Oswald Spengler

Oswald Spengler urodził się 29 maja 1880 w Blankenburg (Harz) u podnóża gór Harz jako najstarszy spośród czworga rodzeństwa. Jeśli chodzi o jego pochodzenie i przynależność społeczną, to jego rodzina należała do typowego niemieckiego konserwatywnego drobnomieszczaństwa. Rodzina jednak nie była ze sobą zbyt blisko, bowiem atmosferę domu cechował emocjonalny chłód, co spowodowało że młody Spengler zwrócił się do książek, szczególnie interesowały go wielkie postacie kultury.

W wieku 10 lat Spengler i jego rodzina przeprowadzili się do uniwersyteckiego miasta Halle. Tu w liceum klasycznym uzyskał wykształcenie, ucząc się greki, łaciny, matematyki i nauk przyrodniczych. Rozwijał tam także swoje pasje związane ze sztuką, w szczególności poezją, dramatem i muzyką. Po śmierci ojca w 1901 r. jako wolny słuchacz studiował na kilku uniwersytetach (Monachium, Berlin i Halle), wybierając wykłady z rozmaitych dziedzin: historii, filozofii, matematyki, nauk przyrodniczych, literatury, muzyki i sztuk pięknych. Jego studia były nieukierunkowane. W 1904 otrzymał doktorat, rok później cierpiał z powodu nagłego załamania nerwowego.

Przez krótki czas pracował jako nauczyciel w Saarbrücken i Düsseldorfie. Od 1908 do 1911 r. uczył nauk ścisłych, niemieckiej historii i matematyki w liceum w Hamburgu. W 1911, po śmierci matki, przeprowadził się do Monachium, gdzie mieszkał do swojej śmierci w 1936. Żył w samotności, utrzymując się ze skromnego spadku, prywatnego nauczania i pisania co pewien czas artykułów do gazet. Nie posiadał żadnych książek.

Spójna koncepcja historiozoficzna zaczęła krystalizować się w umyśle Spenglera właśnie około 1911 roku, na co ogromny wpływ miał kryzys agadirski, a konkretnie rozwiązanie długotrwałego konfliktu zbrojnego między Niemcami, Wielką Brytanią i Francją. Wówczas poznaje on prawdziwą naturę epoki i porzucając posadę nauczyciela oddaje się dociekaniom humanistycznym.

Rozważania te zawiera w najbardziej chyba definiującym jego poglądy dziele „Zmierzch Zachodu”. Jest ona jedną z popularniejszych książek XX wieku, a zarazem chyba najbardziej pesymistyczną w swej wymowie. Pierwszy tom dzieła ukazał się w 1918 roku. Wraz z wydanym w cztery lata później tomem drugim stanowi ona jedną z najwybitniejszych prób przedstawienia przyczyn kryzysu kultury europejskiej datującego się od czasu wybuchu Rewolucji Francuskiej. Jeśli chodzi o tytuł dzieła był on bardzo wyraźnie inspirowany dziełem Otto Seecka – Zmierzch i upadek świata starożytnego.

Zmierzch został ukończony w 1914, ale jego publikację odłożono z powodu I wojny światowej. Podczas wojny Spengler utracił większą część spadku zainwestowanego za granicą, więc żył w prawdziwym ubóstwie, jednak gdy w 1917 r. opublikował Zmierzch, odniósł niebywały sukces.

Spengler stopniowo poszerzał swe dzieło chcąc dowieść faktu, że żaden fragment historii nie może zostać dostatecznie wyjaśniony jeśli nie zostanie w pełni wyjaśniona tajemnica historii powszechnej, określanej przez niego historią „wyższej ludzkości” jako organizmu o regularnej strukturze.

Można śmiało stwierdzić, że Spengler był dzieckiem pozytywizmu. Wg niego świat jako historia, przeciwstawiana światu jako naturze, jest światem żywym, dynamicznym, sferą stawania się, w odróżnieniu od naturalnej sfery tego co się stało. Wyróżnia naturę i historię jako 2 różne aspekty i obrazy świata: jeden jak wynika z wcześniejszej teorii jest skonstruowany na miarę pozytywistycznego poznania, drugi z kolei na miarę nowej metafizycznej historiozofii, czyli wyróżnienia organicznego kierunku i przeznaczenia historii powszechnej. Wg Spenglera historia ludzkości nie jest naturalnym zbiorem faktów czy dat, lecz potężnych przebiegów życia, które nazywa „praduchowością wiecznie dziecięcej ludzkości”. W odróżnieniu do optymistycznych poglądów Toynbee’ego, Spegler uważał, że nie ma ludzkości jako jednolitego i spójnego podmiotu historii, który na przestrzeni wieków realizowałby wspólne cele, idee i wartości. Również miał inne poglądy na temat szeroko pojętych kultur w sensie cywilizacyjnym, był zdania, że podczas swojego „trwania” realizują pełnię formy gatunkowej, a osiągnąwszy ją – umierają.

