PUSZKIN ALEKSANDER Wybór wierszy

Strona13


ALEKSANDER PUSZKIN WYBÓR WIERSZY

Puszkin A., Wybór wierszy, oprac. B. Galster, Wrocław 1982, BNII, 201.

WPSTĘP

Początek twórczości Puszkina – epoka przejściowa między oświeceniem a romantyzmem.

Na polu literatury czynni byli jeszcze wówczas czołowi przedstawiciele prądów XVIII – wiecznych, tj. klasycyzmu i sentymentalizmu.

Obaj cieszyli się wielkim autorytetem, obaj też patronowali zwalczającym się dwóm antagonistycznym obozom literackim.

Początek XIX w. – nowe pokolenie poetów, które choć jeszcze silnie związane z Oświeceniem, wniosło do literatury tendencje nowatorskie, stawiające ją u progu romantyzmu.

Najwybitniejsi przedstawiciele:

Przeciwstawiali się oni monumentalizmowi poezji klasycyzmu, która wzorem Michała Łomonosowa (1711-1765) opiewała przede wszystkim ,,wysokie” przedmioty nie pozostawiając miejsca na sferę doznań i przeżyć intymnych.

Nowe rozwiązania:

Batiuszkow – rozmiłowany w antyku i renesansowej poezji włoskiej. Kładł nacisk głównie na doznania zmysłowe, które wyrażał przede wszystkim w wierszach anakreontycznych (wywodzi się od poety grackiego Anakreonta /VI w p.n.e./.Utwory liryczne sławiące uroki życia, miłość, wino, biesiady) i elegiach.

Żukowski – piewca smutku i melancholijnej zadumy nad światem, który zatrzymywał się nad trudno uchwytnym i trudnymi do wypowiedzenia pierwiastkami życia psychicznego.

Ich twórczość złożyła się na zwarty system, określony później przez Puszkina mianem ,,szkoły harmonijnej ścisłości”. Owa ,,harmonijna ścisłość” nie wychodziła jednak poza postulat absolutnej stylistycznej stosowności każdego słowa.

Ten system został gwałtownie zaatakowany przez tradycjonalistów, którym przewodził Aleksander Szyszkow (1754-1841). Nawiązując do teorii ,,trzech stylów” Łomonosowa (której zapamiętale bronili) przeciwstawiali wygładzonemu, eleganckiemu i wytwornemu stylowi karamzistów własny wariant ,,średniego” stylu. Przywracał on zagubioną prostotę języka rosyjskiego, otwierał do niego dostęp nawet wulgaryzmom i jędrnym wyrażeniom ludowym. Nie odrzucali ani ody ani poematu bohaterskiego.

Karamziniści (w przeciwieństwie do swych antagonistów) przenosili na grunt rosyjski doświadczenia literatur zachodnioeuropejskich (głównie francuskiej), podczas gdy zwolennicy Szyszkowa kładki nacisk przede wszystkim na tradycje rodzinne.

Z czasem tradycjonaliści skupili się w oficjalnym stowarzyszeniu Biesiada Miłośników Słowa Rosyjskiego (1811-16), karamziści zaś utworzyli kameralne kółko pod nazwą Arzamas (1815-17).

<<>>

WCZESNE WIERSZE PUSZKINA

Wiersze licealne. Aleksander Puszkin (ur. 6 czerwca 1799r. w Moskwie, zm. 10 lutego 1837r. w Petersburgu) od lata 1811r. do czerwca 1817r. przebywał w Carskim Siole (obecnie: Puszkin) pod Petersburgiem, gdzie w letniej rezydencji carów uruchomiono właśnie nowy zakład naukowy, uprzywilejowane liceum, które miało kształcić światłych urzędników dla potrzeb administracji państwowej. Puszkin należał do pierwszego rocznika jego wychowanków. W liceum też zaczął się przejawiać jego dar poetycki (po latach wspomina o liceum w VIII rozdziale Eugeniusza Oniegina).

Pierwsze zachowane wiersze Puszkina pochodzą z r. 1813 – tę datę uważa się za początek jego drogi twórczej. Niektóre zapisy pamiętnikarskie dowodzą, że zaczął pisać w wieku 8 lat (po francusku). W 1814r. czasopismo <<Wiestnik Jewropy>> wydrukowało jego wiersz Do przyjaciela rymotwórcy. Do chwili ukończenia liceum napisał ok. 130 utworów. Wcześnie więc zyskał znany rozgłos. Planując w r. 1816 tomik swych poezji (nie ukazał się), Puszkin ułożył swój dorobek młodzieńczy w czterech działach, które obejmowały kolejno: listy poetyckie, utwory liryczne (tak określał wiersze bliskie odzie), elegie oraz epigramaty i inskrypcje.

List Do Licyniusza (1815) – jest to wiersz tyranoburczy , odzwierciedlający nastroje opozycji antydespotycznej, z której wkrótce zrodził się pierwszy w dziejach Rosji zorganizowany i świadomy swych zamierzeń i celów ruch rewolucyjny, znany później jako dekabryści. W grudniu 1825r. podjęli w Petersburgu i na Ukrainie próbę zbrojnego obalenia absolutyzmu – tragiczna klęska rewolucji szlacheckiej.

List Do Licyniusza otrzymał szatę antyczną (kostium rzymski), Która od czasów Wielkiej Rewolucji Francuskiej stała się przejrzystą i powszechnie zrozumiałą maską przykrywającą aktualne treści społeczne. Utwór był świadectwem nurtujących poetę nastrojów wolnościowych i zapowiedzią jego późniejszych wierszy politycznych.

W twórczości młodzieńczej problematyka ponadosobista zajmowała margines.

Pod koniec 1814r. powstały Wspomnienia w Carskim Siole pierwszy wiersz podpisany później w druku pełnym imieniem i nazwiskiem Puszkina, który w styczniu 1815r. deklamował na pierwszym publicznym egzaminie przejściowym z niższego na wyższy kurs liceum, między innymi w obecności Dierżawina (oddziaływał na poetę). W podobnym stylu patetycznej retoryki napisana jest oda Napoleon na Elbie (1815), a także oda Na powrót cesarza z Paryża w 1815 roku (1815). Odbiły się w nich patriotyczne uniesienia z okresu wyprawy moskiewskiej Napoleona i wydarzeń wojennych lat następnych.

W listach poetyckich i satyrach literackich dominowała problematyka własnej postawy i wyboru określonej tradycji. Świadczyły one, że Puszkin świetnie znał ówczesny układ sił w literaturze. Opowiedział się stanowczo przeciwko tradycjonalistom spod znaku Szyszkowa, których w swoich wierszach na wszelkie sposoby ośmieszał i dyskredytował. Nie oszczędził nawet Dzierżawina, dla którego żywił niekłamany podziw. Puszkin odrzucił poezję ,,bohaterską”, wyśmiewał odę jako gatunek najbardziej dla nich typowy. Każdy temat ,,wzniosły” uznał za niegodny daru poetyckiego. Odę kojarzył z mozolną rzemieślniczą pracą, zasadniczo sprzeczną z samą istotą natchnienia.

Tematem poezji winny być osobiste, intymne przeżycia człowieka, jego prywatne radości i smutki. Dylemat: droga poety ,,czułego”, bądź ,,bohaterskiego. W XVIII w. udawało się jeszcze godzić obie postawy. Teraz stało się to niemożliwe.

Poeta ,,czuły” nie mógł być jednocześnie ,,bohaterskim”. Puszkin obrał drogę poety ,,czułego” i manifestacyjnie wyrażał taką postawę w swoich utworach, ale jednocześnie pisał utwory (niezbyt liczne) typu Wspomnień w Carskim Siole czy listu Do Licyniusza, czyli zajmował stanowisko, które sam namiętnie zwalczał.

Jako poeta czuły, uprawiał wiele gatunków lekkiej poezji, szczególnie w jej odmianach anakreontycznej i elegijnej (melancholijnej). Pisał: listy poetyckie, romanse, epigramaty, wiersze sztambuchowe, ballady, elegie, satyry, podejmował próby utworów dramatycznych i epiki wierszowanej.

Na wzór Moich penatów Batiuszkowa napisał Miasteczko (1815). Manifestowanie poety do tworzenia własnego świata. Świata, w którym rolę pierwszoplanową, nadrzędną grały czysto intymne, głęboko osobiste przeżycia ludzkie. Postać poety i jego ,,gospodarstwo” były umownie stylizowane, pełne mitologicznych ozdobników. Mówiły one nie tyle o rzeczywistych przeżyciach jednostki, co przedstawiały ich niejako idealną normę. Miasteczko wyrosło więc nie z podłoża biograficznego, lecz z przejęcia przez młodego autora określonej konwencji literackiej.

Cała młodzieńcza twórczość Puszkina miała charakter umowny, wyrastała z przyjęcia norm ,,szkoły harmonijnej ścisłości”.

Mimo konwencjonalności utwory te stanowiły świetną szkołę sprawności poetyckiej – pomogły one Puszkinowi opanować język uczuć.

Twórczość okresu petersburskiego. Po ukończeniu liceum w czerwcu 1817 r. Puszkin został skierowany na służbę do kolegium spraw zagranicznych. Poeta uczestniczył w ostatnim roku istnienia Arzamasu, był członkiem literacko-towarzyskiego ugrupowania Zielona Lampa, kierowanego przez dekabrystowski Związek Dobra Powszechnego, odwiedzał salony literackie, pasjonował się teatrem, umacniał znajomości. Znalazł się w kręgu oddziaływania ideologii dekabrystowskiej.

