STAN WOJENNY
W niedziele rano 13 grudnia 1981r miliony Polakow dowiedzialy sie o wprowadzeniu stanu wojennego. Po ogloszeniu stanu wojennego internowano prawie 7 tys. dzialaczy zwiazkowych i politycznych, zawieszono dzialalnosc organizacji spolecznych, zablokowano polaczenia telefoniczne, ograniczono swobode poruszania sie i wprowadzono godine milicyjna. Przepisy stanu wojennego zakazywaly strajkow i manifestacji oraz wprowadzaly militaryzacje zakladow pracy.
Swoje istnienie oglosila Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego (WRON) pod przewodnictwem Jaruzelskiego.
W przemowieniu, powtarzanym przez cały dzień jako jedyny przekaz radia i telewizji, gen. Jaruzelski akcentowal zagrozenie panstwa przez chaos, demoralizacje i przestepczosc, zarzucal “solidarnosci”, ze wzywala do rozprawy z komunistami. Zapowiedzial kontynuacje reform i wzywal do spokoju i podporzadkowania sie rygorom stanu wojennego.
Kosciol Rzymsko-katolicki, znalazl sie w szczegolnie delikatnej sytuacji. Pierwszego dnia stanu wojennego z apelem o powstrzymanie sie od rozlewu krwii wstapil prymas Glemp. Wkrotce potem Rada glowna Episkopatu wezwala do obrony godnosci i praw czlowieka, zwolnienia internowanych i aresztowanych oraz do przywrocenia “solidarnosci” mozliwosci dzialania. 17 grudnia prymas Glemp powolal Prymasowski Komitet Pomocy Osobom Pozbawionym Wolnosci. Majac na uwadze losy kosciola i wiary oraz przyszlosci Polski, biskupi unikali frontalnej konfrontacji z wladzami stanu wojennego i wzywali do spokoju, by uchronic spoleczenstwo przed mozliwa masakra. Kierownictwo “solidarnosci” zostalo w duzej mierze zaskoczone wprowadzeniem stanu wojennego. Wiekszosc czlonkow Komisji Krajowej i doradcow ujeto w Gdansku po posiedzeniu. Walese internowano oddzielnie i umieszczono ostatecznie w osrodku rzadowym w Arlamowie. Usilnie namawiany przez wyslannikow WRON do wydania apelu akceptujacego stan wojenny, Walesa nie ugial sie i zachowal milczenie.
Wczesniejsze ustalenia nakazywaly powszechny strajk okupacyjny w wypadku ataku na zwiazek. W praktyce blokada telekomunikacyjna uniemozliwila lacznosc miedzy poszczegolnymi zakladami i regionami, a ulatwila dzialania ZOMO, ktorego oddzialy mogly sie swobodnie przemieszczac i lamac opor strajkujacych, gdyz strajk traktowano rownoczesnie z odmowa wykonania rozkazu w czasie wojny i grozono w razie jego zorganizowania ostrymi sankcjami, z kara smerci wlacznie.
Mimo to rozmiary akcji strajkowych okazaly sie dosc duze. 14 grudnia rozpoczal dzialalnosc w Stoczni Gdanskiej Krajowy Komitet Strajkowy z Miroslawem Krupinskim, ktory oglosil ogolnopolski strajk powszechny. Strajki byly systematycznie lamane przez ZOMO, wspierane odzzialami wojska. W nocy z 14 na 15 grudnia zlamano strajk w Stoczni Gdanskiej, 15 grudnia w stoczni Szczecinskiej, 19 grudnia w zakladach azotowych w Pulawach, a 23 grudnia ostrzelano Hute Katowice. 16 grudnia doszlo do tragicznych wydarzen w kopalni “wujek” gdzie na skutek uzycia broni palnej zginelo 9 gornikow a kilkudziesieciu zostalo rannych.
