1. Art. 138 Kodeks Karny (komentarz + opis)

Art. 138. 

§ 1. Przepisy art. 136 oraz 137 § 2 stosuje się, jeżeli państwo obce zapewnia wzajemność.

§ 2. Przepisy art. 127, 128, 130 oraz 131 stosuje się odpowiednio, jeżeli czyn zabroniony popełniono na szkodę państwa sojuszniczego, a państwo to zapewnia wzajemność.

1. Jak już zaznaczono, ogólnym warunkiem ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej głowy innego państwa, jego przedstawicieli i funkcjonariuszy dyplomatycznych oraz konsularnych, jak również symboli jest zapewnienie przez to państwo wzajemności. Przepis art. 138 § 1 nie formułuje tego warunku w stosunku do przedstawicieli organizacji międzynarodowych i ich symboli. Zapewne chodzi o to, że organizacje międzynarodowe nie dysponują terytorium w znaczeniu terytorium państwowego, na którym omawiana zasada miałaby być realizowana. Trzeba jednak przyjąć, że warunek wzajemności odnosi się do siedzib takich organizacji i terenów, które zajmują.

2. Art. 138 § 2 realizuje zasadę jedności sojuszniczej, stanowiąc, że przepisy dotyczące odpowiedzialności za zamach na niepodległość i integralność RP, jej konstytucyjny ustrój i organy oraz za szpiegostwo i dezinformację wywiadowczą (art. 127, 128, 130 i 131) stosuje się odpowiednio, jeżeli czyn popełniono na szkodę państwa sojuszniczego, a państwo to zapewnia wzajemność. Wydaje się, że kluczowe dla tej regulacji pojęcie "państwa sojuszniczego" należy odnosić do sojuszu w znaczeniu prawnomiędzynarodowym (a nie tylko bardzo dobrych stosunków wzajemnych, choćby używano w nich określeń "sojusznik", "stosunki sojusznicze"). Obecnie Rzeczpospolita Polska powiązana jest takim sojuszem z NATO, co oznacza, że przepis art. 138 § 2 odnosi się do ochrony interesów państw członkowskich tego sojuszu.

3. Odpowiednie stosowanie przepisów polskiego kodeksu karnego oznacza obowiązek współpracy w ściganiu i karaniu sprawców wymienionych na początku tej tezy przestępstw popełnionych na szkodę państwa sojuszniczego.

2. Art. 127

§ 1. Kto, mając na celu pozbawienie niepodległości, oderwanie części obszaru lub zmianę przemocą konstytucyjnego ustroju Rzeczypospolitej Polskiej, podejmuje w porozumieniu z innymi osobami działalność zmierzającą bezpośrednio do urzeczywistnienia tego celu,

podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 10, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności.

§ 2. Kto czyni przygotowania do popełnienia przestępstwa określonego w § 1,

podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3.

1. Określony w art. 127 § 1 zamach na niepodległość i integralność terytorialną, jak również na istnienie i funkcjonowanie konstytucyjnego ustroju Rzeczypospolitej jest najcięższą zbrodnią wymierzoną w podstawy bytu państwowego. W literaturze rozpowszechniła się nazwa tej zbrodni jako "zdrada główna" (patrz L. Gardocki, Prawo karne, s. 211; R. Góral, Komentarz, s. 225; S. Hoc, w: O. Górniok i in., Komentarz, t. III, s. 31), co ma stanowić nawiązanie do polskiej tradycji historyczno-prawnej. Nie wydaje się to uzasadnione w świetle tej tradycji, gdyż twórcy pierwszego polskiego kodeksu z 1932 r. celowo odrzucili nazwę "zdrada główna" na rzecz pojęcia "zbrodni stanu" (rozdz. XVII), do których zaliczono zamachy na: niepodległy byt i całość terytorialną państwa, na Prezydenta RP, a także usiłowanie zmiany przemocą ustroju RP (bliżej A. Marek, Prawo karne, s. 402-204 oraz J. Wojciechowska, w: A. Wąsek (red.), Komentarz, t. I, s. 54-58). Nazwa "zdrada główna" jest też nieadekwatna z tego powodu, że podmiotem zamachu na niepodległość i integralność RP może być nie tylko obywatel polski, lecz także cudzoziemiec, o którym nie da się powiedzieć, że dopuszcza się "zdrady" wobec państwa polskiego. W ujęciu art. 127 § 1 jest to przestępstwo ogólnosprawcze, przy czym do jego istoty należą działania "w porozumieniu z innymi osobami" (współsprawstwo konieczne). Właściwa więc jest nazwa "zamach stanu", bo chodzi przecież o zamach na stan państwa polskiego (jego istnienie, integralność, konstytucyjną strukturę.