W ukierunkowaniu ewolucji ideowej (jego poglądy uległy radykalizacji) szczególna rolę odegrali bracia Aleksander i Mikołaj Turgieniewowie oraz Piotr Czaadajew.

Turgieniewowie nakłonili go do przestrojenia poezji z tonów kameralnych, intymnych, melancholijnie elegijnych na podniosłe nuty ponadindywidualnie-społeczne i polityczne. W stylu poezji intymnej ukształtował elegię [,,Żegnajcie, wierne dąbrowy!”] (1817).

Puszkin nadal pozostawał na gruncie tych samych gatunków, które uprawiał w liceum, nadal opiewał bądź zbolałą duszę, bądź też sławił uroki przyjacielskich biesiad pod znakiem Bachusa i Cyprydy. Nie stronił przy tym od frywolności czy renesansowej rubaszności. Nadrzędna idea tych utworów – idea wolności, rozumiana nie jako kategoria społeczna, lecz prywatna, głęboko osobista.

Jako poeta intymny deklarował również solidarność z Żukowskim, podkreślając natchnioną poetyckość jego wierszy. Sięgał po balladę, po raz pierwszy w swej twórczości wprowadzając w Rusałce (1819) motyw ludowej fantastyki.

Wiersz polityczne. Równolegle Puszkin pisał wiersze polityczne. Deklarował zerwanie z poezją intymną, uznał bowiem, że naczelnym zadaniem poety jest opiewanie zjawisk życia zbiorowego, a przede wszystkim wolności, rozumianej jako kategoria społeczna. Po ukończeniu liceum napisał odę Wolność. Rozpoczyna się ona od wyznania o charakterze ,,programu”, w którym wyrzekł się ,,zniewieściałej liry”.

Jawna sprzeczność: zaniknięty system stylistyczny ,,szkoły harmonijnej ścisłości” odcinał literaturę od kwestii społecznych i politycznych, te zaś gwałtownie się do niej wdzierały. W epoce rewolucji szlacheckiej wzajemne oddziaływanie literatury i polityki były w Rosji ogromne. Idee rewolucyjne kształtowały oblicze piśmiennictwa, piśmiennictwo zaś stawało się otwartą trybuną polityczną i czynnikiem rewolucjonizującym społeczeństwo.

Program ody Wolność był umiarkowany: wyrastał z oświeceniowego kultu prawa. Abstrakcyjne, odwieczne prawo, wyniesiono ponad naród i ponad monarchę, zostało uznane za czynnik regulujący całe życie społ., za gwaranta swobód obywatelskich i wolności politycznej. Tak więc monarcha otrzymuje władzę nie z urodzenia, nie z łaski bożej, lecz na mocy prawa, ciąży więc na nim obowiązek jego przestrzegania. Był to więc umiarkowany program ograniczenia absolutyzmu aktem prawnym zgodny z ówczesnym dążeniem petersburskich rewolucjonistów.

Jednak mimo odrzucenia samej myśli rewolucji oda Puszkina byłą wierszem rewolucyjnym. Sięgnięcie po ten gatunek nie było przypadkiem- dla wyrażenia treści obywatelskich najbardziej przydatnymi wydawały się wówczas stare, wypróbowane formy podniosłej liryki klasycystycznej. Puszkin sięgał do:

W Bajkach wykpił liberalną frazeologię Aleksandra I, który w mowie na otwarcie sejmu Królestwa Polskiego w Warszawie (1818) zapowiedział nadanie aktu konstytucyjnego całemu imperium. Z treści można wnioskować, iż poeta nie wierzył w możliwość reform ustrojowych.

List Do N.J. Pluskowej zawierał deklarację niezawisłości poety, który swą muzą uczynił wolność.

Największą popularność zyskał list Do Czaadajewa. Apel do młodego pokolenia o postawę patriotyczną, o poświęcenie wszystkich sił w walce o dobro ojczyzny. Jest on wyzbyty patetyczności, retoryki i natrętnego dydaktyzmu.

Wieś- składa się z dwóch części zespolonych na zasadzie kontrastu:

Sielankowa wizja uległa gwałtownemu zburzeniu, ponieważ poeta-obywatel dojrzał to, czego nie widział sielankopisarz: powszechność i powszedniość zbrodni popełnionych na chłopstwie.

Wiersze polityczne Puszkina wiązały się najściślej z działaniem i ideologią szlacheckich rewolucjonistów, odzwierciedlały ich siłę i słabość zarazem.

<<>>

WIERSZE CZASU ZESŁANIA

W guberniach południowych. W maju 1820 r. Puszkin opuścił Petersburg, rozpoczynając pierwszy, tzw. południowy okres swego zesłania. Rozwiązania literackie tego czasu miały charakter przełomowy. Stworzył rosyjski wariant powieści poetyckiej, pisząc cykl tzw. poematów południowych i otworzył drogę do poematu dygresyjnego, bo już w 1823r. powstał pierwszy rozdział Eugeniusza Oniegina, który ukończony w 1831r. stał się dziełem jego życia.

Nowa postawa wobec świata. Proces rozpadu dawnych, ,,czystych” struktur poetyckich klasycyzmu choć rozpoczął się już w ostatnich dziesięcioleciach XVIII w., w trzeciej dekadzie XIX w. uległ wyraźnej intensyfikacji. Przezwyciężenie ograniczeń stało się wręcz założeniem programowym. Realizował je przede wszystkim Puszkin. Nową postawę wobec rzeczywistości ukształtowały osobiste przeżycia i doznania poety, wspierane lekturą dzieł Byrona. Byron natychmiast znalazł w Rosji równie gorących entuzjastów, co zagorzałych przeciwników.

Wielka Rewolucja Francuska, która zburzyła dawny ład, gruntownie zmieniła świadomość ludzką.

Puszkin, podobnie jak Mickiewicz czy Słowacki, był ,,struną epoki” i podobnie jak oni wyrażał świadomość swych czasów. Bajronizm stanowił, istotny element jego świadomości. Nie wszystkie środowiska literackie akceptowały krańcowy indywidualizm Byrona i nie do wszystkich przemówiła podejmowana przez niego problematyka ogólnoludzka. Obojętni wobec niej pozostawali m.in. dekabryści, którzy hołdowali zasadom etyki społecznej Oświecenia. W poecie angielskim cenili przede wszystkim człowieka czynu, bojownika o wolność, odrzucali zaś jego postawę filozoficzną, jego pesymizm i sceptycyzm.

Puszkin nadaje swym wierszom charakter autobiograficzny, własny los zaczął utożsamiać z losem pokolenia. Podmiot liryczny jego utworów, nie tracąc jednostkowej konkretności, wyrażał świadomość ogólną. Tę nową postawę po raz pierwszy wyraził w elegii [Zgasło już światło dnia] (1820), zakreślając w niej zarazem krąg najważniejszych tematów.

Rozczarowanie do nieprzychylnego jednostce społeczeństwa i uznawanych przez nie wartości splotło się z motywem ucieczki od niego, chociaż poeta równolegle nie przestał siebie określać także jako wygnańca. Wymuszone zerwanie z poprzednim trybem życia surowo teraz ocenianym, zaczął traktować jako akt swobodnego wyboru.

Mit człowieka naturalnego i idee zwane russoizmem zyskały ogromną popularność w dobie romantyzmu. Na ich podstawie rozwinął się kult natury, która stanowić miała skuteczny środek na dolegliwości nękające współczesne społeczeństwo.

W kręgu oddziaływania tych idei pozostawała także liryka Puszkina, zwłaszcza cykl wierszy związanych z Krymem. Autor rysował jaskrawymi barwami przyrodę Południa.

Listy poetyckie. Podobna problematyka przewija się także przez listy poetyckie, z których szczególną wagę mają dwa: Do Czaadajewa (1821) i Do Owidiusza (1821).

W liście Do Czaadajewa (drugim z kolei skierowanym do tego adresata), Puszkin najpełniej rozwinął motyw autobiograficznego ,,przypomnienia”. Przeszłość, ta niedawna, petersburska, oceniał jako ,,utracone lata” burzliwej młodości, jako czas pomyłek, gorzkich doświadczeń, zawodów i rozczarowań. Lata carsko sielskie zyskiwały wymiar idealny i zachowały go w całej twórczości Puszkina.

W liście Do Czaadajewa pojawiają się dawne motywy poezji elegijnej, dobrze znane z wcześniejszych wierszy Puszkina.

Charakter podmiotu lirycznego, sens ogólny losu poety: los wrażliwego i myślącego człowieka postawionego wobec nieprzychylnego mu świata, człowieka który snuje refleksje zarówno o tym świecie jak o swoim do niego stosunku, o powikłaniach własnego życia duchowego, o swoich wzlotach i upadkach. Nie ma tu jednak ani retoryki, ani dydaktyzmu.

Ze wszystkich wierszy napisanych na Południu Puszkin najbardziej cenił list Do Owidiusza. Zdołał w nim w jednolitą całość kompozycyjną ująć różnorodne tematy.