W 1982 roku Polka rzadzila nadal formalnie PZPR jednak w praktyce wladze przejela jawna WRON i niejawny Komitet Obrony Kraju. Na szczycie wladzy stala trojka generalow: Jaruzelski, Kiszczak I Siwicki oraz wyzsi funkcjonariusze partyjni; Barcikowski, Milewski, Olszowski i Rakowski. PZPR przezywala kryzys. Oprocz ok. 700 tys. czlonkow, ktorzy z niej wystapili przed grudniem 1981r. wiele osob zrezygnowalo z czlonkostwa w stanie wojennym badz zachowywalo sie biernie. Organizacje partyjne roznych szczebli znalazly sie wdrugim szeregu wladzy.
Paralizu partii nie przerwalo plenum KC pod koniec luteo 1982 ani kwietniowa konferencja PZPR. Ideologia komunistyczna, do ktorej odwolywano sie podczas obrad, byla juz martwa litera. Jedyna teoria, ktora w miare skutecznie szermowaly wladze, stala sie zasada “mniejszego zla”. Taktyka wladz poligala na zastraszeniu ludnosci, po czym zamierzaly one stopniowo lagodzic terror, w miare ustawania oporu spoleczenstwa. Kazdy krok lagodzacy rygory stanu wojennego, np. przywrocenie lacznosci telefonicznej, zajec w szkolach, zniesienie godzny milicyjnej czy zwolnienie kolejnej grupy internowanych, tlumaczony byl jako sukces normalizacji.
Po masowych aresztowaniach i zlamaniu strajkow struktury zwiazkowe znalazly sie w stanie kryzysu. Ich odbudowe zapoczatkowano juz w polowie stycznia 1982r. 22 kwietnia 1982r postala TYMCZASOWA KOMISJA KOORDYNACYJNA(TKK). Ukrywajac sie, jej czlonkowie wystepowali pod wlasnymi nazwiskam, co uwiarygodnilo TKK. Powolanie Tymczasowej Komisji Koordynacyjnej, audycje Radia “solidarnosc” nadawane od kwietnia 1982r., a takze rozwoj prasy podziemnej zapoczatkowaly kontrofensywe zwiazku.
W podziemnej “solidarnosci”scieraly sie rozne programy dzialania. Dowodzono,ze decentralizacja struktur podziemnych bedzie bardziej skuteczna i zapobiegnie powstaniu wladz zwiazku konkurencyjnych wobec wybranych legalnie na zjezdzie. Zwolennicy tej koncepcji zaczeli tworzyc siec podstawowych Komitetow Oporu spolecznego (KOS). Duze znaczenie mialo powolanie Biura Koordynacyjnego NSZZ “solidarnosc” w brukseli, a takze licznych biur Zwiazku w najwiekszych skupiskach emigracji polskiej, ktore organizowaly pomoc finansowa i materialona, docierajaca do kraju w postaci transportow odziezy, zywnosci i maszyn poligraficznych dla podziemnych wydawnictw. Po zakonczeniu strajkow nadal trwaly rozne akcje protestu spoleczenstwa, od symbolicznych gestow w rodzaju bojkotu Dziennika Telewizyjnego i prasy, przez odmowe wystepowania w radiu i telewizji przez aktorow i inne znane osoby, do krotkich strajkow i demonstracji ulicznych. Lawinowo rozwijal sie niezalezny ruch wydawniczy. Dzialaly niezalezne kola edukacyjne, w zakladach pracy istnialy tajne komisje zakladowe, zbierajace skladki i udzielajace pomocy osobom represjonowanym.
Pierwsza wieksza akcje protestu zorganizowano w zwiazku z ogloszona 1 lutego 1982r. drastyczna podwyzka cen zywnosci oraz opalu i energii. 1 maja odbyly sie w wielu miastach kontramanifestacje “solidarnosci”. Do ostrych starc doszlo 3 i 13 maja. Po kazdej manifestacji, tlumionej brutalnie przez ZOMO, rosla liczba aresztowanych. Masowo zwalniano tez z pracy osoby uczestniczace w strajkach i demonstracjach. Zwolnienie mozna bylo cesto uniknac przez podpisanie deklaracji lojalnosci tzw. lojalki, wobec wladz stanu wojennego.