Niniejsza prezentacja przede wszystkim obejmuje zagadnienia kulturowo-cywilizacyjne dzieła Spenglera, warto wobec tego bliżej przyjrzeć się rozumieniu tych dwóch pojęć. Każda kultura bowiem, wg Spenglera ma swoją własną cywilizację, jako skutek następstwa organicznego. Cywilizacje są więc najbardziej zewnętrznymi i sztucznymi stanami, do których jest zdolny wyższy rodzaj ludzkości, stanowiąc jednocześnie nieodwołany kres, porównywalny do klęski.

Autor stwierdza, że cywilizacja europejska chyli się ku upadkowi i nie ma dla niej żadnego ratunku. Jeżeli spojrzymy na historię cywilizacji grecko - rzymskiej (inaczej apollińskiej w terminologii pruskiego filozofa), to widać wyraźnie, że przechodziła ona te same fazy rozwojowe co kultura Zachodu. Tam także filozofowie zniszczyli religię i tradycyjne pojęcia, a w konsekwencji doprowadziło to świat antyczny do upadku. Każda kultura przechodzi te same fazy rozwojowe, każda jest takim samym organizmem, tyle, że opartym na innych wyobrażeniach. Organizm zaś, bez względu na swoje cechy indywidualne, ulega temu samemu rytmowi biologicznemu: narodziny, rozkwit, schyłek i śmierć. Według autora historia ma swoje żelazne prawa dotyczące wszystkiego co żyje, i ani człowiek, ani jego produkt, jakim jest kultura, nie może uciec spod ich władzy. Spengler nie zaprzecza wolnej woli człowieka - jednostki, ale mówi tylko, że historią świata rządzą wieczne prawa socjologiczne i biologiczne.

Dzieło to daje porażający opis społeczeństw Zachodu i stwierdza, że to wszystko już było. Widzimy te same procesy w starożytności. Jednak wyróżniając kultury autor uważa, że każda istniejąca kultura ma status równorzędności: wnioskując można stwierdzić, że nasze, czyli zachodnie cele i wartości nie są w żaden sposób doskonalsze i prawdziwsze niż cele i wartości innych społeczeństw, Spengler nie przyznaje więc żadnej uprzywilejowanej pozycji kulturze zachodniej i wyklucza ją z pozycji szeroko rozumianego ostatecznego układu odniesienia.

Co ciekawe uważa on również, że owa równoważność kultur ma też negatywne skutki, bowiem znaczy to także, że w obrębie jednej kultury nie znajdziemy odpowiednika w obrębie drugiej kultury, wobec tego są one hermetyczne, nie przenikają się wzajemnie, nie czerpiąc od siebie żadnych wartości, żyjąc w odosobnieniu. Teza ta z perspektywy dzisiejszych czasów jest oczywiście mocno dyskusyjna.

Jak zostało już wcześnie zasygnalizowane Spengler często odwoływał się do metafizycznych aspektów postrzegania i poznania. Kluczowym pojęciem w tym rozumieniu jest prasymbol, który jest jakby logosem duszy kultury, czyli przyświadczeniem tego co metafizyczne. I tak można dla przykładu wyróżnić, iż dusza antyczna znajduje swój prasymbol w pojęciu ciała jako ściśle ograniczonej rozciągłości, jej portretem jest harmonijny Apollo, z kolei prasymbolem duszy arabskiej jest jaskinia, w znaczeniu zorientowanej do wewnątrz, zamkniętej rozciągłości. Owe prasymbole można spotkać we wszystkich dziedzinach życia kulturowego, najbardziej wyraźnie uwidaczniają się one w sztuce i stylach artystycznych. Dla lepszego zrozumienia znaczenia prasymbolu Spengler posługuje się przykładem bliskiej mu matematyki, bowiem zaprzecza on istnieniu uniwersalnego typu liczby, a uznaje istnienie wielu światów liczb realizujący taki, a nie inny prasymbol.

U Spenglera pojawia się także wizja „wieku kultury”, wyróżniająca jej poszczególne stadia rozwojowe. Mamy więc młodość kultury, która jest okresem heroicznym, „feudalnym” i wiejskim, tworzy się wtedy wiele tworów religijnych, przybierających formę natchnionych eposów i wszelakich mitów. Dojrzałość kultury cechuje się postępującą urbanizacją i intelektualizacją życia, jednak ma to swoje złe strony, bowiem kultura staje się coraz bardziej „sztuczna”, przez dystansujące się od wsi mieszczaństwo. We wczesnej starości pojawia się typ wielkiego miasta, którego myślenie w kategoriach pieniądza, obraca się wokół gospodarki i środowisk politycznych , przytłaczając wieś. Nową wyzbytą tajemnic religią staje się filozofia, wg Spenglera twory intelektualistów przeciwstawiają się żywej tradycji mądrościowej. Oznaką kulturowej śmierci, a wcześniej jej agonii, jest pieniądz jako siła polityczna, pozostająca w jej służbie prasa oraz demokracja parlamentarna, potem następuje nieuchronna śmierć wpisana w przeznaczenie każdej istoty żyjącej. Natomiast gdy pełnia wewnętrznych możliwości zostanie osiągnięta i kultura zastyga i umiera, przeobraża się w ten sposób w cywilizację, przy czym skamieniały grunt powstałej cywilizacji nie jest gruntem, na którym mogłaby wykiełkować nowa forma kultury. Na pierwszy rzut oka jest to najbardziej pesymistyczna wizja przyszłości kulturowej i historii powszechnej jako takiej, jednak sam autor pisał: „Kto nie pozwala się mamić pojęciami, ten nie odczuwa tego jako pesymizmu, a o innych nie dbam”.

