Skrypt z książki „Prawo Rodzinne” Smyczyńskiego (wydanie 5)

by K_W

Małżeństwo:

Funkcje:

• Ułatwia ustalenie pochodzenia człowieka (domniemania) i tym samym porządkuje stan cywilny

• Kształtuje stosunki rodzinne w szerszym zakresie – powoduje powstanie stosunku powinowactwa

• Tworzy grupę rodzinną będącą trwałym elementem struktury społecznej

-KRO nie podaje wprost definicji małżeństwa – można ją jednak zrekonstruować z pozostałych przepisów (w tym także z konstytucji) – małżeństwo jest trwałym (ale nie nierozerwalnym) i legalnym związkiem kobiety i mężczyzny powstałym z ich woli w celu wspólnego pożycia, realizacji dobra małżonków, dobra założonej rodziny i jej celów społecznych

Elementy modelu prawnego:

1. Małżeństwo monogamiczne:

- w nowoczesnym społeczeństwie tylko małżeństwo monogamiczne pozwala należycie spełnić jego zadanie w ramach samej rodziny i na rzecz społeczeństwa

- Art. 13 KRO – pozostawanie w związku małżeńskim jest przeszkodą do zawarcia nowego małżeństwa

- poza tym pozostawanie w małżeństwie bigamicznym jest przestępstwem (Art. 206 KK)

2. Świeckość małżeństwa:

- za małżeństwo uważa się tylko związek zawarty wg prawa obowiązującego w danym państwie i podlegający państwowej jurysdykcji.

- świeckość małżeństwa nie ogranicza swobody obywateli do zawierania również małżeństwa wg wyznawanej religii, jednak takie małżeństwo nie wywołuje skutków prawnych.

- Art. 10 konkordatu wprowadził możliwość zawarcia małżeństwa unormowanego w KRO jednocześnie z zawarciem małżeństwa kanonicznego przed duchownym – dla zawarcia go w tym trybie konieczne jest spełnienie przesłanek określonych w KRO, które zapewniają organowi państwa kontrolę czy zamierzone zawarcie małżeństwa jest zgodne z polskim prawem (uprzednie stwierdzenie przez kierownika USC braku przeszkód dla zawarcia małżeństwa oraz sporządzenie aktu małżeństwa)

- jeżeli te przesłanki zostaną spełnione a kierownik USC sporządzi akt małżeństwa, małżeństwo zawarte w ten sposób wywołuje skutki prawne

3. Trwałość małżeństwa:

- trwałość małżeństwa zależy przede wszystkim od postawy samych małżonków, jednak ustawodawstwo szczegółowe może mniej lub bardziej pomagać osiągnięciu tego celu poprzez uregulowanie przesłanek rozwodu, samego postępowania rozwodowego, które ma na uwadze (jeżeli jest to możliwe) przede wszystkim zachowaniu trwałości małżeństwa a dopiero w ostateczności jego rozwiązanie.

- trwałość nie oznacza jego nierozerwalności – KRO wymaga tutaj spełnienia odpowiednich przesłanek a o rozwiązaniu małżeństwa decyduje sąd.

- postulat trwałości małżeństwa ma na celu przede wszystkim ochronę rodziny a zwłaszcza wychowującej małoletnie dzieci – tylko stabilna rodzina zapewnia im należyty rozwój i poczucie bezpieczeństwa.

4. Równouprawnienie małżonków:
   - równouprawnienie małżonków znajduje podstawę w międzynarodowych standardach praw człowieka oraz w konstytucyjnej zasadzie równości mężczyzny i kobiety.

- polega zarówno na dobrowolności samego aktu zawarcia małżeństwa jak i nabycia równego statusu prawnego przez męża i żonę, który przejawia się w wyborze nazwiska, równe prawa ojca i matki względem dziecka itp.

Zawarcie Małżeństwa:

- Art. 1 KRO – małżeństwo może zostać zawarte przed kierownikiem USC albo przed duchownym, jednocześnie z zawarciem małżeństwa wyznaniowego z dopełnieniem dodatkowych przesłanek (to rozwiązanie pojawiło się dopiero po ratyfikowaniu konkordatu w 1998r.)