Zgodnie z legendą (o której nieprawdziwości Puszkin wiedział), wygnany z Rzymu Owidiusz miał przebywać na zesłaniu w Besarabii, na terenach, gdzie zesłańczy żywot pędził również autor. Legenda więc miała wartość szczególną – pozwalała przyrównać losy zesłańców, oddzielonych wprawdzie kilkunastu stuleciami, ale połączonych talentem poetyckim i wspólnym skrawkiem ziemi wygnania.

Ze starożytnym cierpiętnikiem kojarzył się w świadomości Puszkina jeszcze jeden poeta – Eugeniusz Baratynski (Do Baratyńskiego. Z Besarabii (1822).

Poeta sięgnął do tematu historycznego (antycznego). Owidiusz nie jest przy tym ilustracją oderwanego wyobrażenia o starożytnym Rzymianinie, lecz konkretną, żywą postacią człowieka. Przy jej kształtowaniu Puszkin korzystał ze źródeł historycznych i z samej twórczości poety rzymskiego.

Myślenie historyczne Puszkina nie miało jeszcze wtedy postaci dojrzałego historyzmu. Puszkin poszukiwał w dziejach wspólnych, niezmiennie powtarzających się pierwiastków. Puszkin zestawia losy obu zesłańców nie tylko na zasadzie podobieństwa, ale i kontrastu, zyskując dzięki temu pogłębienie rysunku psychologicznego.

Ballady. W przeciwieństwie do literatury polskiej, w poezji rosyjskiej ballada nie pełniła roli przełomowej, nie zyskała też również wielkiej popularności. Jej świetność wiązała się z dwiema pierwszymi dekadami stulecia, głównie z Żukowskim.

U Puszkina nie zajmowała miejsca szczególnie eksponowanego.

Balladą jest Czarny szal (1820), w pierwodruku określony mianem ,,pieśń mołdawska”, który opiera się na motywach folklorystycznych. Dynamizm fabuły i pełen ekspresji melodramatyzm. Egzotyczność sytuacji, postaci i nieokiełznanych, południowych namiętności. Nie występują w niej pierwiastki nadprzyrodzone.

Pieśń o wieszczym Olegu (1822( - jedyny utwór z okresu południowego oparty na narodowym temacie historycznym.

Zainteresowani przeszłością narodową było w romantyzmie zjawiskiem powszechnym. Na Puszkina (który sam interesował się historią) środowiska literackie wywierały wręcz nacisk, aby zaczął wprowadzać do swej twórczości narodowe wątki historyczne.

Podejmował takie próby, ale żadnej z nich nie doprowadził do końca. Doszedł do wniosku, że sam wybór tematu nie gwarantuje narodowej oryginalności i ,,samobytności” utworu. Pieśń o wieszczym Olegu, napisana z inspiracji Włodzimierza Rajewskiego jest więc w jego ówczesnej poezji zjawiskiem wyjątkowym.

Poezja i polityka. Poeta przyjął entuzjastycznie wybuch powstania greckiego i uważnie śledził ruch wyzwoleńczy na Bałkanach, poetyzował i heroizował wielki i święty czyn zbrojny jego uczestników. Zgodnie z duchem epoki interesowały go szczególnie natury niezwykłe i nieprzeciętne, obdarzone wielkimi namiętnościami. Na modłę bajroniczną nieraz je demonizował. Wolność i dążenie do niej uznał wręcz za prawo natury w ultra romantycznym Więźniu (1822) i w Ptaszku (1823) – w wierszach tych motywy polityczne w ogóle nie występują.

W poezji Puszkina wolność jest pojęciem wieloznacznym i dynamicznym, podlegającym wyraźnej ewolucji. Skierowanie uwagi ku naturom silnym, heroicznym, które światu potrafiły narzucać swoją wolę.

Były dwie postaci ,,snom naszym panujące” – tak je określił Puszkin w elegii Do morza (1824): cesarz i poeta – napoleon i Byron. Dla pokolenia romantycznego napoleon zachował aktualność i jako przykład męża stanu, i jako określona idea historiozoficzna.

Postać Napoleona występowała już w młodzieńczych wierszach Puszkina, gdzie niezmiennie towarzyszyły jej określenia wartościujące – zawsze ujemne. Charakter ocen zmienił się radykalnie w 1821r., gdy umarł cesarz (Oda Napoleon). Poeta nie kwestionuje już wielkości Napoleona, ale i nie wspiera jej argumentami historycznymi. Przeciwnie – podkreśla, że jego rola sprowadzała się do zdławienia ledwie zrodzonej wolności we Francji i do zniewolenia całej Europy – z wyjątkiem Rosji, że ludzkość zapłaciła ogromną cenę za krwawą epopeję.

W 1822r. Włodzimierz Rajewski, zwany ,,pierwszym dekabrystą”, z twierdzy, gdzie go więziono, przesłał przyjaciołom dwa listy poetyckie, w których zwraca się m.in. bezpośrednio do Puszkina. Wzywał go do całkowitego przestrojenia poezji na tomy rewolucyjne, za wręcz niemoralne uważając opiewanie miłości, gdy naród jest zniewolony, nawoływał do obrachunku z własną przeszłością i do podporządkowania całego życia ideom rewolucyjnego patriotyzmu. Listy te wywarły wielkie wrażenie na poecie. Po raz pierwszy w twórczości Puszkina tak wyraźnie przejawił się romantyczny konflikt między natchnionym poetą, a zwykłym ,,zjadaczem chleba”. O nastrojach poety niedwuznacznie mówił wiersz [Fale, kto wstrzymał pęd wasz rwący] (1823) zbudowany wyłącznie z retorycznych pytań i wykrzyknień. Obraz wzburzonych żywiołów, wody i wiatru, kojarzących się u Puszkina z wolnością, był przejrzystą metaforą określającą ruchy rewolucyjne, które przetoczyły się nad Europą. Jednakże coś wstrzymało ,,fal pęd rwący” i przemieniło ,,strumień buntowniczy” w martwo stojący staw. Uspokojenie żywiołów bezpośrednio zaważyło na stanie ducha podmiotu lirycznego. Wiersz ukazuje też nierozerwalny związek pomiędzy zjawiskami życia zbiorowego i osobistymi, intymnymi przeżyciami jednostki. Ta nierozerwalna całość cechuje osobowość człowieka romantycznego. Nade wszystko ceni on wolność – gardzi tymi, którzy nie umieją /nie mają siły/, boją się do niej dążyć. Gorzka refleksja nad stosunkiem między wybitną jednostką a zbiorowością.

Alegoryczny wiersz o siewcy ([Wolność siewca, sam na pole] 1823), oparty na przypowieści z Ewangelii św. Mateusza, należy do najbardziej przejmujących i najgłębiej pesymistycznych utworów poety. Tragizm człowieka wyjątkowego – bezcelowość, bezsensowność i beznadziejność jego natchnionego trudu, wszelkich dążeń i działań podejmowanych w imię zbiorowości. Była to reakcja na upadek ruchów rewolucyjnych w Europie.

Demon (1823)- szczytowy wyraz kształtu postawy wobec świata. U źródeł problematyki demonizmu legł biblijny mit o grzechu pierworodnym i wygnaniu z raju. Kwestie bytu: urządzenia świata i egzystencja człowieka. Demony reprezentowały siłę niszczącą, negacji.

Dla romantyków ta problematyka miała wielką wagę. Zgodnie z poglądami romantycznymi wiedza rodzi cierpienie, którego pozwala uniknąć bezpośredniość, akceptująca naturalny porządek rzeczy i pozwalająca zespolić się z naturą. Źródło podstawowych antynomii romantyzmu: romantyk, tęskniący za bezpośredniością, za naturalnym rozumieniem świata i organicznym z nim związkiem zerwanym przez świadomość, nie potrafił odrzucić tego, czego ciężar go przygniatał- świadomości. W Rosji najpełniejszy tero wyraz znalazł się w twórczości Michała Lermontowa.

Michajłowskoje. Dwuletni pobyt w tej wsi (sierpień 1824- wrzesień 1826)- okres wielkich dokonań i ważkich przemyśleń. Powstały tu trzy kolejne rozdziały Eugeniusza Oniegina, dramat Borys Godunow (1825), poemat żartobliwy Graf Nulin (1825), dwa cykle wierszy: Naśladowania Koranu (1825) i Pieśni o Stieńce Razinie (1826), prócz tego Scena z Fausta i inne.

Zapoznał się tam z prowincją szlachecką oraz z Rosją ludową, chłopską. Zamknięcie okres fascynacji barwną egzotycznością Południa i typem niezwykłego bohatera, heroicznego indywidualisty.

Kryzys indywidualizmu. Stopniowe narastanie kryzysu postawy indywidualistycznej (przewartościowanie stosunku do Byrona). Negacja świata stanowiła tylko przejściowy epizod. Jego twórczość dawała estetyczną afirmację świata. Swoistym rozliczeniem z własną postawą była elegia Do morza(1824). U źródeł wiersza legł wymuszony wyjazd z Odessy.

Romantycy dokonali „wielkiego odkrycia przestrzeni i czasu w rozmiarach dotąd nie spotykanych”. Stąd też w ich twórczości tak często pojawiał się nieskończony przestwór oceanu, bezkresny step, rwące się ku niebu łańcuchy górskie. W elegii Puszkina morze występuje na dwu planach:

wyraźna krytyka indywidualizmu występuje w Scenie z Fausta. Wiersz Puszkina wiąże się z Faustem Goethego tylko ogólną sytuacją fabularną i postaciami bohaterów. Jest to utwór liryczny mimo dialogowej formy dramatu.

