W chwili obecnej powszechnie uznaje się „Pana Tadeusza” Adama Mickiewicza za epopeję narodową i najważniejszy utwór literacki w polskiej kulturze. Jednak w chwili ukazania się go odbiorcy czuli do niego mieszane uczucia. Mickiewicz nigdy nie nazwał swego dzieła eposem bądź epopeją, a ówcześni krytycy podkreślali niezgodności z tradycją eposu antycznego. Mimo to badacze wkrótce okrzyknęli utwór epopeją, dostrzegając niezauważalne wcześniej analogie z antycznymi wzorcami, które Mickiewicz sprytnie przetworzył, by dostosować je do polskich warunków.

Według definicji epos jest wierszowanym, rozbudowanym utworem epickim. Jego kompozycja jest bardzo ściśle określona. Rozpoczynał się od inwokacji, w której następowało wezwanie do bóstwa o pomoc w napisaniu utworu. Dalej następowała ekspozycja, przebieg właściwej akcji, punkt kulminacyjny i rozwiązanie akcji. W antyku epos pisany był heksametrem daktylicznym. Jak ma się to do dzieła Mickiewicza? „Pan Tadeusz” to wierszowany utwór epicki, posiadający wersy trzynastozgłoskowe. Rozpoczyna się inwokacją, w której autor zrezygnował z odwołania się do pogańskiego bóstwa na rzecz pochwały Litwy i prośby o opiekę i wstawiennictwo Matki Boskiej, by tak, jak ocaliła od śmierci podmiot liryczny, kiedy był dzieckiem, tak ocaliła Polskę od agresorów.

Dzieło tego typu opisywało pewną grupę społeczną na tle istotnych dla niej wydarzeń historycznych. „Pan Tadeusz” opowiada o polskiej szlachcie. Poznajemy ją niczym bohatera, razem z jej zaletami i wadami, a obraz jej jest barwny i zróżnicowany. Tłem jej przedstawienia jest rok 1811 i 1812 – istotny czas dla szlachty polskiej, która przygotowywała się do walki z zaborcą i oczekiwała na decyzję Napoleona o wypowiedzeniu wojny Rosji. Czas utworu zbiega się także z końcem takiej szlachty, jaką w nim poznajemy,

Czas utworu zbiega się także z końcem takiej szlachty, jaką w nim poznajemy, albowiem odchodzi ona w zapomnienie, ustępując młodemu pokoleniu ludzi takich, jak Tadeusz i Zosia.

Głównym bohaterem epopei był heros, postać historyczna, dokonująca wielu bohaterskich czynów. Najważniejszą postacią utworu Mickiewicza jest, wbrew tytułowi, Jacek Soplica. Nie jest on herosem ani historycznym bohaterem, a zwykłym człowiekiem, który popełnił w życiu wielu błędów, lecz postanowił odkupić swoje winy i poświęcił szczęście osobiste na rzecz walki o wolność Polski. Kiedy czytelnik prześledzi losy tego człowieka, nie ma wątpliwości, iż jest on godzien bycia głównym bohaterem epopei – to bohater, który świadomie zrezygnował z należnej mu sławy, wyzbył się swojej tożsamości i całkowicie poświęcił staraniom o dobro ojczyzny,

Typowe dla eposu są porównania homeryckie, niezwykle rozbudowane i często opowiadające jakąś krótką historię. W „Panu Tadeuszu” pojawiają się wielokrotnie podczas opisów elementów przyrody, na przykład nadchodzącej burzy czy też sadu. Pełnią one funkcję retardacyjną, tak jak i wszelkie szczegółowe opisy, których Mickiewicz nie unika. Szczególnie dokładnie opisuje piękno ukochanej Litwy, swego kraju lat dziecinnych. Opisy wpływają także na charakter epizodyczny akcji, bowiem przerywają ją oraz często uzupełniają pewne wątki.

Jednym z największych zarzutów wobec „Pana Tadeusza” jest występowanie stylu potocznego, groteskowego oraz licznych scen i wątków komicznych. Jakkolwiek w odpowiednich partiach utworu autor zachowuje styl wzniosły i patetyczny, to często rezygnuje z niego, schodząc na ton gawędziarski. W klasycznym eposie styl był bez wyjątku wzniosły, albowiem cała tematyka utworu była takowa. Umieszczenie wydarzeń humorystycznych, jak zaatakowanie Telimeny przez mrówki czy pijaństwo uczestników zajazdu na Soplicę, jest zdecydowanym odstępstwem od tradycji. Kolejnym jest rezygnacja z przenikania świata realnego z nadprzyrodzonym. Jakkolwiek jest to element typowy i dla antyku,

Umieszczenie wydarzeń humorystycznych, jak zaatakowanie Telimeny przez mrówki czy pijaństwo uczestników zajazdu na Soplicę, jest zdecydowanym odstępstwem od tradycji. Kolejnym jest rezygnacja z przenikania świata realnego z nadprzyrodzonym. Jakkolwiek jest to element typowy i dla antyku, i romantyzmu, tym razem Mickiewicz ściśle trzyma się świata realnego, a za jedyny element ponad nim uznaje Boga, aczkolwiek i o Jego ingerencjach nie ma mowy w utworze. Bohaterowie nie są zależni od bóstw, duchów czy wyroków losu, sami decydują o własnych czynach.

„Pan Tadeusz” to polska epopeja narodowa, o czym świadczy charakter utworu, bliski tradycji antycznego eposu, oraz poruszenie ważnej dla Polski tematyki – walki o wolność ojczyzny. Elementy te są typowe dla epoki romantyzmu, która w Polsce ze względu na sytuację polityczną często poruszała tematykę narodowowyzwoleńczą. Adam Mickiewicz stworzył dzieło przełomowe, istotne dla całego narodu i towarzyszące mu przez kolejne lata, cieszące się niegasnącą popularnością.