Zygmunt Krasiński - „Nie-Boska komedia”
PLAN WYDARZEŃ:
Część I
Ślub.
Sypialnia młodej pary - mąż śni o Dziewicy (stworzonej przez szatana), która jest dla niego uosobieniem czystej poezji.
Chrzciny Orcia, Mąż zachowuje się wobec żony ozięble; przybywa Dziewica, za którą Mąż idzie aż na skraj przepaści, ratuje go Anioł Stróż.
Maria (Żona) popada w obłęd, umiera w szpitalu dla obłąkanych, w ramionach Męża.
Część II
Orcio wykazuje talent poetycki, co przygnębia hrabiego Henryka, który z powodu poezji przeżył tragedię.
Kuszenie hrabiego przez Orła - uosobienie bohaterstwa i sławy (stworzony przez szatana). Henryk podejmuje decyzję i staje na czele arystokracji.
Orcio ślepnie.
Część III
Panuje rewolucja, dotychczasowi poddani występują przeciw swoim panom. Pankracy - wódz rewolucjonistów wydaje rozkaz przechrzcie (żyd, który zmienił wiarę), aby powiadomił Henryka o tym, że wódz rewolucji chce się z nim spotkać.
Hrabia Henryk w obozie rewolucjonistów.
Spotkanie wodzów.
Część IV
Okopy Świętej Trójcy (obóz arystokratów) - Henryk jako przywódca przygotowuje obronę (arystokraci chcą układów).
Henryk i Orcio w podziemiach - duchy przepowiadają śmierć.
Nierówna walka, Orcio ginie trafiony kulą, Henryk skacze w przepaść.
Na gruzach starego świata staje Pankracy, przeciw niemu występuje Chrystus Zbawiciel - Pankracy umiera.
BOHATEROWIE:
Mąż - Hrabia Henryk
Mąż jest romantycznym poetą, który żyje w świecie własnych marzeń i wyobraźni (dumny, piękny egoista). Tworzy ten świat, traktuje go jak rzecz realną i idealną, najważniejszą na świecie, ważniejszą od realizmu życia codziennego i obowiązków rodzinnych. Tylko w scenach z Orciem wydobywa się z niego głos cierpiącego człowieka, w pozostałych jest to głos cierpiącego poety. Jest wyobraźnią bez serca, pełen pychy i poetyzowania życia. Układanie dramatu z własnych i cudzych cierpień prowadzi go do konfliktu z rzeczywistością, przeżywa dramatyczne rozterki. Henryk zostaje wodzem i władcą, walczy w obronie starych ideałów, po metamorfozie walczy o interesy swojej klasy społecznej, a nie o wolność ojczyzny. Walczy do końca, zachowuje godność w obliczu klęski, popełnia samobójstwo, przeklina poezję, dostrzegając w niej źródło nieszczęść swoich bliskich oraz przyczynę własnej klęski. Przeklina uleganie złudnym ideałom romantycznym - miłości i sławy. Hrabia Henryk jest postacią szczególnie uderzającą, jako bohater romantyczny nie może przystosować się do świata, do jego praw, ideałów, hierarchii wartości. Próbuje znaleźć dl siebie jakiś miejsce: w krainie poezji, w rodzinie, w życiu publicznym. Nie umie znaleźć wspólnego języka ani ze światem "starym", ani z "nowym". Czuje obrzydzenie do cnót i grzechów arystokracji, jak i do demokracji.
Żona - Maria
To matka Orcia, żona Henryka. Poznajemy ją podczas jej ślubu z Hrabią. Jest prostą, kochającą i oddaną małżonkowi kobietą. Bardzo przeżywa jego odejście z domu z dziewicą symbolizującą poezję. Postanawia zrobić wszystko, by jej mąż kochał ich wspólnego syna. Błogosławi Orcia, żeby został w przyszłości poetą, co miało zapewnić mu miłość ojca, a jej przebaczenie męża. W efekcie syn staje się poetą, co okaże się dla niego zgubne. Sama modli się o to, by również byłą poetką. Jej modlitwy zostają wysłuchane, jednak natchnienie poetyckie doprowadza ją do szaleństwa, a potem do śmierci.