Motywy orientalne. Na przełomie XVIII i XIXw. we wszystkich literaturach europejskich przejawiło się intensywne zainteresowanie Wschodem- orientalizm. Orientalizm wycisnął piętno już na epice średniowiecznej i barokowej, w dobie oświecenia stał się modą (zwłaszcza we Francji). Kostium wschodni był tam przede wszystkim alegorią, za którą kryły się aktualne problemy życia politycznego, społecznego i moralnego Europy.

W XVIIIw. zaczęły się rozwijać naukowe badania orientalistyczne, powstawały tłumaczenia arcydzieł literatury Wschodu. Nasiliło się to wszystko w romantyzmie. Najbardziej znanymi literackimi przejawami tego były dwie pierwsze pieśni Wędrówek Childe Harolda (1812) i tzw. poematy wschodnie Byrona (m.in. Giaur 1813, Korsarz 1814, Paryzyna 1819) oraz cykl wierszy lirycznych Goethego Dywan Zachodu i Wschodu (1819) napisany pod wpływem poety paryskiego Hafiza (ok. 1320-89).

W Rosji był podatny grunt na takie zainteresowania (przyczyny geograficzne, historyczne i polityczne). W wyniku licznych wojen, zwłaszcza o swobodny dostęp do Morza Czarnego itp. do imperium rosyjskiego weszły terytoria zamieszkałe przez ludność muzułmańską, a na południu i południowym- wschodzie Rosja sąsiadowała z Turcją i Persją.

Stworzenie mitu „wolnego Araba” czy „wolnego Beduina”, który realizował romantyczną tęsknotę za idealnym bohaterem, żyjącym w warunkach odmiennych od tych, jakie wytworzyła cywilizacja europejska. Wschód przemienił się w utopijną „szczęśliwą krainę”, wariant mitu o Arkadii.

Dążność do stworzenia specyficznego stylu orientalnego. Puszkin pisał wiersze liryczne, ale i powieści poetyckie, w których przetwarzał mit o „szczęśliwej krainie”. Dokonane w Fontannie Bakczysaraju przeciwstawienie świata muzułmańskiego chrześcijańskiemu w naturalny sposób skierowało uwagę poety ku religijnym wyobrażeniom islamu. Uważał, że ,,nawet w upojeniu wschodnim przepychem Europejczyk powinien zachować smak i spojrzenie Europejczyka”, dlatego był bardzo oszczędny i powściągliwy przy tworzeniu swoich stylizacji orientalnych. Nie przeciążał ich nadmierną metamorfozą, jaskrawą obrazowością i typowymi dla Wschodu frazeologicznymi związkami wyrazów. Zabarwienie wschodnie osiągał albo przez opis, albo przez podjęcie charakterystycznego tematu, wprowadzenie motywu, albo przez użycie nielicznych słów – sygnałów, które odsyłały do kręgu kulturowego Orientu.

Realizację tych zasad widać m.in. w wierszach z jesieni 1824r., połączonych tematem nieodwzajemnionej miłości ([,,O dziewo-różo, jam w okowach’], Winograd, Do fontanny pałacu w Baliczysaraju). Zabarwienie orientalne zyskały one dzięki wprowadzeniu popularnego w poezji wschodu motywu róży oraz słowika i róży, a także winogradu, pełniącego funkcję symbolu erotycznego. Szczytowym punktem orientalnym Puszkina był cykl Naśladowania Koranu (1824). Składa się on z 9 wierszy lirycznych. Przy ich pisaniu wspierał się na ,,Koranie”, ale traktował go dość swobodnie. Sens cyklu:

Pierwsze jest nieprawdziwe (w okresie zesłania Puszkinowi były obce nastroje religijne), pozostałe wzajemnie się uzupełniają.

,,Koran” zainteresował go jako wybitny dokument autentycznej kultury artystycznej, który odzwierciedlił obyczajowość średniowiecznych Arabów, ich fantazję poetycką i sposób rozumienia świata. Zachowując zasadniczy charakter zabytku, dał zarazem jego własną, samodzielną interpretację.

Wiersze programowe. Puszkin już w najwcześniejszych wierszach dążył do poetyckiego samookreślenia. Również podczas pobytu w Michajłowskiem napisał ważkie utwory o wyraźnie podkreślonym charakterze programowym: Rozmowa księgarza z poetą (1824), Andrĕ Chĕnier (1825) i Prorok (1826).

Rozmowę księgarza z poetą autor pierwotnie ogłosił jako wstęp do osobnego wydania pierwszego rozdziału Eugeniusza Oniegina (1825) – utwór ten stał się swoistym komentarzem do ,,romansu wierszem”.

Puszkin starł w niej dwa sposoby rozumienia twórczości poetyckiej:

Forma dialogu. Księgarz:

,,Kupczyć natchnieniem – to rzecz zdrożna,

Ale rękopis sprzedać można”

Kapitulacja Poety wobec komercyjnej, cynicznej trzeźwości Księgarza, sformułowana językiem prozy, oznaczała przynajmniej częściową rezygnację wysublimowanej idealności. Postaci obu uczestników zostały zarysowane z dużą dozą ironii – wiersza nie można rozumieć jako rozstrzygnięcia podniesionej kwestii estetycznej, lecz jako pytanie, na które trzeba dopiero szukać odpowiedzi.

Andrĕ Chĕnier – elegia historyczna. Apoteoza poezji politycznej i poety niezachwianie wiernego ponadosobistemu ideałowi wolności. Cenzura nie przepuściła tego fragmentu elegii, który zawierał opis wydarzeń rewolucyjnych (1789r.), a rozpowszechnianie go w odpisach (bez wiedzy autora) z czasem naraziło Puszkina na represje polityczne.

Monolog Chĕniera w przededniu kaźni. W obliczu czekającego nazajutrz szafotu bohater dokonuje obrachunku z samym sobą, z przeszłością. Mimo pojawiającego się niekiedy żalu za młodo umykającym życiem głosi on ostatecznie przekonanie o słuszności obranej drogi i deklaruje wierność idei wolności politycznej. W jego monologu przejawia się też kolizja między poezją liryczną, kameralną a społeczną, rozwiązana na rzecz postawy ponadosobistej.

Chĕnier interesował Puszkina jako poeta, który zdawał się zapowiadać odnowienie i odrodzenie poezji francuskiej poprzez wprowadzenie do niej ducha helleńskiego. Tworząc jego wizerunek, autor podniósł też kwestię niespełnionych nadziei, która go zawsze poruszała w losach poetów.

Najwyższym wzlotem myśli poetyckiej Puszkina był Prorok, napisany już po upadku powstania dekabrystów i po straceniu ich przywódców. Ideowo i stylistycznie utwór wiąże się z tradycjami poezji dekabrystowskiej. Szlacheccy rewolucjoniści mieli rozbudowany program estetyczno-literacki, który wyznaczał literaturze doniosłą funkcję społeczna. Poeta świadomy swych zadań i obowiązków wobec zbiorowości, winien być trybunem ludowym, wodzem i nauczycielem. Nierzadko przywdziewał szaty biblijnego proroka. Dekabrystowski poeta-prorok nie był profetą, nie przewidywał przyszłych losów narodu, lecz ganił konkretne przejawy zła społecznego i wskazywał drogi wiodące ku dobru.

Dosłowny sens Proroka wiąże się z ,,Biblią”, czego dowodzą i pożyczki tekstowe z ,,Księgi Izajasza”, i zastosowana konsekwentnie forma monologu lirycznego. Puszkin posłużył się tu słowami i wyrażeniami zaczerpniętymi z języka staro-cerkiewno - słowiańskiego – uznanego źródła podniosłego stylu oratorskiego. Wprowadził typowe dla ,,Biblii” konstrukcje stylistyczne z anaforycznym spójnikiem ,,i”. Puszkin, myślący racjonalistyczne, nie podzielał teorii inspiracji Friedricha Wilhelma Schellinga, której hołdowali rosyjscy zwolennicy niemieckiego filozofa. Zgodnie z tą teorią w akcie tworzenia nie uczestniczy świadomość poety, jest on jedynie narzędziem w ręku Boga, przekazującym prorocze prawdy objawione. W Koncepcji Puszkina przeciwnie – właśnie świadomość, wiedza o wszechświecie uzyskiwana w momencie natchnienia czyni poetę prorokiem, który dzięki swej świadomości ma prawo / obowiązek uczestniczenia w życiu zbiorowości.

Prorok stanowi jedną z najważniejszych deklaracji programowych Puszkina.

Wiersze miłosne. Lirykę Puszkina charakteryzują: kontrasty, antytezy, dramatyczne spięcia. Uczucie ,,przeżycia” przedstawiał dynamicznie, w zmienności. Spalony list (1825) – fizykalny proces palenia listu, analiza kolejnych stadiów uczucia.