- zawarcie małżeństwa jest czynnością prawną o charakterze rodzinnym – powstaje stosunek prawny, którego strony nie kształtują ale swoją swobodną decyzją akceptują jego treść i skutki zawarcia małżeństwa określone w ustawie

- należy przyjąć, że zawarcie małżeństwa jest czynnością prawną, której koniecznymi składnikami są oświadczenia woli nupturientów o wstąpienie w związek małżeński – wyłączono jednak stosowanie przepisów KC o wadach oświadczeń woli – małżeństwo może być unieważnione jedynie z przyczyn wskazanych w KRO

Zawarcie małżeństwa przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego:

- Art. 1 § 1- Małżeństwo zostaje zawarte, gdy mężczyzna i kobieta jednocześnie obecni złożą przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego oświadczenia, że wstępują ze sobą w związek małżeński.

- przepis ten wskazuje przesłanki jakie muszą wystąpić aby skutecznie zawrzeć małżeństw, należą do nich:

• Odmienna płeć nupturientów – wynika wyłącznie z funkcji prokreacyjnej małżeństwa

- wątpliwość odmienności płci może pojawić się w razie tzw. Obojnactwa – w takim przypadku kierownik USC może odmówić przyjęcia oświadczeń (określenie płci takiej osoby należy do biegłego, który określi je na podstawie cech przeważających)

- mogą się także pojawić w przypadku transseksualizmu – w takim przypadku różnicę płci określa nie tylko wpis do aktu urodzenia ale także stan faktyczny w chwili zawarcia małżeństwa

• Złożenie zgodnych oświadczeń o wstąpieniu w związek małżeński – zgodność treści oświadczeń przejawia się w tym, że odpowiadają one sobie pod względem treści – każda ze stron powtarza treść oświadczenia za kierownikiem USC – Art. 7 §3

- zgodność oświadczeń ocenia kierownik USC – powinny wskazywać osobę z którą zawiera się małżeństwo i nie mogą zawierać żadnych zastrzeżeń co do warunku i terminu (w razie wątpliwości przyjmuje się, że nie zawierają takich zastrzeżeń_

• Jednoczesna obecność przy składaniu oświadczeń – zapewnia przede wszystkim kontrolę zgodności oświadczeń

- KRO przewiduje wyjątek od tej przesłanki a mianowicie z ważnych powodów możliwe jest zawarcie małżeństwa przez pełnomocnika (Art. 6) – o tym czy istnieje ważny powód decyduje sąd, który wydaje stosowne zezwolenie.

- przyjmuje się, że ważnym powodem niemożności stawienia się przed kierownikiem nie jest choroba, inwalidztwo czy znaczna odległość, ponieważ małżeństwo może zostać zawarte w dowolnie wybranych przez nupturientów USC a nawet poza nim

- chodzi więc o taką przyczynę, która całkowicie uniemożliwia przyszłym małżonkom jednoczesne stawienie się w jakimkolwiek USC lub gdziekolwiek poza nim

- legitymowanym do żądania zezwolenia na zawarcie małżeństwa przez pełnomocnika jest tylko osoba, która chce tego pełnomocnictwa udzielić – powinno być udzielone na piśmie z podpisem urzędowo poświadczonym (pod rygorem nieważności) i wymienić osobę z którą ma być zawarte małżeństwo (jest to pełnomocnictwo w rozumieniu Art. 95 KC z pewnymi swoistymi cechami wynikającymi z prawno rodzinnego charakteru treści pełnomocnictwa)

• Złożenie oświadczeń przed kierownikiem USC – zawarcie małżeństwa wymaga uczestnictwa organu państwowego – oznacza to, że złożenia oświadczenia o wstąpieniu w związek małżeński przed inną osobą nie powoduje zawarcia małżeństwa.

- udział kierownika polega na odebraniu od stron zgodnych oświadczeń woli oraz ogłoszenia, że małżeństwo zostało zawarte (samo ogłoszenie nie jest konieczne – jego brak nie powoduje nie zawarcia małżeństwa)

• Jeżeli któraś z tych przesłanek nie zostanie spełniona, małżeństwo nie zostanie zawarte.

Przesłanki formalno porządkowe (proceduralne):

• Małżeństwo zawiera się w USC wybranym przez nupturientów – mają pełną swobodę w tym zakresie – powinno zostać zawarte w jego lokalu a w wyjątkowych przypadkach może zostać zawarte poza nim

• Nupturienci powinni wskazać swoją tożsamość i przedłożyć dokumenty pozwalające ustalić wiek (akt urodzenia), stan cywilny (orzeczenie sądu o rozwiązaniu lub unieważnieniu małżeństwa, akt zgonu poprzedniego małżonka, orzeczenie o uznaniu go za zmarłego, zezwolenie sądu na zawarcie nowego małżeństwa itp.). Cudzoziemiec powinien przedstawić dokument stwierdzający zdolność do zawarcia małżeństwa wg swojego prawa ojczystego.

