Terminy związane ze Średniowieczem

Teocentryzm - sposób myślenia, w którym Bóg uznawany jest za centralny punkt odniesienia dla całej rzeczywistości i wszelkiego rozumowania. Nieustannie podtrzymuje on istnienie świata i ludzi, którzy bez niego ulegliby unicestwieniu, dlatego też wszelkie ludzkie działania muszą odwoływać się do Boga.

Uniwersalizm - cecha średniowiecznej kultury, którą spajały wspólny język, wiara (Chrześcijaństwo), podwójna duchowa i świecka władza, reprezentowane przez papieża i cesarza.

Deesis - motyw ikonograficzny obecny w sztuce chrześcijańskiej, jego grecka nazwa oznacza "modlitwę", na obrazach przedstawiano jako centralną postać Chrystusa, a po jego obu bokach Maryję i św. Jana Chrzciciela.

Plankt - średniowieczny gatunek liryczny, którego temat stanowiło cierpienie Matki Boskiej po śmierci Jezusa, ale także cierpienie ludzkie w ogóle.

Apokryfy - teksty nawiązujące do historii biblijnych, ale niewłączone do kanonu tzw. ksiąg kanonicznych, czyli uznawanych za natchnione przez Ducha Św. Często są wyrazem ludowej wyobraźni, która rozwija i uzupełnia opowieści ze Starego i Nowego Testamentu.

Pieta - wyobrażenie Matki Boskiej przeżywającej cierpienie i opłakującej umarłego Syna, którego ciało spoczywa na jej kolanach.

Scholastyka - średniowieczny sposób uprawiania filozofii, dążący do wyjaśnienia prawd wiary za pomocą rozumu.

Litania - gatunek modlitewny, w którym bezpośrednie zwroty do świętych, Maryi lub samego Boga przeplatają się z kierowanymi do nich prośbami w formie rozkaźników.

Hagiografia - gatunek piśmiennictwa średniowiecznego, którego tematem są żywoty świętych i towarzyszące im cuda, służył napomnieniu i kształtowaniu wzorców osobowych.

Asceza - postawa skrajnego wyrzeczenia się dóbr ziemskich i skupienia wyłącznie na dążeniu do tego, co duchowe.

Franciszkanizm - nazwa nurtu w kulturze średniowiecznej związanego z postacią św. Franciszka z Asyżu oraz późniejszych nawiązań do niego, także w literaturze XX w.

Herezja - twierdzenie sprzeczne z prawdami wiary przyjętymi przez Kościół.

Alegoria - motyw, którego znaczenie jest podwójne, sens dosłowny odsyła do ukrytego znaczenia, zwanego alegorycznym. Związek obu znaczeń jest określony przez tradycję, konwencjonalny, inaczej niż w przypadku symbolu, który jest wieloznaczny.

Danse macabre - taniec śmierci; alegoryczny obraz ukazujący tłum postaci, zaproszonych do tańca przez śmierć, która wiedzie ich wszystkich niezależnie od bogactwa czy stanu. Obraz wyrażać ma więc ideę nieuchronności śmierci i równość ludzi w jej obliczu.

Najważniejsze pojęcia zwiane z epoką renesansu

Humanizm - termin można przetłumaczyć jako człowieczeństwo, pochodzi od łacińskiego słowa humanus, co tłumaczy się - ludzki; jest to idea rozwijana na różnych płaszczyznach, jako wytyczne dla ludzkiego życia oznacza nakaz dążenia do pełnego rozwoju własnych możliwości intelektualnych i cielesnych. Człowiek powinien działać zgodnie z własnymi zdolnościami, tworzyć, kształcić się, dbać o zdrowe, wysportowane ciało. W ujęciu humanistycznej koncepcji człowiek stawał się jednostką godną, wyjątkową, niepowtarzalną. Zadaniem człowieka było wykorzystać tkwiący wszechstronnego nim potencjał, właśnie owo samodoskonalenie stanowiło cnotę. Jako idea rozwoju sztuki był humanizm wytyczną tematyczną. Wszechstronnego przeciwieństwie do średniowiecznego teocentryzmu, postulował skupienie się na sprawach ludzkich, na zgłębianiu ludzkiej psychiki i moralności. Słowa Terencjusza: "Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie nie jest mi obce" miały skłaniać twórców do poznawania człowieka we wszystkich aspektach jego życia.