Wyjątkowo rzadko Puszkin rysował wyidealizowany obraz dziewczyny. W liryce miłosnej tych lat pojawia się ,,granica rzeczy nieprzestępnych” – jako rzeczywiste, bezpowrotne przemijanie, będące nieodłącznym elementem urządzenia świata. Przyczyną przeżyć stają się nie zawiedzione uczucia, (zdrada, nieodwzajemniona miłość), lecz zupełna obojętność wobec spraw ostatecznych, niewzruszony chłód serca wobec ,,ufnego cienia”. Spośród arcydzieł poezji Puszkina największą popularność zyskał wiersz Do *** (1825).

W utworze mowa o Annie Keru. Jednak osoba adresatki spełnia jedynie rolę katalizatora, który przyśpieszył wypowiedzenie przez poetę nagromadzonych uczuć, myśli i nastrojów. Puszkin posłużył się tutaj formą biograficznego ,,przypomnienia”. Losy podmiotu lirycznego zbudowane na zasadzie kontrastu – przeciwstawianie różnych kręgów czasowych, z których jedne wiążą się z ulotną chwilą nagłego olśnienia, inne – z beznadziejnym, wlokącym się w nieskończoność istnieniem pośród udręk życiowych zacierających pamięć nawet o ,,niebiańskich rysach’. I to przezwyciężenie męczącego stanu ducha umożliwiło powrót miłości, razem z nią – intensywne odczucie pełni życia.

Wiersz Do *** nie jest przesłaniem do Anny Keru, które można wyjaśnić wyłącznie w kategoriach biograficznych, ale nie jest też abstrakcyjnym rozważaniem o rodzeniu się natchnienia – obie te warstwy (miłosna i refleksyjne) zrosły się w nierozerwalną całość wyrażającą optymistyczne rozumienie świata.

Pierwiastki ludowe. Postulat ludowości w programach literacko-estetycznych pierwszego ćwierćwiecza XIX.

Ludowość = nadanie literaturze charakteru narodowego. Wyjaśnienie czynników prowadzących do jej osiągnięcia zajęło jedno z głównych miejsc w polemikach literackich lat 1800-1825. Wzmożony proces narodotwórczy uświadamiał konieczność rozwiązania problemów, które podniosła już myśl oświeceniowa, przede wszystkim Johann Goffried Herder w tezach o istnieniu różnych typów kultur narodowych. Problem ludowości ulegał ciągłej konkurencji. Najostrzej wyrażał się w stanowisku wobec folkloru literackiego, tj. słownej twórczości ludu:

W 1832r. Sergiusz Uwarow (ówczesny wiceminister, później minister oświaty) sformułował tzw. teorię oficjalnej ludowości, którą zawarł w trójczłonowym określeniu organicznych cnót narodu rosyjskiego i zarazem zasad, jakimi kieruje się rząd w swej polityce: prawosławie, samo dzierżawienie i ludowość.

Cnoty te miały być świadectwem głębokiej odrębności Rosji od reszty Europy, a jednocześnie miały stanowić o jej mocy i trwałości. Zgodnie z tą teorią:

Puszkin nie pozostał obojętny wobec tych kwestii. Poezja ludowa (którą w Michajłowskiem zaczął systematycznie zapisywać) była dla niego nie tylko szacownym zabytkiem dawności, wartościowym jako źródło historyczne, lecz zjawiskiem żywym. Siła folkloru jego zdaniem polegała przede wszystkim na jego autentyzmie i niekłamanej poetyczności. Za najdoskonalsze ludowe stylizacje poety uważa się jego baśnie napisane w latach 30, które w znacznej mierze opierają się na własnych zapisach autentycznych tekstów folklorystycznych. Ale już wcześniej zauważyć się dało istotę poezji ludowej w jego dziełach. Pierwsze przykłady dojrzałego nawiązania do folkloru pochodzą z okresu zasłania do Michajłowskiego. Wówczas powstał tzw. prolog do Rusłana i Ludmiły, a przede wszystkim ,,ludowe” fragmenty Eugeniusza Oniegina w rozdziale III i V.

Pierwiastkami ludowymi poeta nasycił Wieczór zimowy (1825), w którym opis wyjącej za oknami zamieci (smutek i przygnębienie) przedstawił przez animizujące i personifikujące porównania rosyjskiej poezji ludowej.

Najwyższy związek z folklorem cechuje Pana młodego (1825), który sięga wprost do konkretnego ustnego wariantu ludowej pieśni rosyjskiej – baśni o dziewczynie i rozbójnikach. Puszkin sięgną też do poezji obrzędowej i do pieśni lirycznych.

Fabuła w formie ballady romantycznej: zastosował balladę techniką narracyjną, wyzyskał energiczną strofę Lenory Gottfieda Bürgera, a kompozycję podporządkował zasadzie tajemnicy.

Językowo- stylistyczna warstwa ballady- autor nie dążył do naśladowania w całym utworze mowy ludu, nie starał się o demonstracyjne podkreślenie „gminności” poszczególnych wyrazów. Konsekwentnie zmierzał do nadania językowi ballady charakteru jednolitego- do obalenia granic między wyrażeniami i zwrotami potocznymi, kolokwialnymi, a językiem literackim.

Pan młody nobilitował folklor, podnosząc go do go cności pełnowartościowej, autentycznej poezji, która niesie w sobie wielkie wartości estetyczne i ma charakter prawdziwie narodowy.

Cykl Pieśni o Stieńce Razinie (1826)- nie ma dokładnych odpowiedników w folklorze, ale pozostał z nie organicznie związany. Podstawą stylizacji był XVII- wieczny holender budujący okręty, który przebywał w Rosji. Razi stał się bohaterem pieśni ludowych. Od pracy nad Borysem Godunowem datuje się stałe zainteresowanie poety historiotwórczą rolą ludu. z postacią Razina wyraźnie koresponduje postać innego przywódcy chłopskiego- Pugaczowa, przedstawionego w późniejszej powieści historycznej, Córka kapitana (1833-36).

Inne wiersze. Listy poetyckie i formy im pokrewne. Do Jazykowa (1824 i 1826) i Do Kozłowa (1825). Najważniejszy- utwór 19 października (1825), chronologicznie pierwszy z 5-członowego cyklu wierszy na kolejne rocznice otwarcia liceum w Carskim Siole. Ekspozycja, którą stanowi upoetyzowany krajobraz północy- jeszcze niedawno ujemnie oceniany.

Mimo afirmacji świata z jego nieodłącznymi urządzeniami przez lirykę Puszkina przewija się w istocie tragiczna postać podmiotu lirycznego. Jest on poetą, utalentowanym przedstawicielem swego pokolenia, którego prześladuje zły los, miota nim po świecie, nie dając wytchnienia, czyni zeń tułacza w ziemi ojczystej.

Te same motywy, taka sama konstrukcja jednostkowego losu ludzkiego, występują w pogodnym 19 października: człowiek jest „Z krańca na kraniec gnany nawałnicą| I zaplątany w sieć dali surowej”. Puszkinowskiemu stosunkowi do świata była właściwa antytetyczność: głosił jego filozoficzną i estetyczną afirmację, wynikającą ze zrozumienia praw nim rządzących, równocześnie zaś mówił o głębokim tragizmie życia.

<<>>
PO ZESŁANIU (1826-1830)

Wiersze polityczne. Po zwolnieniu z zesłania spotkał się z carem Mikołajem I. przyznał się do solidarności z dekabrystami i stwierdził, że tylko okoliczności zewnętrzne sprawiły, że nie stanął wraz z nimi w Petersburgu w grudniu 1825r. Na pytanie cara czy zmienił poglądy, odpowiedział twierdząco i zobowiązał się nie pisać niczego, co by mierzyło w rząd. Obdarowany osobistą wolnością, uwolniony od zwykłej cenzury, Puszkin był oczarowany łaskawością monarchy.

Po klęsce dekabrystów jedyną realno, liczącą się siłą by rząd. Poeta uznał więc, że tylko bezpośrednie wpływanie na jego politykę stanowić może formę skutecznego działania. Tymczasem stosunki poety z Mikołajem były dalekie od harmonijności. Cesarz widział w nim groźnego przeciwnika, podejrzanego proroka. Mikołaj do końca życia poety otaczał go misterną siecią intryg i zobowiązań oraz opieką policji politycznej.

Na rozmowę z carem odpowiedział Stancami (1826), które fatalnie zaciążyły na społecznej reputacji Puszkina. Przeprowadził w nich analogię między Mikołajem I, a Piotrem I, formułując szeroki program konstruktywnego działania przeniknięty duchem humanizmu, reformatora anachronicznej struktury Rosji postawił za wzór współcześnie panującemu potomkowi. W zakończeniu wiersza apelował o łaskę dla dekabrystów. Piotra I uważał za rewolucjonistę na tronie (Robespierre’a i Napoleona w jednym). Puszkin obdarzony zmysłem historii, Stancami trwale wprowadził Piotra do swej twórczości. Interesował się nim jako:

Dumny ze starego rodu Puszkinów, dzieje Rosji traktował wręcz jako dzieje rodzinne, „domowe”, a założycielem rodu matki był Ibrahim Hannibal, wychowanek i współpracownik cara- reformatora.

Stance były tragiczną pomyłką poety. Tłumaczył się z nich w wierszu Do przyjaciół (1828). Kierowano pod jego adresem zarzuty, że zdradził ideały młodości i wyrzekł się przyjaciół- dekabrystów- nie były uzasadnione. Wielokrotnie składał poetyckie deklaracje solidarności z dekabrystami.