31 sierpnia, w druga rocznice porozumienia gdanskiego, odbyly sie najpotezniejsze manifestacje zorganizowane przez “solidarnosc” w stanie wojennym. Najwieksze rozmiary przybraly one w Gdansku, Wroclawiu i Krakowie. W Lubinie na dolnym Slasku doszlo do walk ulicznych. W wyniku niezwykle brutalnej akcji ZOMO zginelo kilka osob. Poczatkowo gen. Jaruzelski wyrazil opinie,ze po usunieciu “prorokow konfrontacji i kontrrewolucji” robotniczy nurt zwiazku moze liczyc na odrodzenie “solidarnosci”. Jednoczesnie jednak nasilala sie kampania wrogosci wobec kierownictwa zwiazku, ktore oskarzono o przygotowania do obalenia systemu komunistycznego sila. W lecie 1982r. zaczeto mowic juz nie o zawieszeniu ale o likwidacji “solidarnosci” i budowie ruchu zawodowego od nowa.
8 pazdziernika 1982r. Sejm PRL uchwalil ustawe o zwiazkach zawodowych oznaczajaca w praktyce delegalizacje “solidarnosci”. W odpowiedzi na ustawe zastrajkowala Stocznia Gdanska, ale nie sparta przez inne zaklady po kilku dniach skapitulowala. Apel TKK o przystapienie do 8-godzinnego strajku w pozniejszym terminie nie zostal praktycznie podjety. “solidarnosc” poniosla porazke.
Wprowadzenie Stanu wojennego w polisce wywolalo ogromny oddzwiek w swiecie. Przywodcy wielu panstw demokratycznych potepili akcje wosjkowa przeciw spoleczenstwu polskiemu. Rada Atlantycka zalecila panstwom NATO sankcje gospodarcze wobec PRL. 30 stycznia 1982r. prezydent Reagan proklamowal “dzien solidarnosci z narodem polskim”, a telewizja amerykanska badala program o zasiegu swiatowym “zeby polska byla polska”. W odruchu solidarnosci z Polakami rozoczeto szeroka akcje pomocy charytatywnej, zwlaszcza w RFN, Danii, Holandii, Francji, Wloszech, Szwecji i Belgii. Stany Zjednoczone nalozyly sankcje gospodarcze na wladze PRL i zniosly klauzule najwyzszego uprzywilejowania w handlu z Polska. Delegalizacja zwiazku spotkala sie tez z ostra reakcja Miedzynarodowej Organizacji Pracy (MOP), prezydenta Francji Mitteranda i innych politykow. Na poczatku listopada zwolniono Walese i podano tresc jego krotkeigo listu do Jaruzelskiego z propozycja spotkania i omowienia podstawowych problemow kraju. List nie doczekal sie odowiedzi, ale Walesa znalazl sie na wolnosci bez zadnych warunkow wstepnych. Stwierdzil,iz potrzebuje czasu by zorientowac sie w sytuacji, TKK zas wyrazila gotowosc do podporzadkowania sie mu, zapowiadajac kontynuowanie dzialalnosci i wzywajac wladze do dialogu.
Jesienia wladze zwolnily kolejne grupy internowanych. Pod koniec listopada zainicjowaly utworzenie nowej organizacji ogolnopolskiej, pozorujacej dialog spoleczny – Patriotycznego Ruchu Odrodzenia Narodowego (PRON) pod przewodnictwem pisarza Jana Dobraczynskeigo.
Pod koniec listopada 1982r. Komisja Zalozycielska PRON zwrocila sie do sejmu o zakonczenie stanu wojennego. 18 grudnia 1982r. sejm uchwalil ustawe o szczegolnej regulacji prawnej w okresie zawieszenia stanu wojennego. Zachowano m.in. surowe kary za strajki i niekoncesjonowane formy dzialalnosci spolecznej. Stan wojenny zawieszono z koncem 1982r. Zapowiedziom normalizacji towarzyszyly jednak represse. Kolejne aresztowania i procesy czlonkow podziemnych wladz “solidarnosci” mialy odstraszyc innych od kontynuowania dzialalnosci.