Ze względu na ostateczną obszerność dzieła i częstą rozbieżność tematyczną poglądów, głównym tematem wykładu jest przede wszystkim kultura i cywilizacja, jednak w pierwszym tomie Zmierzchu kultury zachodniej znajduje się także wiele odniesień do państwa niemieckiego i samej wojny. Powszechne upokorzenie postanowieniami traktatu wersalskiego i postępująca hiperinflacja, wydawały się dowodzić słuszności pesymistycznych wniosków Spenglera (Spengler, pisząc książkę, sądził iż Niemcy wygrają wielką wojnę). Można powiedzieć, że dzieło to pocieszyło rozgoryczonych Niemców, ponieważ pozornie usprawiedliwiły ich porażkę jako część większych globalnych nieuniknionych procesów.

Warto zwrócić uwagę na odbiór książki przez różne środowiska. Dzieło zostało dobrze przyjęte także poza granicami Niemiec, i przed 1919 zostało przetłumaczone na kilka innych języków. Książka była powszechnie omawiana, również przez tych, którzy jej nie czytali (albo jej nie rozumieli). Historycy poczuli się urażeni przez amatorski wysiłek autora nieprzyuczonego do zawodu. Spengler był zarówno na ustach zarówno polityków jak i wojskowych i inteligentów, a nawet bardziej rozgarniętych gospodyń domowych. Być może właśnie ta pozorna nieprofesjonalność przyczyniła się do sukcesu odbioru dzieła. Nauczyciele akademiccy nie byli jednak jednomyślni w ocenie jego książki. Max Weber przedstawił Spenglera jak "bardzo pomysłowego i wyuczonego dyletanta". Karl Popper przedstawił dzieło jako bezcelowe. Niejasność, intuicjonizm i mistycyzm były łatwymi celami, specjalnie dla pozytywistów i neokantystów którzy nie doszukiwali się żadnego sensu w historii. Zmierzch stał się jednym z filarów teorii cyklu społecznego. Feliks Koneczny zwrócił uwagę na to, że Spengler terminy "kultura" i "cywilizacja" używa do oznaczania różnych faz tego samego procesu. Dopóki rozwija się i kwitnie, jest kulturą, gdy przestaje być twórczą i wyczerpuje się, staje się cywilizacją. Zaliczył jego teorię do stanowiska biologicznego wobec historii, przyjmującego, że ludy, państwa i cywilizacje mają swoją młodość, wiek dojrzały i starość na podobieństwo życia pojedynczego człowieka.

W drugim tomie Zmierzchu opublikowanym w 1920, Spengler dowodził, że niemiecki socjalizm różni się od marksizmu, będąc bliższym tradycyjnemu niemieckiemu konserwatyzmowi. W 1924, po społeczno-gospodarczym wstrząsie i inflacji, Spengler zajął się polityką w celu wyniesienia generała Hansa von Seeckta do roli przywódcy państwa, jednak nie udało mu się to i ostatecznie nie odnalazł swojego miejsca na politycznej arenie, pozostając przy dyskusjach, komentarzach i krytyce.

W 1931 Spengler wydał Człowieka i technikę, w której przestrzegał przed zagrożeniami techniki i industrializacji. Znalazło się tam wiele odniesień do poruszanych już w Zmierzchu kwestii, całość poglądów opierała się bowiem na znanej już tezie niszczących skutków rozwoju gospodarki i technik, a w efekcie rozrostu wielkich metropolii. Szczególnie wskazywał on na skłonność zachodniej techniki do rozprzestrzeniania się wśród wrogich "ras kolorowych", które mogłyby użyć broni przeciwko Europie. Dzieło było źle przyjęte z powodu jego antyindustrializmu, który można powiedzieć był wtedy „na topie”.

W 1934 roku wydana została Godzina wyboru, która szybko stała się bestsellerem, zakazanym przez władze z powodu zawartej w niej krytyki narodowego socjalizmu. Naziści dobrze odebrali krytykę liberalizmu, nie zgadzali się natomiast z krytyką biologizmu i antysemityzmu. Spengler z kolei uznał nazistów za zbyt ograniczonych przez niemieckość i za mało europejskich, by poprowadzić walkę przeciw innym cywilizacjom.

Można powiedzieć, że Spengler do swojej śmierci w 1936 r. pozostał wierny swoim tezom i przekonaniom, które dzisiaj w dobie triumfu zachodniego materializmu i wciąż rozwijającego się konsumpcjonizmu, są szczególnie niepokojące.