W kontekście szeroko rozumianych idei dekabrystowskich należy rozpatrywać wiersz Anczar (1828). Wiersze o podobnym wygłosie [W głębinie syberyjskich rud] (1827), Arion (1827).

Negacja i afirmacja świata. Puszkin nie zarzucił innych dziedzin twórczości na rzecz poezji obywatelskiej. Poeta kontynuował prace nad kolejnymi rozdziałami Eugeniusza Oniegina, pisał poemat historyczny (Połtawa), prozę fabularną (Murzyn Piotra Wielkiego), prowadził działalność publicystyczną i krytycznoliteracką, pisał też dalej wiersze osobiste. Wzrosła ilość utworów niedokończonych. Pisał mniej niż w Michajłowskiem i z większym trudem.

W liryce, oprócz wierszy miłosnych były utwory refleksyjne, wzmógł się pierwiastek intelektualny. Coraz częściej pochłaniały go pytania uniwersalne i sens i cal istnienia. Wbrew deklarowanej w Stancach ufności w przyszłość coraz częściej poddawał się sceptycyzmowi, pesymizmowi, nawet rozpaczy. Zwolnienie z zesłania nie rozwiązało dręczących go problemów, przynosiło natomiast nowe. Nie zdołał zapewnić sobie jakiejkolwiek osobistej stabilizacji, zmieniał miejsca pobytu.

W liryce Puszkina z lat 1827-30 zdecydowanie przeważały nuty pesymistyczne. Określały też tonację wiersz „podróżnych”, połączonych motywem drogi. Tą serię „rosyjskich dróg” rozpoczyna Droga zimowa (1826)- dominujący temat samotności, smutku i bezgranicznej nudy. Poeta dał tu opis podróży zimowym traktem i analizę wzajemnego powiązania między stanem psychicznym człowieka a zjawiskiem przyrody. Droga- metafora życia ludzkiego.

[Pojedźmy, juzem gotów, przyjaciele, z wami] (1829). Droga ucieczki „przed pyszną dziewczyną”, przed samym sobą, przed własnym smutkiem i rozpaczą. Skargi podróżne (1829)- odpowiedź na to, co powoduje poczucie zagrożenia, osamotnienia i wyobcowania z rzeczywistości. Podejmują one temat napisanego na Południu Wozu życia (1823).

Oba wiersze różnią się od siebie:

Puszki nieraz powracał do tego motywu w wierszach z jesieni bołdinowskiej i w liryce z lat 30., w prozie fabularnej i w artykułach publicystycznych. Podjął go także w Biesach, pierwszym wierszu napisanym jesienią 1830r. w Bołdinie (obraz śnieżycy). Jego wizja świata nie ma motywacji folklorystycznych, zawiera natomiast reminiscencje z Piekła Dantego. Oba te utwory mają sens symboliczny. Krańcowo pesymistyczne widzenie świata zyskuje tu wymiar wręcz kosmiczny, stając się wszechogarniającym filozoficznym symbolem: wszystko wydaje się ogarnięte wirem powszechnego bezsensu, wciągnięte w jakiś przerażający, ponury taniec diabelski.

Pesymizm przejawiał się także w innych wierszach Puszkina, nie związanych z motywem drogi i zamieci. Życie staje się w nich „pustynią ziemską” z błąkającymi się po niej ludźmi- wygnańcami, którym ukojenie może dać tylko śmierć (Przypomnienie 1828, [O daremne! O zwodnicze] 1828).

Liryka z lat 1827-30 stanowiła odbicie kolejnego kryzysu duchowego poety. Przykładem sposobu przezwyciężenia i rozwiązywania istotnych wątpliwości egzystencjalnych jest wiersz [Czy błądzą po ulicach szumnych]. Jego poetyckim tematem jest śmierć. Paradoksalność utworu- myśl o śmierci wywołują tu zjawiska, które zwykle wcale się z nią nie kojarzą. Rodzi się ona więc na „ulicach szumnych”, „w świątyni ludnej”, „wśród młodzieńców nierozumnych”, budzi ją widok trwałego dębu, a nawet niemowlęcia. Potraktowanie życia i śmierci nie jako pojęć przeciwstawnych, lecz stanowiących wewnętrzną jedność, która przejawia się w naturalnym prawie przemijania. Życie w istocie jest wieczne i niezniszczalne, toteż rozmyślanie o śmierci kończy się triumfalnym akordem na jego cześć. Puszkin dokonał więc filozoficznej afirmacji życia, dając odpowiedź na podstawowe pytanie egzystencjalne. Punkt ponadindywidualnego oparcia, który pozwalał wyjść z nastrojów beznadziejnego pesymizmu. Inny punkt oparcia: heroiczna przeszłość narodowa. Urzekło go piękno ziemi rosyjskiej, która najczęściej kojarzyła się dotychczas z poczuciem samotności, wyobcowania i zagubienia. W Ranku zimowym (1829) zestawił dwa krajobrazy zimowe i związane z nimi dwie postawy wobec życia: posępne ,,wczoraj”, gdy wyła zamieć, i wręcz triumfalne ,,a teraz”. Podobne przeciwstawienie w wierszu [Zima. Cóż robić na wsi? Zapytuję rankiem] (1829). Oba wiersze świadczą o dokonujących się przemianach w liryce Puszkina: wdarła się do niej codzienna rzeczywistość. Wprowadził najzwyklejsze szczegóły z zakresu szlacheckiej obyczajowości i kultury materialnej. Prozaizmy. Te nowatorskie decyzje stylistyczne prowadziły do ostatecznego ukształtowania jednolitej ruszczyzny literackiej. Uwznioślenie, upoetycznienie codzienności. Poezja Puszkina dowiodła, że nawet przyziemne zjawisko może być źródłem inspiracji poetyckiej.

Puszkin – pejzażysta: rysuje nie psychologizowane obrazy przyrody, lecz kreśli je w ich konkretnym kształcie. Posługuje się oszczędnymi, skąpymi środkami.

Utwory Puszkina zaczynały tracić charakter liryki ,,czystej”, coraz częściej operowały narracją, a nawet fabułą.

Ewolucja historyczna Puszkina. Do wielmoży postać kroniki historycznej – okres od wydarzeń poprzedzających wybuch Wielkiej Rewolucji Francuskiej na współczesności kończąc. Ta świadomość historyczna różni się od tej zaprezentowanej w Borysie Godunowie i Połtawie. Do przeszłości zwraca się już nie w poszukiwaniu analogii ze współczesnością i nauki moralnej czy politycznej, lecz po to , by zrozumieć dzień dzisiejszy, który zawiera w sobie przeszłość, jest bowiem jej wynikiem i zarazem krokiem ku przyszłości.

Uznanie historycznej konieczności.

Antynomie:

Cykl kaukaski. Od drugiej połowy lat 20 postępował proces cyklizacji całej twórczości Puszkina. Obok utworów kształtowanych jako większe całości przez samego autora np. Naśladowania Koranu, Pieśni o Stieńce Razinie, Opowieść Biełkina, tzw. małe tragedie, wiele innych ujawniło tendencję (niezależną od decyzji autora) do łączenia się w zwarte grupy – np. cykl wierszy ,,podróżnych”, ,,zimowych” itp. Grupa wierszy związanych z podróżą poety na Kaukaz i Zakaukazie podczas wojny z Turcją w r. 1829. M.in. Do Kałmuczki [,,Na wzgórzach Gruzji leży nocna mgła], Kaukaz, Lawina, Monaster na Kazteku oraz kilka drobnych utworów podpowiedzianych przez bezpośredni kontakt z armią czynną (np. Don).

W tych ostatnich Puszkin odciął się od oficjalnego punktu widzenia, nie poetyzował ani wojny, ani bitewnego męstwa, nie upajał się zwycięstwem oręża rosyjskiego. Pisał nie o wojnie, lecz o pokoju, nie o heroicznych czynach żołnierzy, lecz o wymarzonym przez nich powrocie do stron rodzinnych. Na tej podstawie oskarżono go o brak patriotyzmu.

Wiesze ściśle ,,kaukaskie” świadczą o tym, jak istotnym przeobrażeniom uległa twórczość Puszkina w ciągu 10 lat.

Wiersze miłosne. Wewnętrzny dramatyzm w ujmowaniu przeżyć i uczuć. Najważniejszym jego źródłem jest przeszłość. Do rangi głównego problemu urasta czas i jego związek z życiem emocjonalnym człowieka. Niekiedy problem ten zyskuje ujęcie żartobliwe, za którym kryje się myśl o nietrwałości uczucia, o jego wyłącznie ulotnym charakterze ([Dojeżdżając pod Iżory] 1829).

Przeciwstawienie chwili bieżącej i przeszłości.

Przeszłość ciąży także jak przekleństwo nad człowiekiem nawet wówczas, gdy zdołał się już wyrwać spod jej władzy. Nawet wtedy jawi się w postaci wspomnień o ,,grzesznej młodości, utrudniając nawiązanie emocjonalnego kontaktu z ukochaną, tej przeszłości świadomą ([,,Kiedy zamykam w swych ramionach”] 1830).

