowy dodano od strony zachodniejmasyw składający się z chóru zachodniego, nad którym znajdowało się kwadratowe pomieszczenie flankowane dwoma okrągłymi wieżami z wbudowanymi spiralnymi schodami. Obecnie, powyżej ruin kościoła zachowanych w części podziemnej, znajduje się drewniany kościół Jana Chrzciciela z XVII w.
Palatium na Ostrowie Lednickim – zostało zbudowane podczas panowania Mieszka I i Bolesława Chrobrego. Na podstawie przeprowadzonych badań archeologicznych wyodrębniono trzy fazy budowy i rozbudowy rezydencji zapoczątkowane w latach sześćdziesiątych X wieku. Palatium zostało zrealizowane na planie prostokąta o wymiarach 32,0 x 14,0 m, w którym wydzielono cztery pomieszczenia. Od wschodu przylegała do niego budowla centralna na planie krzyża greckiego, w którego ramionach umieszczono niewielkie absydy, a od strony wschodniej dodano absydę ołtarzową. Krzyż z absydami tworzył w rzucie formę czwórliścia, w którego środku umieszczono cztery filary o zaokrąglonych powierzchniach zewnętrznych podpierające dach lub sklepienie zamykające budowlę. Zdaniem archeologów była to kaplica lub baptysterium (Hipoteza o pełnieniu funkcji baptysterium jest wiązana z odnalezionymi w latach 1988 i 1989 w najstarszej części budowli dwoma zagłębionymi strukturami przypominającymi misy chrzcielne. To odkrycie związane jest także z postawieniem hipotezy o znajdującej się w tym miejscu pierwszej siedzibie biskupa, przed przeniesieniem jej do Poznania). Podczas rozbudowy datowanej na początek XI wieku w największym pomieszczeniu rezydencji dodano dwa masywne filary. To sugeruje nadbudowę wyższej kondygnacji i umieszczenie nad skrajnym pomieszczeniem sali reprezentacyjnej. Możliwe, że rozbudowa dotyczyła także kaplicy, nad którą nadbudowano wieżę. Trzecia faza budowy (XII w.) wiązana jest z odbudową palatium po zniszczeniach z 1038 r. W tym okresie dobudowano do kaplicy od strony zachodniej kryptę w stylu romańskim.
Prowadzone badania archeologiczne ujawniły w części północnej grodu pozostałości kolejnej budowli – niewielkiego kościoła o jednej nawie z prostokątnym prezbiterium zakończonym półkolistą absydą. Kościółek datowany jest na drugą połowę X wieku. W jego środkowej części nawy znaleziono pozostałości dwóch grobowców.
Palatium w Poznaniu – zostało odkryte dopiero w 1999 r. podczas badań archeologicznych prowadzonych na poznańskim Ostrowie Tumskim. Obiekt powstał nie wcześniej niż na przełomie lat 40. i 50. X wieku. Najprawdopodobniej jego forma była zbliżona do zabudowań wzniesionych na Ostrowie Lednickim. Jednak obecna faza badań nie pozwala jeszcze na potwierdzenie tej hipotezy. Badania utrudnia położenie obszaru wykopalisk – pod zachowanym gotyckim kościołem NMP.
Palatium w Przemyślu – poza analogiami innych palatiów wczesnopiastowskich oraz materiałem ceramicznym, który pozwala datować obiekt przemyski między połową X i połową XI wieku, nie ma innych przesłanek archeologicznych pozwalających te ramy zacieśnić. Na podstawie kontekstu historycznego większość badaczy przyjmuje powstanie palatium na koniec panowania Bolesława Chrobrego. Istnieją dwie hipotezy określające funkcję budynku: według jednej z nich była to siedziba księcia ewentualnie biskupa albo (według nowszych ustaleń) monaster klasztoru benedyktynów i przylegająca do niego rotunda. Badania archeologiczne odsłoniły istnienie na Wzgórzu Zamkowym w Przemyślu prostokątnej budowli o wymiarach 34,2 x 15,2 m i przylegającej do niego rotundy na planie koła o średnicy 11,2 m. Do rotundy przylega absyda zbudowana także na planie koła o mniejszej średnicy.
Wawel – prace prowadzone na Wzgórzu Wawelskim ujawniły istnienie pochodzących z okresu sprzed panowania Kazimierza Odnowiciela trzech budowli na planie centralnym:
rotundy dwuabsydowej, tzw. kościoła B (do centralnego walca przylegały dwie absydy umieszczone naprzeciw siebie, w absydzie zachodniej umieszczono emporę),
czteroabsydowej rotundy Najświętszej Marii Panny (tetrakonchos, w której cztery absydy usytuowane na przecinających się pod kątem prostym osiach; była to najprawdopodobniej rotunda dwupoziomowa z przylegającą do niej od strony zachodniej czworoboczną wieżą i niewielką kolistą wieżyczką schodową),
jednoabsydowej.
Z okresu panowania Kazimierza Odnowiciela pochodzą pozostałości tzw. Sali o 24 słupach. Budowla ta zaliczana jest do architektury przedromańskiej i uważa się, że pełniła rolę palatium. Najprawdopodobniej była to dwupoziomowa rezydencja, w której aula reprezentacyjna mieściła się powyżej sali o wnętrzu podzielonym na pięć naw przez cztery rzędy po 6 filarów. Z czasów Kazimierza Odnowiciela pochodzi także kościół św. Gereona na Wawelu. Była to budowla trójnawowa z transeptem. Prezbiterium oraz nawy zakończone były absydami. Pod prezbiterium umieszczono kryptę. Odnaleziono także ślady po tzw. budowli czworokątnej o nieznanym przeznaczeniu i stołpie.
Stołp (wieża ostatecznej obrony lub bergfried, bergfrit) – średniowieczna budowla warowna na planie koła, owalu, prostokąta lub wieloboku w postaci baszty obronnej o znacznej wysokości (30–50 m) i dużej grubości murów (3–5 m). Wolno stojąca wieża stawiana w średniowiecznych twierdzach. Stanowiła najsilniejszy a zarazem ostateczny punkt obrony (w nowożytnej sztuce fortyfikacyjnej rolę tę przejął tzw. śródszaniec).
Wieże tego rodzaju są często mylone z donżonami – wcześniejszymi typologicznie wieżami łączącymi w sobie główne funkcje mieszkalne i obronne zamku. Istnieje także sporo form pośrednich między donżonami a typowymi stołpami, przy czym zazwyczaj dominują cechy jednego z tych obiektów.