Podczas gdy wszystkie zwiazki tworcze pozostawaly w zawieszeniu, wladze uytworzyly w grudniu 1982r. Narodowa Rade Kultury, ktorej przewodnictwa podjal sie Bogdan Suchodolski. Zaczeto w przyspieszonym tempie rejestrowac “niezalezne, samorzadne zwiazki zawodowe” na poziomie zakladow. Przystepowali do nich glownie aktywisci partyjni i emeryci. W styczniu 1983r. Ogloszono projekt deklaracji PRON, a w maju odbyl sie I Zjazd tej organizacji. Na poczatku 1983r. „solidarnosc” stracila rozmach. Dotychczasowe porazki spowodowaly zniechecenie wsrod mas czlonkowskich zwiazku. W styczniu 1983r. TKK wydala oswiadczenie programowe, w ktory mrysowano program sklonienia wladz do kompromisu ze spoleczenstwem. Walesa nie wystepowal publicznie, choc od czasu do czasu spotykal sie z doradcami i dziennikarzami zagranicznymi.
W kwietniu 1983r. Spotkal sie potajemnie z TKK, by omowic sytuacje i zasady wspolpracy, a w maju oglosil wraz z przywodcami zwiazkow branzowych i autonomicznych, dzialajacych przed stanem wojennym, wspolny list do sejmu z zadaniem przywrocenia swobod zwiazkowych. Podziemna „solidarnosc” ponosila ciagle straty w wyniku aresztowan kolejnych czlonkow TKK. Niezalezne obchody gromadzily nadal wielu uczestnikow, przede wszystkim w Warszawie, Gdansku, Nowej Hucie, Wroclawiu i innych miastach. W Krakowie manifestanci dostali sie do oficjalnego pochodu 1-majowego i zmienili charakter demonstracji.
Wladze odpowiedzialy wymozeniem represji, ktore przybieraly charakter terrorystyczny. 3 maja 1983r. „nieznani sprawcy” napadli na punkt pomocy internowanym przy kosciele sw. Marcina w Warszawie, natomiast 12 maja w komisariacie MO przy ul.jezuickiej w Warszawie pobity zostal syn znanej poetki opozycyjnej Barbary Sadowskiej, grzegorz Przemyk, ktory dwa dni pozniej zmarl.
Jan Pawel II przyjechal ponownie do Polski w czerwcu 1983r. Podczas spotkania w Belwederze z Jaruzelskim papiez byl spokojny i pewny swych slow zas general nerwowo tlumaczyl koniecznosc wprowadzenia stanu wojennego. Homilia papieska podczas mszy swietej na stadionie dziesieciolecia miala charakter moralno-religijny. Wydawalo sie,ze papiez poprzestanie na tym. Punktem kulminacyjnym okazala sie jednak katowicka homilia o istocie pracy ludzkiej. Papiez przypominal ze organizowanie sie w zwiaki zawodowe jest naturalnym prawem czlowieka, nie zas prawem nadanym przez kogokolwiek. Slowa te wywolaly dlugotrwala owacje, tym bardziej ze Jan Pawel II wspomnial „solidarnosc” oraz „tych ktorzy niedawno zgineli w tragicznych wydarzeniach”.
Stosujac taktyke „porozumienia i walk” wladzie oslabialy opor spoleczenstwa. Zmieniono konstytucje PRL, wprowadzajac do niej zapis o PRON, i uchwalono ustawe o „szczegolnej regulacji prawnej w okresie przezwyciezania kryzysu spoleczno-ekonomicznego”
Z dniem 22 lipca 1983r. Rada Panstwa zniosla Stan wojenny. Ogloszono tez czesciowa amnestie. Zwolniono wszystkich internowanych poza 11 dzialaczami KOR i Komisji Krajowej „solidarnosci”, ktorym zamierzono wytoczyc proces.
Stan wojenny byl i bedzie roznie oceniany. Stan Wojenny kosztowal zycie kilkunastu osob, ktore zginely w wyniku bezposrednich zakcji ZOMO i wojska, lecz ogolna liczbe ofiar odciecia telefonow, zablokowania transportu i balaganu wywolanego przez komisarzy wojskowych ocenia sie na kilkaset osob. Poza ofiarami cena stanu wojennego bylo znieszczenie kapitalu entuzjazmu i gotowosci do poswiecen dla dobra kraju, ktore wyzwolila „solidarnosc”.