- jeżeli oświadczenie ma złożyć pełnomocnik – musi przedstawić pełnomocnictwo

• powinni ponadto złożyć pisemne zapewnienie, że nie wiedzą o istnieniu okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa (przeszkody do zawarcia małżeństwa, pokrewieństwo, bigamia itp.)

• okres wyczekiwania 1 miesiąca na zawarcie małżeństwa (Art. 4 KRO) – ma zapobiec pochopnym i nieprzemyślanym decyzjom

• od tej przesłanki oraz od złożenia zapewnienia o braku przeszkód do zawarcia małżeństwa oraz od obowiązku przedstawienia niezbędnych dokumentów (Art. 4 KRO) kierownik USC może odstąpić z ważnych względów np. w skutek ciąży, choroby

• Nadzwyczajny tryb zawarcia małżeństwa – jest kolejnym odstępstwem od spełnienia przesłanek porządkowych – w razie zaistnienia niebezpieczeństwa grożącego bezpośrednio jednej ze stron, oświadczenie o wstąpieniu w związek małżeński mogą one złożyć niezwłocznie i bez przedstawienia wymaganych dokumentów. W tym wypadku są jednak zobowiązane do złożenia zapewnienia, że wiedzą o okolicznościach wyłączających zawarcie małżeństwa

• Kierownik USC powinien odmówić przyjęcia oświadczeń jeżeli dowiedział się o okolicznościach wyłączających możliwość zawarcia małżeństwa a w przypadkach wątpliwych powinien zwrócić się do sądu o rozstrzygnięcie (najczęściej chodzi o tzw. Przeszkody do zawarcia małżeństwa, które uzasadniają jego unieważnienie)

- o odmowie przyjęcia oświadczeń informuje nupturientów na piśmie w którym informuje o przyczynach odmowy

- każdy z nich może w terminie 14 dni od doręczenia pisma wystąpić do sądu z wnioskiem o rozstrzygnięcie, czy okoliczności przedstawione przez kierownika uzasadniają odmowę przyjęcia oświadczeń (sądem właściwym jest sąd rejonowy ze względu na siedzibę USC)

• KRO wymaga aby małżeństwo zostało zawarte publicznie – tzn. w obecności dwóch pełnoletnich świadków (Art. 7 §1)

• Niezwłocznie po zawarciu małżeństwa sporządza się akt małżeństwa – jego niesporządzenie nie powoduje jednak nieważności czy nieskuteczności dokonanej czynności – ma on jedynie charakter deklaratywny i jest wyłącznym dowodem zdarzeń w nim stwierdzonych (ich niezgodność z prawdą można dochodzić na drodze sądowej)

- niedopełnienie niektórych wymagań formalnych może dotyczyć okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa – jeżeli kierownik nie dopełnił obowiązku żądania od stron dokumentu stwierdzającego ustanie poprzedniego małżeństwa albo mimo uzasadnionych wątpliwości co do zdrowia psychicznego jednego z małżonków nie odmówił odebrania oświadczeń – małżeństwo jest co prawda zawarte ale istnieje podstawa do jego unieważnienia.

- obywatele polscy przebywający za granicą mogą zawrzeć małżeństwo przed polskim konsulem lub osobą wyznaczoną do pełnienia funkcji konsula – konsul ma w tym zakresie kompetencje kierownika USC – małżeństwo przed nim zawarte powinno spełniać przesłanki z KRO co oznacza, że małżeństwo mogą zawrzeć tylko osoby odmiennej płci choćby w tym kraju małżeństwo homoseksualne było dopuszczalne.