Orcio
Jest synem Hrabiego i jego żony Marii. W chwili chrztu zostaje obdarzonym poetyckim geniuszem. Fakt ten stanie się jego przekleństwem, ponieważ dar poetycki nie pozwoli mu przeżyć dzieciństwa na zabawach z rówieśnikami. Orcio jest zbyt dojrzały, nadwrażliwy, słaby psychicznie, żyje na pograniczu świata duchów i świata rzeczywistego. Jest napiętnowany poezją - cierpi z jej powodu, fizycznym przejawem tego cierpienia jest jego ślepota (kojarzona była z niepospolitym geniuszem poetyckim - za ślepca uważany był Homer).Tą postacią Krasiński polemizuje z romantycznym spojrzeniem na dzieci i traktowaniem ich jako łącznika ze światem nadprzyrodzonym. Krasiński w postaci Orcia koncentruje stereotypy dotyczące prawdziwego twórcy, dziecko symbolizuje tu ideał poety.
Pankracy
Pankracy jest przywódca obozu rewolucyjnego. Był zwykłym, szarym człowiekiem, teraz pragnie władzy, cieszy się ze swojego przywódczego stanowiska, ono zaspokaja jego ambicje.Pankracy wydaje się zdecydowany i przekonany o absolutnej racji swojego obozu i o jego zwycięstwie. Demonstruje siłę i stanowczość, jednak w głębi trawi go niepewność i wahania. Ma świadomość tego, ze zwycięstwo to dopiero początek prawdziwej walki. Wie, że nie wystarczy pokonać arystokracji, trzeba jeszcze wprowadzić ład, nowy porządek do świata, a tego nie można zrobić siłą. Ma świadomość, ze po wszystkim ktoś będzie musiał stanąć na straży moralności, podzielić dobra, wyznaczyć obowiązki, wytyczyć narodowi dalszą drogę.Pankracy jest dobrym przywódcą, bo kieruje się rozsądkiem, ale musi ponieść klęskę, ponieważ on, tak samo jak hrabia Henryk, nie kieruje się miłością. Jego motywy są egoistyczne. Nie chodzi mu tak naprawdę o poprawę życia ludu, rewolucja jest dla niego okazją wybicia się, uzyskania władzy i wpływu na kształt historii. Ludem, dla którego walczy, pogardza. Traktuje wiec swoich sprzymierzeńców instrumentalnie, wykorzystując do własnych celów.Trzeba przyznać, że Pankracy, choć jest prostym człowiekiem, jest bardzo inteligentny i ma dużą świadomość historyczną. Zaprasza hrabiego Henryka do obozu z nadzieją, ze go przekona, wtedy jego zwycięstwo byłoby zupełne. Woli wroga pokonać argumentami, zmusić go do przyznania mu racji nią zdobywać siłą. Tylko, że nie chodzi mu tyle o przelew krwi, którego można by zaoszczędzić, co o własną racje. Pankracy rzeczywiście wierzy w swoja rację.Największym grzechem Pankracego jest pycha. Ma poczucie własnej wyższości, grzeszy przeciwko ludowi, którym pogardza i grzeszy przeciwko Bogu, sądząc, ze losy świata są w rękach człowieka. Że on, jako zwycięski przywódca może decydować o przebiegu historii.
Leonard
Drugi przywódca rewolucji. Przechrzta, pełni w obozie rewolucji funkcję kapłana - ideologa: przewodniczy obrzędom, udziela "święceń zbójeckich", wyzwolony z feudalnych przesądów, nosi imię, którym w literaturze o czartach i czarownicach obdarza najczęściej przewodniczącego sabatom szatana.
W dramacie występują również: dobre i złe duchy, Anioł i Szatan.
Duchy występują w pierwszej scenie Części I, wizją Chrystusa kończy się Część IV. Ideał życia i zasady postępowania prezentowane są przez Anioła w I Części. Są proste - miłość bliźniego, pielęgnacja życia rodzinnego.Chór Złych Duchów wywołuje trzy zjawy: romantycznej kochanki, sławy, natury. Iluzje te składają się na boski ideał poezji. Są nieosiągalne ponieważ według autora są jedynie złudzeniami romantycznej wyobraźni. Krasiński podkreśla, że ideały są narzędziem w ręku Szatana, mamią o boskim pięknie poezji. Mąż staje się w konsekwencji tragicznym „igrzyskiem szatanów". Poeta dyskredytuje niektóre mity romantycznej poezji - marzenie o kochance, sławie, szczęściu ludzkości.