Czas może mieć również niszczące działanie na uczucia, zaciera bowiem pamięć o drogim kiedyś imieniu, przemienia je w ,,martwy ślad” ([Cóż tobie imię moje powie?] 1830). Miłość więc nie przynosi prawdziwego ukojenia, ale też nie wyzwala gwałtownych, szarpiących duszę namiętności u Puszkina. W poezji tych lat występuje niemal wyłącznie miłość nieodwzajemniona, powątpiewanie w możność nawiązania głębokiego uczucia. Nieodwzajemnione uczucie nie wywołuje ani chęci buntu, ani sprzeciwu, lecz spokojne pogodzenie niekiedy zaprawione goryczą.

Ogromna większość wierszy miłosnych Puszkina ma konkretne adresatki. Nie zmienia to istoty rzeczy, ponieważ cała twórczość Puszkina stanowiła odbicie osobistych doznań, przeżyć i przemyśleń, które zyskiwały walor szerokiego uogólnienia. Taki właśnie sens ma sonet Madonna, poświęcony Natalii Gonczarowej – ówczesnej narzeczonej, wkrótce żonie poety. Wynosi on postać kobiety ponad obrazy dawnych mistrzów włoskich, rysuje ją w kategoriach absolutnego ideału.

Wiersze autotematyczne. Tryptyk autotematyczny z lat 1827-1830 (Poeta 1827; Poeta i czerń 1828; Do poety 1830) – ostrość ujęcia relacji między artystą a zbiorowością.

Przeciwstawienie natchnionego poety bezdusznemu tłumowi, niezdolnemu do prawdziwych uniesień i zrozumienia wzniosłych prawd. Utwory te uogólniły osobiste doświadczenia poety, coraz rzadziej rozumianego przez współczesnych.

Koncepcja Puszkina była jawnie antyromantyczna. Nie przeciwstawiała ona ,,wybrańca bogów” zwykłym śmiertelnikom, lecz odwrotnie – traktowała go jako cząstkę zbiorowości. Dopiero natchnienie, będące stanem chwilowym i przejściowym gruntownie go przeobraża, czyni zeń artystę.

W Poecie i czerni jest inaczej. Jeśli w innych wierszach z procesem twórczym wiązało się nieodłącznie maksymalne napięcie wszystkich sił duchowych, to tutaj natchnienie przychodzi jakby od niechcenia, staje się przyrodzonym darem, nie pociągającym za sobą żadnego wysiłku, nie wymagającym nawet wewnętrznego skupienia.

Sens polemiczny. Puszkin celowo wyolbrzymia wszystkie cechy różniące natchnionego artystę od przyziemnego tłumu.

Autotematyczne wiersze Puszkina powstawały w określonej sytuacji społecznej. Czynnikiem istotnym był ostry konflikt poety z licznymi środowiskami literackimi. Puszkin stał się celem ataków ze strony Mikołaja Polewoja i wydawanego przezeń pisma <<Moskowskij Tielegraf>>, które swego czasu wynosiło go na pierwsze miejsce pośród poetów Rosyjskich.

Jesień w Bołdinie. Jesienią 1830r. w Bołdinie Puszkin napisał ok. 30 wierszy lirycznych:

Refleksyjną lirykę Puszkina cechuje nadal głęboki intelektualizm. Na plan pierwszy wysuwa się w nich kwestia sensu i celu życia, z punktu widzenia konkretnej jednostki i jej relacji ze światem.

W wierszach autotematycznych zostało zachowane przeciwstawienie osamotnionego poety i ,,chłodnego” tłumu.

Temat poezji i pracy twórczej zyskał również inne ujęcia – podjęty został w kilku wierszach stylizowanych na grecką antologię (Rzym, Praca).

W wierszach z ,,jesieni bołdinowskiej” przejawił się również nowy typ myślenia historycznego. Puszkin ukształtował podmiot liryczny fragm. [,,W zaraniu życia była, pomnę, szkoła”] jako wynik ścierania się dwóch typów kultury u schyłku średniowiecza i początku renesansu. Charakter ludzki z punktu widzenia postępu historycznego.

Znaczna część liryki Puszkina weszła do trzeciej części Wierszy (1832). Jej ukazanie się wywołało wręcz zdumienie krytyki, która zgodnie wydała sąd o zupełnym upadku poety, o całkowitym i ostatecznym wyczerpaniu się jego talentu. Odosobniony głos Gogola, który w 1835r. podkreślał wielką doniosłość dokonań artystycznych Puszkina – niezwykła prostota zespolona z ,,bezmiarem treści”.

<<>>

WIERSZE LAT OSTATNICH

Wiersze polityczne. Okoliczności towarzyszące ostatnim latom życia poety wniosły do jego wierszy nutę prawdziwego i głębokiego tragizmu. Jednak Puszkin nie zamknie się w sobie, pozostał poetą otwartym na świat i ludzi, żyjącym rytmem swojej epoki.

Niezatarty ślad w jego twórczości pozostawiły wydarzenia roku 1830:

Skierowały uwagę poety na historię i politykę, na rozmyślenia o przyszłości Rosji i Europy. Od tego roku nasiliły się jego zajęcia historyczne, którym towarzyszyły prace literackie. Z badań nad czasami Piotra I wyrósł Jeździec Miedziany, z Historii Pugaczowa – Córka kapitana. W liryce politycznej Puszkina tego czasu najmocniej odbiło się powstanie listopadowe i wojna polsko-rosyjska 1831r. W tym roku po zajęciu Wa-wy przez wojska Paskiewicz, pojawiła się broszura Na zdobycie Warszawy, do której obok wiersz Żukowskiego Stara piosenka na nową nutę weszły dwie ody Puszkina: Oszczercom Rosji i Rocznica Borodina. Utwory te wyzwalały wiele namiętności: budziły bądź zachwyt jako wzorcowe wiersze patriotyczne, bądź niechęć, potępienie jako serwilistyczny wyraz solidarności z rządem. Powstanie listopadowe obudziło w Rosji tzw. ,,kwestię polską”. Oprócz masowo drukowanych bezwartościowych wierszy antypolskich pojawiły się utwory ujmujące kwestię z punktu widzenia rodzącej się historiozofii słowianofilskiej, których autorzy (dalecy od uznania polskich dążeń niepodległościowych np. Aleksy Chomiakow) boleli nad bratobójczym charakterem walki i przelewem jednoplemiennej krwi słowiańskiej.

W niektórych kołach młodzieżowych powstanie listopadowe wzbudziło entuzjazm dla Polski i Polaków. Także wielu zesłanych uczestników ruchu dekabrystowskiego potraktowało polski zryw niepodległościowy jako bezpośrednią kontynuację dzieła zapoczątkowanego w grudniu 1825r.

Puszkin rozpatrywał spór polsko-rosyjski w aspekcie historycznym – tak go ujął w niedokończonym liście poetyckim Do hr. Olizara (1824), gdzie po opisie krwawych starć, stwierdza, że czynnikiem, który godzi zwaśnione narody, jest poezja.

Niektóre te sformułowania przeniósł do ody Oszczercom Rosji:

Podobną problematykę wprowadził w Rocznicy Borodina, napisał ją tuż po upadku powstańczej Wa-wy. Deklarował w niej humanitaryzm zwycięzców, wobec zwyciężonych, odrzucając idee zemsty. Wprowadził do argumentacji kwestię terytorialną. Sprawa tzw. ,,zachodnich guberni” cesarstwa, ziem etnicznie niepolskich (litewskich, białoruskich, ukraińskich), które przed rozbiorami należały do Rzeczypospolitej. Z ich utratą, zdaniem poety, Rosja zgodzić się nie może.

Poeta był zaniepokojony przebiegiem kompanii wojennej – odbudowa polskiej państwowości równałaby się zniszczeniu państwa rosyjskiego. Stłumienie powstania = racja stanu. Niepokoiła go sympatia jaką postępowe koła Europy odniosły się wówczas do Polski. Wiersze związane z powstaniem listopadowym stanowiły jedynie epizod w twórczości i biografii ideowej Puszkina. Nie świadczy ona o antypolskim nastawieniu poety. Stosunek do Mickiewicza – w 1828r. przetłumaczył początek ,,Wstępu” do Konrada Wallenroda, w sposób znaczący przerywając przekład na symbolicznym obrazie jedności przyrody ponad zwaśnionym narodem.

W styczniu 1828r. (niedawno zwolniony z zesłania), sporządził dla III Wydziału Osobistej Jego Cesarskiej Mości Kancelarii notatkę w sprawie zezwolenia dla Mickiewicza na powrót do Ojczyzny.

Najprawdopodobniej jego uczynił bohaterem wiersza [W rozkosznym chłodzie, gdzie fontanna] (1828), a w Sonecie (1830) umieścił go wśród najwybitniejszych mistrzów tej formy – obok min. Dantego, Petrarki, Szekspira. Jako natchnionego śpiewaka wprowadził jego postać do Urywka z podróży Oniegina.

Na historiozofię Mickiewicza i jego rozumienia dziejów Rosji (1832r. IV tom paryskiego wydania Poezji zawierającej III cz. Dziadów, Ustęp i Do przyjaciół Moskali) odpowiedział Jeźdźcem Miedzianym.