Zawarcie małżeństwa przed duchownym:

- Zgodnie z Art. 10 Konkordatu – małżeństwo kanoniczne przy spełnieniu określonych, dodatkowych przesłanek wywiera takie skutki jakie powoduje zawarcie małżeństwa zgodnie z prawem polskim

- KRO oraz konkordat tworzą zbiór przesłanek koniecznych dla zawarcia małżeństwa świeckiego przed duchownym – chodzi o sam fakt zawarcia małżeństwa a nie ukształtowanie małżeństwa jako stosunku prawnego a więc jego treści, rozwiązania, unieważnienia itp. – te kwestie prawo świeckie i kanoniczne regulują indywidualnie i niezależnie od siebie a orzekanie w sprawach małżeństwa świeckiego podlega wyłącznie sądom państwowym. (Art. 10 ust. 4 konkordatu)

- znowelizowany KRO wprowadził wyznaniowy sposób zawarcia małżeństwa świeckiego w odniesieniu do członków innych kościołów i związków wyznaniowych uznanych przez państwo.

- dla zawarcia małżeństwa świeckiego z jednoczesnym zawarciem małżeństwa wyznaniowego wymaga się spełnienia (oprócz przesłanek określonych w Art. 1 KRO) określonych przesłanek dodatkowych:

1. wyrażenia przez nupturientów woli jednoczesnego zawarcia małżeństwa podlegającego prawu polskiemu

2. sporządzenia przez kierownika USC aktu małżeństwa

1. Wolę jednoczesnego zawarcia małżeństwa świeckiego nupturienci wyrażają przed duchownym, który następnie sporządza zaświadczenie stwierdzające, że to oświadczenie złożono w jego obecności przy zawarciu małżeństwa wyznaniowego (pełni jednocześnie funkcję protokołu – podpisuje je duchowny, małżonkowie oraz świadkowie)

- duchowny nie może przyjąć takiego oświadczenia jeżeli wcześniej nie dostarczono mu zaświadczenia stwierdzającego brak przeszkód do zawarcia małżeństwa przewidzianych w KRO

teoretycznie jego brak nie powoduje niedopełnienia tej przesłanki ponieważ Art. 1 KRO go nie przewiduje w praktyce jednak nie może się zdarzyć jego brak ponieważ jego tekst znajduje się w tym samym dokumencie w którym wpisano tekst zaświadczenia duchownego o złożeniu oświadczeń nupturientów

- zaświadczenie wraz z zaświadczeniem sporządzonym wcześniej przez kierownika USC duchowny przekazuje do USC w terminie 5 dni od dnia zawarcia małżeństwa – termin ulega zawieszeniu jeżeli jego zachowanie nie jest możliwe ze względu na działanie siły wyższej (Art. 8 §3 KRO) – jest wysyłany listem poleconym poprzez Pocztę Polską

 termin 5 okresu obliczania regulują zasady ogólne KC – przy jego obliczaniu nie uwzględnia się dni ustawowo wolnych od pracy – termin oznaczony w dniach rozpoczyna bieg dnia następnego po dniu w którym nastąpiło zdarzenie. W razie zawarcia małżeństwa w sobotę, termin 5 dni na dostarczenie oświadczenia do USC rozpoczyna się w poniedziałek i upływa w piątek.

- za dostarczenie oświadczenia do USC uważa się nadanie przesyłki poleconej przez pocztę polską.

2. Na podstawie uzyskanego od duchownego w wymaganym terminie zaświadczeń – kierownik USC sporządza akt małżeństwa.

- należy go sporządzić niezwłocznie, nie później jednak niż w następnym dniu roboczym po dniu w którym do USC nadeszły stosowne dokument – dopiero w tym momencie dopełnia się przesłanka zawarcia małżeństwa świeckiego jednocześnie z kanonicznym

- datą zawarcia małżeństwa jest dzień złożenia oświadczeń a nie dzień sporządzenia aktu małżeństwa

- sporządzenie aktu ma charakter konstytutywny – ma to zapewnić uprzednią kontrolę organowi państwowemu oraz pewność osobom zainteresowanym że ich małżeństwo zostało rzeczywiście zawarte na gruncie prawa polskiego

- w razie braku aktu małżeństwa zawieranego przed duchownym nie można ustalić istnienia małżeństwa w trybie Art. 189 KPC – ponieważ do jego skutecznego zawarcia nie wystarczy złożenie zgodnych oświadczeń o wstąpieniu w związek małżeński

- kierownik USC odmawia sporządzenia aktu małżeństwa jeżeli dokumenty określone w Art. 8 ust. 3 KRO otrzymał po upływie 5 dni od dnia zawarcia małżeństwa wyznaniowego a opóźnienie to nie było spowodowane działaniem siły wyższej – dochowanie tego terminu jest elementem przesłanki konstytutywnej sporządzenia aktu małżeństwa.