2. Przedmiotem ochrony w art. 127 § 1 jest niepodległy byt państwowy, integralność terytorialna i istnienie konstytucyjnej struktury RP. Podstawą penalizacji z tego przepisu nie jest sam spisek antypaństwowy, lecz podjęcie przez jego uczestników konkretnej działalności zmierzającej do realizacji określonego wyżej celu (np. podjęcie działań zbrojnych, dywersyjnych, w szczególności z udziałem wrogiego państwa lub organizacji). Jest to więc przestępstwo o charakterze kierunkowym (dolus directus coloratus).

3. Omawiana zbrodnia jest dokonana, gdy podjęte działania są tak zaawansowane, iż zmierzają bezpośrednio do realizacji celu, o którym mowa. Jest to więc szczególna konstrukcja prawna, w której działania znajdujące się na etapie usiłowania przestępstwa traktowane są na równi z dokonaniem (delictum sui generis). Wynika to z oczywistego założenia ustawodawcy, iż zamach wymierzony w niepodległość i integralność Rzeczypospolitej Polskiej nie zostanie skutecznie zrealizowany.

4. Karalnością objęte są także czynności przygotowawcze do omawianej zbrodni (art. 127 § 2), tj. konkretne działania mające na celu stworzenie warunków do podjęcia bezpośredniego zamachu na dobra określone w art. 127 § 1 (opracowywanie planów, gromadzenie środków, w szczególności broni, amunicji, organizowanie wojsk zaciężnych itp.). Trzeba przyjąć, że karalne jest uzgodnienie współdziałania jego uczestników w realizacji omawianej zbrodni (por. uwagi do art. 16).

5. Jednym z dóbr chronionych art. 127 § 1 jest konstytucyjny ustrój Rzeczypospolitej Polskiej, a forma wykonawcza przestępstwa polega na podjęciu działań zmierzających do obalenia tego ustroju przy użyciu przemocy. Należy w związku z tym podkreślić, że w demokratycznym państwie podejmowanie działań zmierzających do zmiany ustroju jest w pełni akceptowane i niekaralne (do tego w mniejszym lub większym stopniu zmierzają ugrupowania opozycyjne), jednakże pod warunkiem, że te działania realizowane są w sposób pokojowy, określony demokratycznym porządkiem konstytucyjnym, tj. przez krytykę ustroju, formułowanie programów jego zmiany, a przede wszystkim dążenie do zwycięstwa w demokratycznych wyborach, co pozwoliłoby na realizowanie tych planów w sposób legalny. Jest natomiast niedopuszczalne używanie przemocy do realizacji celów politycznych, aby obalić konstytucyjny ustrój państwa siłą i wprowadzić inny. Tego rodzaju gwałtowny zamach stanu musi podlegać surowej karalności w każdym państwie prawnym.

6. Trudno zgodzić się z tezą, że: "W niektórych sytuacjach strajk (ekonomiczny, polityczny), którego istotą jest wymuszanie określonych ustępstw na rzecz strajkujących, może zmierzać do zmiany przemocą ustroju konstytucyjnego" (tak S. Hoc, w: O. Górniok i in., Komentarz, t. III, s. 33). Bez względu na charakter (polityczny, ekonomiczny) strajk nie jest metodą zamachu stanu, lecz formą wyrażania protestu w demokratycznym państwie, co nie zmienia faktu, że organizatorzy i uczestnicy strajku, którzy dopuszczają się zamachów na konkretne dobra (życie i zdrowie ludzi, mienie, funkcjonowanie urządzeń użyteczności publicznej), powinni za popełnione przestępstwa ponosić odpowiedzialność karną (strajk bowiem nie jest okolicznością uchylającą przestępność konkretnych czynów naruszających normy prawa karnego).