Po lekturze Dziadów, dokonał się nawrót do Mickiewicza. W 1834r. poświęcił Mickiewiczowi wiersz [Buł tu śród nas]. Pamięć o pobycie Mickiewicz w Rosji. Wyrzucał mu odstępstwo od wzniosłych ideałów i głoszenie nienawiści, modląc się zarazem o przywrócenie w jego sercu pokoju. Tego wiersza Puszkin nie ukończył i nie ogłosił drukiem. Może to świadczyć o tym, że Puszkin ponownie zaczął przemyślać problemy, które podniósł w trylogii z 1831r., że przewartościował je w aspekcie moralnym.

Stanowisko Mickiewicza: w artykule-nekrologu ,,Puszkin i ruch literacki w Rosji” podpisanym kryptonimem Przyjaciel Puszkina, w ogóle o wierszach z 1831r. nie wspominał.

Refleksyjność i opisowość. W latach 30 w liryce Puszkina dominowały wiersze refleksyjne i refleksyjno-opisowe. Tworzył też naśladowania starożytnych:

Głęboka refleksyjność przenika dwa wiersze na rocznicę otwarcia liceum: [Ilekroć znowu, jak co rok] oraz [Był niegdyś czas: młodzieńczo nasze święto]. Losy ,,licealnego bractwa” ujął jako losy pokolenia połączonego wspólnym doświadczeniem historycznym. Motyw smutku z powodu śmierci przyjaciół. Połączenie czasu jednostki z czasem historycznym.

Akceptacja samego upływu czasu oraz niesionych przezeń zmian w świecie i w człowieku.

Dążył do ujmowania wszystkich zjawisk w ich nieustannej zmienności. Wielka rola ulotnej chwili – nagle pojawiającej się i znikającej (Do *** 1832).

Przyroda jest wyrazistym wykładnikiem materialnej urody świata: Jesień.

Poszukiwanie wartości. W późnych wierszach Puszkina przejawiał się dawny konflikt między jednostką a zbiorowością. Przetwarzając w poezji osobiste doświadczenia, przedstawiał myśli i odczucia człowieka osaczonego przez silniejsze od niego okoliczności zewnętrzne, duszącego się w atmosferze, w jakiej mu przyszło żyć. Podmiot liryczny chce się wyrwać z zaklętego kręgu, ale każde wyjście okazuje się iluzoryczne. Tony dramatyczne i pesymistyczne.

Droga ucieczki np. w obłęd (ujawnił pełnię osobowości): Jeździec miedziany, Dama pikowa.

Z Pindemonte wyrósł z głębokiego bólu i goryczy, poczucia bezsilności i daremności dążeń do zespolenia się ze zbiorowością. Krzyk rozpaczy człowieka, który szukał porozumienia ze światem społecznym, ale jego usiłowania okazały się bezskuteczne. Położenie takiego człowieka nie zmieni się. W zależności od formy rządów – człowiek pozostanie równie skuty w swym dążeniu do wolności. Autentyczną formą wolności staje się ta wewnętrzna, podległa tylko sumieniu i rozumowi. Osiąga się ją poprzez zespolenie z naturą i sztuką. Porozumienia ze światem nie jest możliwe. Wyższa prawda moralna zdobyta przez jednostkę ogółowi nie jest ani dostępna, ani zrozumiała, ani potrzebna. W Pielgrzymie człowiek, który ją posiadł został uznany za szaleńca. Bohater wyrzeka się świata i ucieka w poszukiwaniu swojego wzniosłego ideału.

Czas wieczny. Echo – przeciwstawienie dzieła poety niezdolnej go pojąć zbiorowości. Puszkin mimo tego wytrwał przy swoim programie estetycznym, nie odstępował od niego dla zdobycia poklasku. Cześć ku moralnemu heroizmowi człowieka.

<<>>

Z PROBLEMÓW POETYKI

Różnorodność form, tematów, myśli, uczuć i nastrojów. Proteizm – jak mitologiczny Proteusz, Puszkin miał zdolność przekształcenia się w różne postaci, ale zawsze pozostawał sobą. Umiał przyswoić sobie i twórczo wyzyskać różne style narodowe i indywidualne, historyczne i współczesne.

Poeta, który rozpoczął od wierszy wyraźnie klasycystycznych, szybko zerwał z normatywnością tego prądu, obalił granice między rodzajami literackimi, odrzucił racjonalistyczne uproszczenia w traktowaniu psychiki ludzkiej, historii. Z klasycyzmu pozostała u niego harmonijna kompozycja utworów, jedność myśli, precyzyjność języka.

Związek Puszkina z romantyzmem. Nigdy nie podzielał skrajności romantyków. Dążył do tworzenia zautonomizowanych obrazów rzeczywistości. Przekraczał o odrzucał romantyczne wyobrażenia o poetyczności, łamał praktykę romantyków rosyjskich w zakresie tematycznym i stylistycznym. Ale bliskie mu było romantyczne dążenie do ideału, stylizacje ludowe. Cechowało go mistrzowskie panowanie nad słowem. Jasne i precyzyjnie wyrażanie myśli. Nie lubił nadmiaru ozdobników stylistycznych. Dbałość o harmonię. Unikał ujęć statycznych, ,,malarskich” – dynamizm.

Najchętniej posługiwał się jambem, zwłaszcza 4-stopowym. Nie dążył do tworzenia nowych form stroficznych, ale korzystał z już istniejących.

Reforma języka: organiczne zsyntezowanie podstawowych żywiołów j. rosyjskiego. Stworzył jednolity język narodowy, wzbogacił go i zdemokratyzował. Przekonanie, że wszystkie sfery rzeczywistości są równoprawne z estetycznego punktu widzenia (każda może stać się tematem literackim).

<<>>

OPINIE I TŁUMACZENIA POLSKIE

Okres romantyzmu. Za życia zdobył w Polsce dużą popularność. Przedstawiony był jako piewca wolności. Pierwszy jego utwór przełożono na polski w 1823r. Przekłady A. Mickiewicz i Antoni Edward Odyniec, Ignacy Despot-Zenowicz.

Pozytywizm i Młoda Polska. Po kilkuletnie przerwie spowodowanej tragedią powstania styczniowego, która nie sprzyjała zainteresowaniu kulturą rosyjską, wiersze Puszkina powróciły na łamy wydawnictw polskich.

Tłumacze: Wł. Bełzy, Wł. Sabowski, Wiktor Gomulicki, Leo Belmont (przełożył Eugeniusza Oniegina).

Sprawozdanie Józefa Długosza z uroczystości odsłonięcia pomnika poety w Moskwie w 1880r., ogłoszone na łamach <<Niwy>>.

Zainteresowania Puszkinowskie szczególnie się zintensyfikowały w 1887r. – w 50-leci śmierci poety.

Paralela Mickiewicz – Puszkin – W. Spasowicz, J. Tretiak, J. Chrzanowski.

20-lecie międzywojenne. Aleksander Brückner ogłosił ,,Historię literatury rosyjskiej” – tam monografia Puszkina.

Najwybitniejszym badaczem nad życiem i twórczością Puszkina w tym czasie był Wacław Lednicki.

Najbardziej zasłużony w spolszczeniu Puszkina jest Julian Tuwim. W 1932r. ogłosił świetny przekład Jeźdźca Miedzianego, w 1937r. wydał Lutnię Puszkina.

Lata powojenne. Zintensyfikowanie zainteresowań kulturą rosyjską. Przypomnienie o przyjaźni Mickiewicza z Puszkinem.

Tłumacze: A. Ważyk, S. Pollak, M. Jastrun, J. Brzechwa i inni.

W 1945r. ukazało się wznowienie Tuwimowskiej Lutni Puszkina.

!949r. – uroczyście obchodzono 150-lecie urodzin Puszkina. Jubileusz ten miał ogromny rozmach – zbiegł się z rocznicą urodzin Mickiewicza oraz ze 100-leciem śmierci J. Słowackiego i F. Chopina.


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Świetlicki wybór wierszy
Wybór wierszy(1), lektury
Wybór wierszy, STRESZCZENIA, RENESANS
WYBÓR WIERSZY, PREZENTY od Was, Sentencje cytaty wiersze aforyzmy - [złote myśli]
biografie, Puszkin Aleksandr Siergiejewicz, Puszkin Aleksandr Siergiejewicz (1799-1837), rosyjski po
Wybór wierszy, szkolna gazetka ścienna, szkoła
Wybór wierszy, lektury
Konopnicka Wybór wierszy(1), Pozytywizm i Młoda Polska
Konopnicka M. - Wybór wierszy, Filologia Polska, Pozytywizm
J Tuwim – Wybór wierszy (wydanie BN), K Wierzyński – Wybór wierszy, J Iwaszkiewicz – Wybór wiersz
Wybór wierszy-Potocki(1), Lektury Okresy literackie
HLP - barok - opracowania lektur, 36. Zbigniew Morsztyn, Wybór wierszy, Emblemata 29, 38, oprac. Emi
Słowacki J., Liryki (opracowanie), Julisz Słowacki- wybór wierszy
HLP - barok - opracowania lektur, 38. Zbigniew Morsztyn, Wybór wierszy – Emblemata 49, 102, 113. opr
HLP - barok - opracowania lektur, 35. Zbigniew Morsztyn, Wybór wierszy – Emblemata 2, 12, 17, oprac.
Renesans, Wybór wierszy, Wybór wierszy - Mikołaj Sęp Szarzyński
Wybór wierszy Potocki(1)
Puszkin Aleksander Domek w Kołomnie
Puszkin Aleksander Cyganie

więcej podobnych podstron