Reformacja - ruch mający na celu naprawę stosunków wewnątrz kościoła. Kościół katolicki przezywał w XV i XVI wieku poważny kryzys, jedna z jego przyczyn był brak moralności w szeregach duchownych, a także praktyki wyraźnie sprzeczne z nauk ą Chrystusa. Tendencje reformatorskie i głosy domagające się naprawy kościoła pojawiały się z różnych stron, jednak oficjalnym początkiem reformacji było zdecydowane wystąpienie Marcina Lutra w Wittenberdze w roku 1517. ogłoszone przez niego tezy (95) sprzeciwiały się takim praktykom, jak sprzedawanie odpustów czy kościelnych stanowisk.Reforma Lutra, który dwa lata później całkowicie zerwał z Kościołem (porozumienie okazało się niemożliwe), wprowadzała zasadnicze zmiany w dogmatach, organizacji duchowieństwa i sposobów wyznawania wiary. Krok, jaki zrobił Luter, był pierwszy za nim poszli następcy. Wielu wyznawców przyciągnęła też koncepcja Jana Kalwina, w założeniu bardzo podobna do wyznania luterańskiego. W wyniku działań reformatorskich wyłonił się też kościół anglikański, który odrzucił zwierzchnictwo papiestwa (duże znaczenie miały tu osobiste sprawy króla Henryka VIII). Wkrótce Kościół podjął kontrofensywę. Efektem reformacji i antyreformacja były lata wojen religijnych, setki ofiar, brutalne zbrodnie i zerwanie z jednością religijną, panującą dotąd w Europie, ostatecznie doszło też do reformy kościoła katolickiego.

Epikureizm - filozofia wywodząca się ze starożytności, popularna w czasach odrodzenia. Jest to nurt związany z etyką hedonistyczną, w tym ujęciu szczęściem jest unikanie cierpienia i doznawanie przyjemności. Epikur, twórca koncepcji, wyróżniał dwa rodzaje przyjemności: pozytywną i negatywną. Ta pierwsza wynika z zaistniałych okoliczności, druga wymaga ataraksji, czyli osiągnięcia absolutnego spokoju, w tym znaczeniu szczęście to brak trosk, umiejętność nieodczuwania cierpienia. Droga do szczęścia wiedzie przez rozum i cnotę. Człowiek będzie szczęśliwy, jeśli zdoła się uwolnić od podstawowego leku przed śmiercią oraz wyrokami bogów. Hasłem epikurejczyków były słowa: "carpe diem", co znaczy chwytaj dzień, ciesz się chwilą.

Stoicyzm - to również starożytna koncepcja filozoficzna, która w epoce renesansuprzezywała swoje odrodzenie. Założenia stoików w znacznej mierze przypominają filozofię epikurejską, toteż w literaturze XV i XVI wieku często bywały łączone. Za twórcę tego kierunku uważa się Zenona z Kation, który w swych rozważaniach wychodził od założeń materialistów i racjonalistów. Zdaniem Zenona z Kation dobre jest to, co zgodne z naturą, a jeśli coś jest zgodne z rozumem, musi być też zgodne z naturą. W ten sposób uznawał on możliwość poznania dobra, a tym samym osiągnięcie cnoty przez rozum. Cnotę utożsamiali z rozumem i szczęściem. Tak wiec postulował życie niezależne od okoliczności. Stoicyzm to filozofia wyrzekająca się pogoni za przyjemnością przy jednoczesnym uodpornieniu się na nieprzyjemności. Stoik winien zawsze kierować się rozumem, nie ulegać emocjom, nie przywiązywać wagi do dóbr doczesnych, przemijalnych, dzięki temu nie będzie szczęśliwy i wolny.

Antropocentryzm - dosłownie stawianie człowieka w centrum, chodzi oczywiście o centrum zainteresowań sztuki, nauki, rozważań filozoficznych… jest to koncepcja opozycyjna względem średniowiecznego teocentryzmu, czyli skupienia się na sprawach Boskich. Nie znaczy to, ze Bóg przestał zajmować ludzi renesansu zupełnie, religia nadal jest podstawa moralności i ważnym elementem życia. Zmienia się jednak nieco sposób patrzenia na religię, coraz bardziej staje się ona sprawa człowieka, a nie Boga.

TOPOS BOGA - ARTYSTY, budowniczego - czyli motyw Deus artifex

Horacjanizm - Horacy, starorzymski poeta, stworzył koncepcję nieśmiertelności artysty, który na wieki pozostawia po sobie ślad swoją sztuką, jest autorem słów: "Exegi monumentum aere parennius" (Zbudowałem pomnik trwalszy niż ze spiżu"). Do tego motywu i tej koncepcji twórcy powracali wielokrotnie artyści renesansu.

Hymn - gatunek pieśni, cechujący się podniosłym nastrojem. Hymny miały różny charakter, bywały pochwalne, skierowane do Boga, ale też sławiące królów czy bohaterów, pisano też hymny błagalne do Boga i inne

Antyteza - figura retoryczna i stylistyczna; zestawienie dwóch tez, założeń przeciwstawnych w znaczeniowa całość, stosowana w celu zwiększenia ekspresji wypowiedzi, czasem dla efektu humorystycznego; (np. "lepiej z mądrym zgubić, niż z głupim znaleźć").

Oksymoron - środek artystyczny; zaprzeczenie w określeniu, czyli zestawienie dwóch sprzecznych znaczeniowo wyrażeń o charakterze metaforycznym

Sonet - forma wiersza o ściśle określonej budowie wersów i strof, znane są dwa typy sonetu, bardziej znany jest powstały we Włoszech, składający się z 14 wersów (4+4+3+3), nieco inaczej przedstawia się sonet szekspirowski

Odkrycia renesansu:

- wielkie odkrycia geograficzne - poszukiwanie drogi morskiej do Indii (Vasco da Gama), odkrycie Ameryki (Krzysztof Kolumb 1495 r.)