3. Teorie przestępstw politycznych:

a) podmiotowa: (subiektywna): za zachowanie zmierzające do dokonania uznaje się te wszystkie czynności sprawcy, które pozwalają na ustalenie zamiaru naruszenia normy sankcjonowanej.

b) przedmiotowa: (obiektywna): bliskość czasowo – przestrzenna, znamię bezpośredniości utożsamia z początkiem dokonania.

c) mieszana: czyn człowieka, opisany i zabroniony przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia, społecznie szkodliwym w stopniu większym niż znikomy, bezprawnie zawinionym i zagrożonym karą. teoria „planu działania sprawcy”, według której wymóg bezpośredniości ocenia się na podstawie sporządzonego przez sprawcę planu popełnienia czynu zabronionego

d) preponderancji: ocena charakteru zbrodni, która pozwala przypisać pobudki polityczne, o ile element takiej motywacji przeważa w czynie przestępczym. Ocena czy przestępstwo ma charakter poważny, następuje według prawa państwa, w którym złożony został wniosek o ochronę międzynarodową. Wina sprawcy oraz skutki przestępstwa muszą być szczególnie poważne.

e) nieposłuszeństwa – cywilnego: zachowanie formalnie naruszające prawo, lecz podejmowane nie dla osiągnięcia jakichś korzyści w wymiarze indywidualnym, ale w dążeniu do zmiany praw naruszających według protestujących podstawowe praw i wolności obywatelskie.

4. Art. 122, Art. 123, Art. 124 KK z 1969:

Art. 122

Obywatel polski, który uczestniczy w działalności obcego państwa lub zagranicznej organizacji mającej na celu pozbawienie niepodległości, oderwanie części terytorium, obalenie przemocą ustroju lub osłabienie mocy obronnej Polskiej Rzeczypospolitej ludowej albo działając na rzecz obcego wywiadu godzi w podstawy bezpieczeństwa lub obronności Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, popełnia zdradę Ojczyzny i podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 10 albo karze śmierci.

Art. 123

Kto, mając na celu pozbawienie niepodległości, oderwanie części terytorium, obalenie przemocą ustroju lub osłabienie mocy obronnej PRL, podejmuje w porozumieniu z innymi osobami działalność zmierzającą do urzeczywistnienia tego celu, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 5 albo karze śmierci.

Art. 124

§1 Kto bierze udział w obcym wywiadzie lub działając na rzecz tego wywiadu udziela mu wiadomości, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 5 albo karze śmierci, a jeżeli sprawca działalność tę organizował lub nią kierował- kara pozbawienia wolności nie może być niż od lat 8.

§2 Kto zbiera lub przechowuje wiadomości w celu ich udzielenia obcemu wywiadowi albo podejmuje się działalności na rzecz obcego wywiadu, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 5 albo karze 25 lat pozbawienia wolności.

§3 Nie podlega karze za przestępstwo określone w §2, kto dobrowolnie poniechał dalszej działalności i zawiadomił organ powołany do ścigania przestępstw o wszystkich istotnych okolicznościach popełnionego czynu.

5. Art. 5 ustawy o ochronie informacji niejawnych: ściśle tajne, tajne, poufne, zastrzeżone

1. Informacjom niejawnym nadaje się klauzulę „ściśle tajne”, jeżeli ich nieuprawnione ujawnienie spowoduje wyjątkowo poważną szkodę dla Rzeczypospolitej Polskiej przez to, że:

1) zagrozi niepodległości, suwerenności lub integralności terytorialnej Rzeczypospolitej Polskiej;
2) zagrozi bezpieczeństwu wewnętrznemu lub porządkowi konstytucyjnemu
Rzeczypospolitej Polskiej;
3) zagrozi sojuszom lub pozycji międzynarodowej Rzeczypospolitej Polskiej;
4) osłabi gotowość obronną Rzeczypospolitej Polskiej;
5) doprowadzi lub może doprowadzić do identyfikacji funkcjonariuszy, żołnierzy lub pracowników służb odpowiedzialnych za realizację zadań wywiadu lub kontrwywiadu, którzy wykonują czynności operacyjno-rozpoznawcze, jeżeli zagrozi to bezpieczeństwu wykonywanych czynności lub może doprowadzić do identyfikacji osób udzielających im pomocy w tym zakresie;
6) zagrozi lub może zagrozić życiu lub zdrowiu funkcjonariuszy, żołnierzy lub pracowników, którzy wykonują czynności operacyjno-rozpoznawcze, lub osób udzielających im pomocy w tym zakresie;
7) zagrozi lub może zagrozić życiu lub zdrowiu świadków koronnych lub osób dla nich najbliższych albo świadków, o których mowa w art. 184 ustawy z dnia 6 czerwca 1997r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, z późn. zm.⁵⁾), lub osób dla nich najbliższych.

2. Informacjom niejawnym nadaje się klauzulę „tajne”, jeżeli ich nieuprawnione ujawnienie spowoduje poważną szkodę dla Rzeczypospolitej Polskiej przez to, że:

1) uniemożliwi realizację zadań związanych z ochroną suwerenności lub porządku konstytucyjnego Rzeczypospolitej Polskiej;
2) pogorszy stosunki Rzeczypospolitej Polskiej z innymi państwami lub organizacjami
międzynarodowymi;
3) zakłóci przygotowania obronne państwa lub funkcjonowanie Sił Zbrojnych
Rzeczypospolitej Polskiej;
4) utrudni wykonywanie czynności operacyjno-rozpoznawczych prowadzonych w celu zapewnienia bezpieczeństwa państwa lub ścigania sprawców zbrodni przez służby lub instytucje do tego uprawnione;
5) w istotny sposób zakłóci funkcjonowanie organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości;
6) przyniesie stratę znacznych rozmiarów w interesach ekonomicznych Rzeczypospolitej Polskiej.

3. Informacjom niejawnym nadaje się klauzulę „poufne”, jeżeli ich nieuprawnione ujawnienie spowoduje szkodę dla Rzeczypospolitej Polskiej przez to, że:
1) utrudni prowadzenie bieżącej polityki zagranicznej Rzeczypospolitej Polskiej;
2) utrudni realizację przedsięwzięć obronnych lub negatywnie wpłynie na zdolność bojową Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej;
3) zakłóci porządek publiczny lub zagrozi bezpieczeństwu obywateli;
4)  utrudni wykonywanie zadań służbo m lub instytucjom odpowiedzialnym za ochronę bezpieczeństwa lub podstawowych interesów Rzeczypospolitej Polskiej;
5) utrudni wykonywanie zadań służbom lub instytucjom odpowiedzialnym za ochronę porządku publicznego, bezpieczeństwa obywateli lub ściganie sprawców przestępstw i przestępstw skarbowych oraz organom wymiaru sprawiedliwości;
6) zagrozi stabilności systemu finansowego Rzeczypospolitej Polskiej;
7) wpłynie niekorzystnie na funkcjonowanie gospodarki narodowej.

4. Informacjom niejawnym nadaje się klauzulę „zastrzeżone”, jeżeli nie nadano im wyższej klauzuli tajności, a ich nieuprawnione ujawnienie może mieć szkodliwy wpływ na wykonywanie przez organy władzy publicznej lub inne jednostki organizacyjne zadań w zakresie obrony narodowej, polityki zagranicznej, bezpieczeństwa publicznego, przestrzegania praw i wolności obywateli, wymiaru sprawiedliwości albo interesów ekonomicznych Rzeczypospolitej Polskiej.

5. Informacje niejawne przekazane przez organizacje międzynarodowe lub inne państwa na podstawie umów międzynarodowych oznacza się polskim odpowiednikiem posiadanej klauzuli tajności.