PROBLEMATYKA:
Dramat Zygmunta Krasińskiego Nie-Boska Komedia powstał w roku 1833, jej zaś, anonimowe zresztą, wydanie miało miejsce dwa lata później, w roku 1835, w Paryżu.Utwór daje się podzielić na dwie zasadnicze części, z których pierwsza, obejmująca akty pierwszy i drugi, nazywana jest dramatem rodzinnym, druga zaś, obejmująca akty trzeci i czwarty, określana jest mianem dramatu społecznego. Oba te dramaty połączone są w jedną całość osobą głównego bohatera - hrabiego Henryka, czyli Męża oraz sylwetkami niektórych bohaterów drugorzędnych. Każdy z czterech aktów jest poprzedzony swoistym, pisanym zrytmizowaną prozą, wstępem, który stanowi poetycki komentarz i wprowadzenie w akcję poszczególnych części utworu.W dwóch pierwszych częściach autor na tle życia rodzinnego hrabiego Henryka dokonuje obrachunku z poezją romantyczną i jej potępienia, gdyż - zdaniem Krasińskiego - poezja ta doprowadza człowieka do egoizmu i zatracenia autentycznej miłości, będącej jedyną żywą siłą, która jest zarazem jedyną siłą twórczą. Autor stwierdza, że poezja romantyczna zabija w ludziach miłość, gdyż jest zbyt oderwana od rzeczywistości i zagubiona w świecie fantazji. Dowodem na to jest postać głównego bohatera. Hrabia, 36-letni mężczyzna, marzy o tym, aby uznano go za poetę-geniusza. W rzeczywistości jest poetą fałszywym, nie umiejącym odróżnić prawdy od kłamstwa i traktującym życie jako natchnienie poetyckie. Jako mąż i ojciec ponosi klęskę. Uwiedziony przez widmo “Dziewicy” wysłanej przez złe duchy, zapomina o rodzinie, co powoduje obłęd i śmierć żony. Ich jedyny syn, Orcio, który okazuje się być prawdziwym poetą-wizjonerem, traci wzrok.Trzeci i czwarty akt utworu są poświęcone problemowi rewolucji: czynnika, według historiozofii (filozofii dziejów) Krasińskiego, nieuniknionego, mającego doprowadzić do upadku starego porządku społecznego. Jest to jednak, jak twierdzi autor Nie-Boskiej Komedii, czynnik wyłącznie niszczący, który - również z powodu braku miłości w sercach ludzi dokonujących przewrotu - nie jest w stanie zbudować niczego naprawdę nowego i tętniącego życiem.Dla ukazania obrazu wielkiego przewrotu i apokaliptycznej wizji efektów tych gwałtownych przemian, Krasiński skorzystał ze swych wiadomości i wyobrażeń dotyczących rewolucji francuskiej, religii “nowego chrystianizmu” sekty saintsimonistów oraz - w scenie narady przechrztów - z przesądów przypisujących Żydom zamiar zniszczenia chrześcijaństwa i podporządkowania sobie świata.Tak więc druga część utworu obejmuje czasy, gdy wybucha bunt mas przeciwko arystokracji. Hrabia Henryk decyduje się stanąć po stronie arystokratów, naprzeciw których stają “demokraci”. Autor dokonuje charakterystyki zarówno jednej, jak i drugiej strony konfliktu. Arystokraci, mający bronić “honoru i religii”, zgrupowani w Okopach Świętej Trójcy, sami są pozbawieni poczucia honoru, małoduszni i tchórzliwi (jedynym wyjątkiem, “jedynym mężem wśród ludzi”, jest hrabia Henryk). Ponadto arystokracja, jako klasa zdegenerowana, nie ma już prawa bytu, rewolucja zaś jest czynnikiem, który zlikwiduje ten zbędny dla społeczeństwa ciężar.Jednak “nowi ludzie” - rewolucjoniści - nie są w stanie utworzyć “lepszego świata”; gdyż ich głównym celem jest użycie i zniszczenie, a poza tym nie myślą w ogóle o przyszłości i są bezwzględnie posłuszni swym przywódcom, którzy za to ślepe oddanie odpłacają pogardą. Obóz rewolucji