- filologiczne- badanie zabytków literatury antycznej

- archeologiczne - prace związane z odkrywaniem, renowacją i zabezpieczaniem pozostałości po starożytnych Grekach i Rzymianach.

- odkrycia natury psychologicznej (indywidualność, niepowtarzalność, człowieka, jego potencjału rozwojowego) i eschatologicznej (odrębność człowieka względem systemów społecznych czy religijnych)

- teoria heliocentryczna - odkrycie Mikołaja Kopernika ("O obrotach sfer niebieskich") długo uznawane za herezję znajduje swoich zwolenników i zostaje potwierdzone przez liczne wyprawy żeglarskie.

- języków narodowych, łacina zostaje wypierana coraz silniej, stosowana jest jeszcze w dokumentach i Kościele, jednak artyści z coraz większym przekonaniem i powodzeniem sięgają po języki narodowe, co zapewnia im szersze grono odbiorców.

- wynalazek druku - odkrycie Gutenberga zmieniło oblicze piśmiennictwa, sprawiając, ze sowo pisane stało się znacznie bardziej dostępne.

Renesansowa koncepcja człowieka :

Ideał człowieka propagowany przez literaturę renesansu winien cechować się:

- harmonijnym rozwojem zarówno przymiotów umysłu jak i ciała

- wszechstronnym wykształceniem obejmującym podstawy różnych nauk, a także znajomość języków klasycznych, do których zaliczano grecki, łaciński i hebrajski.

- dbałością o swoje ciało, które nie jest już postrzegane w kategoriach grzechu, ale jako obiekt zachwytu i przyjemności

-rozsądkiem

- moralnością (człowiek jest miarą wszechrzeczy)

- krytycyzmem, sam potrafi ocenić słuszność wielu koncepcji, jest odpowiedzialny za swoje wybory, świadom ich wagi i konsekwencji.

Wykorzystywanie swoich możliwości, praca nad swoim rozwojem, doskonalenie się jest obowiązkiem człowieka, płynącym z jego natury. Być człowiekiem, to dążyć do ideału, to tworzyć i żyć pełnią życia.

Renesansowa wizja poety i poezji

W średniowieczu większość artystów nie podpisywała swych dzieł, by nie okazać próżności, twórczość była dziełem na chwałę Bożą, a nie osobistym wyrazem uczuć czy przekonań, nie była też traktowana jako osobista zasługa. Renesans nadaje artyście rangę kogoś wyjątkowego. Poeta jest nieśmiertelny dzięki swej sztuce, sława jest jego gwarancją wieczności. Nic więc dziwnego, że pisarze zabiegali o popularność i dowody uznania.

Idealny władca podobnie jak w poprzedniej epoce w czasach odrodzenia zajmowano się tworzeniem wizerunków doskonałych władców, jednak przez lata ideał ten uległ pewnym zmianom. Renesansowy władca doskonały winien cechować się: patriotyzmem, sprawiedliwością, mądrością i roztropnością, odpowiedzialnością za swój kraj i lud, rozwagą, umiarem, wrażliwością, tolerancją (odmiennych poglądów, zagadnienie często poruszane w związku z reformacją), umiejętnością przewidywania następstw swoich decyzji, odwaga, obiektywizmem, uczciwością, zdecydowaniem…

Charakterystyczne gatunki literatury renesansowej

dialog - gatunek znany już z średniowiecza, konstrukcja oparta na wypowiedziach przynajmniej dwóch bohaterów; często stosowany do przekazywania treści dydaktycznych, ponieważ umożliwiał czytelnikowi zapoznanie się z racjami różnych stron. Przykład: "Krótka rozprawa między trzema osobami: panem, wójtem a plebanem" Mikołaja Reja.

fraszka - zwana też żarcikiem, figielkiem stanowi krótką formę lirycznej wypowiedzi, najczęściej o charakterze żartobliwym. Tematem fraszek bywają anegdoty, obserwacje ale też poważne przemyślenia. W Polsce najwybitniejszym twórca tego gatunku był Jan Kochanowski.

kazanie - znana od średniowiecza do dziś forma wypowiedzi, dawniej związana silniej z literatura, utwór o charakterze perswazyjnym, początkowo dość ogólny z czasem przeznaczony z założenia do wygłoszenia przez kapłana do wiernych.

tren - utwór liryczny charakterze żałobnym, będący wspomnieniem i wyrazem żalu za zmarłym. Na gruncie polskim powstał wybitny zbiór trenów autorstwa Jana Kochanowskiego.

zwierciadło - gatunek w służbie literatury parenetycznej, miał na celu propagowanie wzorców osobowych.

epigramat, epigram, - gatunek wywodzący się z tradycji umieszczania dwuwierszowych napisów nagrobnych, z czasem się usamodzielnił i stał formą literacką .

nowela- literacki gatunek prozatorski, cechujący się jednowątkowością i niewielkimi rozmiarami. Wzorzec gatunku ustalił G. Boccaccio zbiorem pt. "Dekameron".