Klauzule ochrony informacji

Informacje niejawne opatrza się klauzulą „ściśle tajne”, jeżeli ich nieuprawnione ujawnienie spowoduje wyjątkowo poważną szkodę dla Rzeczypospolitej Polskiej przez to, że:

• zagrozi niepodległości, suwerenności lub integralności terytorialnej Rzeczypospolitej Polskiej;

• zagrozi bezpieczeństwu wewnętrznemu lub porządkowi konstytucyjnemu Rzeczypospolitej Polskiej;

• zagrozi sojuszom lub pozycji międzynarodowej Rzeczypospolitej Polskiej;

• osłabi gotowość obronną Rzeczypospolitej Polskiej;

• doprowadzi lub może doprowadzić do identyfikacji funkcjonariuszy, żołnierzy lub pracowników służb odpowiedzialnych za realizację zadań wywiadu lub kontrwywiadu, którzy wykonują czynności operacyjno-rozpoznawcze (jeżeli zagraża to bezpieczeństwu wykonywanych przez nich czynności lub może doprowadzić do identyfikacji osób udzielających im pomocy);

• zagrozi lub może zagrozić życiu lub zdrowiu funkcjonariuszy, żołnierzy lub pracowników, którzy wykonują czynności operacyjno-rozpoznawcze, lub osób udzielających im pomocy w tym zakresie;

• zagrozi lub może zagrozić życiu lub zdrowiu świadków koronnych lub osób im najbliższych, lub świadków, o których mowa w art. 184 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.), lub osób im najbliższych.

Informacje niejawne opatrza się klauzulą „tajne”, jeżeli ich nieuprawnione ujawnienie spowoduje poważną szkodę dla Rzeczypospolitej Polskiej przez to, że:

• uniemożliwi realizację zadań związanych z ochroną suwerenności lub porządku konstytucyjnego Rzeczypospolitej Polskiej;

• pogorszy relacje Rzeczypospolitej Polskiej z innymi państwami lub organizacjami międzynarodowymi;

• zakłóci przygotowania obronne państwa lub funkcjonowanie Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej;

• utrudni wykonywanie czynności operacyjno-rozpoznawczych mających na celu bezpieczeństwo państwa lub ściganie sprawców zbrodni przez służby lub instytucje do tego uprawnione;

• w istotny sposób zakłóci funkcjonowanie organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości;

• znacznych rozmiarów stratę związaną z interesami ekonomicznymi Rzeczypospolitej Polskiej.

Informacje niejawne opatrza się klauzulą „poufne”, jeżeli ich nieuprawnione ujawnienie spowoduje szkodę dla Rzeczypospolitej Polskiej przez to, że:

• utrudni prowadzenie bieżącej polityki zagranicznej Rzeczypospolitej Polskiej;

• utrudni realizację przedsięwzięć obronnych lub negatywnie wpłynie na zdolność bojową Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej;

• zakłóci porządek publiczny lub zagrozi bezpieczeństwu obywateli;

• utrudni wykonywanie zadań służbom lub instytucjom odpowiedzialnym za bezpieczeństwo lub podstawowe interesy Rzeczypospolitej Polskiej;

• utrudni wykonywanie zadań organom wymiaru sprawiedliwości i służbom lub instytucjom odpowiedzialnym za ochronę porządku publicznego, bezpieczeństwo obywateli lub ściganie sprawców przestępstw i przestępstw skarbowych;

• zagrozi stabilności systemu finansowego Rzeczypospolitej Polskiej;

• niekorzystnie wpłynie na funkcjonowanie gospodarki narodowej.

Informacje niejawne opatrza się klauzulą „zastrzeżone”, jeżeli nie opatrzono ich powyższą klauzulą tajności, a ich nieuprawnione ujawnienie może mieć szkodliwy wpływ na wykonywanie przez organy władzy publicznej lub inne jednostki organizacyjne zadań mających związek z obroną narodową, polityką zagraniczną, bezpieczeństwem publicznym, przestrzeganiem praw obywateli, wymiarem sprawiedliwości albo interesami ekonomicznymi Rzeczypospolitej Polskiej.

Informacje niejawne przekazane przez organizacje międzynarodowe lub inne państwa na podstawie umów międzynarodowych oznacza się polskim odpowiednikiem posiadanej klauzuli tajności.