ukazany jest tu w sposób zdecydowanie negatywny. Rewolucjoniści nie mają żadnych ideałów, jedynym motorem ich działania jest chęć zemsty, krwawego odwetu na panach za lata ciemiężenia i ucisku. Rewolucjoniści pochodzą prawie wyłącznie z warstw niższych, są poza tym brudni, głodni i zaniedbani.W dramacie Zygmunta Krasińskiego mamy do czynienia z dwoma bohaterami romantycznymi: hrabią Henrykiem i Pankracym. Uzupełniają się oni wzajemnie, gdyż reprezentują dwie skrajnie sprzeczne postawy. Obaj krytykują wady przeciwnika, ale zarazem racja jest pomiędzy nich rozdzielona: żaden z nich nie ma jej w pełni, co zresztą jest przyczyną ich klęsk i tragicznego końca. Moment, w którym zarówno hrabia Henryk, jak i Pankracy uświadamiają sobie jednostronność i cząstkowość własnych racji jest jednocześnie momentem ich upadku. Łączy ich jeszcze jedna cecha - obaj, po wypełnieniu swego zadania w świecie historycznym, umierają samotni: gdy arystokraci ponoszą klęskę, a Orcio zostaje zastrzelony, hrabia Henryk rzuca się w przepaść, zwycięskiego zaś, tryumfującego Pankracego poraża śmiertelnie blask Chrystusa, karzącego go za zakłócenie odwiecznego porządku dziejów.Krasiński nie poprzestał tu na wyrażeniu swoich poglądów; dramat zawiera również liczne elementy autobiograficzne, spośród których wiele odnosi się do psychiki samego autora, jego samooceny duchowej i moralnej oraz doprowadza do ukazania wewnętrznego rozdarcia panującego w duszy poety. Krasiński dostrzega potrzebę i nieuchronność zmian, jednak rewolucja zawsze będzie dla niego zbrodnią, zaprzepaszczeniem dotychczasowego dorobku ludzkości, rozlewem krwi.
Obóz rewolucjonistów
W obozie tym znajdują się przedstawiciele chłopów, rzemieślników, robotników fabrycznych, pomywaczek, lokai. Jest to rewolucja powszechna, całkowita - totalna. Skierowana przeciwko: Bogu, królom i panom - staremu porządkowi: feudalizmowi i burżuazji, wszystkim klasom posiadającym, religii, filozofii i sztuce. Obóz rewolucjonistów niecierpliwie wyczekuje walki, jego program został zawarty w haśle: „Chleba nam, chleba, chleba! - Śmierć panom, śmierć kucom - chleba, chleba". Przywódcą tej grupy jest Pankracy. Krasiński ukazał rewolucję jako konieczną i bezwzględną walkę klas posiadających z nieposiadającymi.
Obóz arystokratów
Obóz arystokratów chroni się w Okopach św. Trójcy, ostatniej twierdzy feudalizmu. Zgromadzili się tam hrabiowie, baronowie, książęta i bankierzy. W obozie tym, szukającym rozpaczliwie ratunku nawet za cenę własnego poniżenia, jedynym człowiekiem honoru okazał się hrabia Henryk. Zarzuty skierowane przez Pankracego wobec arystokratów okazały się słuszne – gnębią oni swoich poddanych, przepędzają młodość na kartach, nie interesują się losem ojczyzny. Arystokracja jest zepsuta i odchodzi już w przeszłość, ale na koniec musi za swe zbrodnie krwawo zapłacić. Świadom tego jest również hrabia Henryk, ale mimo to postanawia objąć dowództwo Okopów Św. Trójcy. Staje się w ten sposób ostatnim obrońcą starego porządku społecznego i religii. Jako bohaterski przedstawiciel arystokratycznej tradycji Henryk jest jednocześnie spadkobiercą wszystkich zbrodni swojej klasy, za które sądzony jest przez duchy ofiar feudalizmu w podziemiach zamkowych. On także należy do skazanej na zagładę arystokracji i dlatego musi zginąć. Przekonanie o zbliżającym się końcu tej klasy wyrażone zostało w pierwszym motcie do dramatu.