- o odmowie kierownik USC powiadamia nupturientów, którzy mogą w terminie 14 dni otrzymania odmowy zwrócić się do sądu o rozstrzygnięcie sprawy.

• Jeżeli odmowa była nieuzasadniona – kierownik USC sporządzi akt małżeństwa a datą zawarcia małżeństwa jest dzień zawarcia małżeństwa wyznaniowego.

• Jeżeli natomiast sąd przychyli się do odmowy kierownika USC – małżeństwo świeckie w ogóle nie zostało zawarte.

- kierownik może odmówić sporządzenia aktu małżeństwa także kiedy stwierdzi brak zaświadczenia kierownika USC o braku okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa lub braku zaświadczenia duchownego o złożenie w jego obecności oświadczenia woli co do jednoczesnego zawarcia małżeństwa świeckiego.

- to samo tyczy się braku podpisu jednego lub obojga małżonków a także braku podpisu duchownego pod tym dokumentem

- nie ma natomiast wpływu na zawarcie małżeństwa np. brak jednego świadka albo brak jego podpisu pod zaświadczeniem.

- uchybienie duchownego przy zawarciu małżeństwa, które uniemożliwiło sporządzenie aktu małżeństwa powoduje cywilną odpowiedzialność odszkodowawczą jeżeli wskutek tego nupturienci ponieśli szkodę.

- w przypadku niedostarczenia stosownych dokumentów do USC z powodu siły wyższej – osobiście, w formie przesyłki pocztowej, przez posłańca należy oceniać podobnie do przyczyn niedokonania przez stronę w wyznaczonym terminie czynności procesowej bez swojej winy (Art. 168 § 1 KPC)

- w związku z istnieniem dwóch istniejących w różnym czasie przesłanek zawarcia małżeństwa konkordatowego pojawia się pytanie jaki wpływ mają okoliczności pojawiające się po złożeniu zgodnych oświadczeń woli a przed sporządzeniem aktu małżeństwa:

• W razie śmierci jednego lub obojga małżonków powinno się sporządzić akt małżeństwa a datą jego zawarcia jest dzień złożenia stosownych oświadczeń przed duchownym

• Dziecko urodzone w tym czasie jest dzieckiem małżeńskim, choćby małżonek zmarł przed sporządzeniem aktu małżeństwa

- jeżeli jednak aktu małżeństwa nie można sporządzić z powodu nieprzesłania przez duchownego dokumentów albo z powodu odmowy kierownika USC – małżeństwo konkordatowe nie zostało zawarte

- przy ocenie okoliczności nieprzekazania dokumentów do USC lub spóźnienia w tym względzie – wątpliwości należy rozstrzygać na korzyść małżeństwa – jeżeli mimo spóźnienia kierownik USC sporządził akt małżeństwa może to oznaczać, że je usprawiedliwił

- zawarcie małżeństwa konkordatowego wymaga współdziałania dwóch USC:

• Kierownik USC właściwego dla miejsca zamieszkania jednego z nupturientów sporządza w 4 egzemplarzach zaświadczenie o braku przeszkód do zawarcia małżeństwa – 3 z nich wydaje nupturientom aby przekazali je duchownemu

• USC właściwy dla miejsca zawarcia małżeństwa kanonicznego sporządza akt małżeństwa (ma on obowiązek dostarczenia małżonkom ten akt)

- małżeństwo świeckie może zostać zawarte przed duchownym przez pełnomocnika – o dopuszczalności złożenia oświadczenia przez pełnomocnika orzeka sąd na podstawie Art. 6 KRO podobnie do zawarcia małżeństwa przed kierownikiem USC – ocenia ważne powody i prawidłowość udzielonego pełnomocnictwa

- możliwe jest zawarcie małżeństwa w trybie nadzwyczajnym – w razie niebezpieczeństwa bezpośrednio grożącego życiu jednej ze stron – oświadczenie o wstąpieniu w związek małżeński strony mogą złożyć niezwłocznie bez przedstawienia zaświadczenia kierownika USC o braku przeszkód do zawarcia małżeństwa. Konieczne jest tylko zapewnienie stron, że nie wiedzą o ich istnieniu Art. 9 § 2 KRO

- wymaga się natomiast wyrażenia woli nupturientów do jednoczesnego zawarcia związku małżeńskiego wg prawa polskiego (małżeństwa świeckiego) – jeżeli nie złożyli takiego oświadczenia – kierownik USC nie sporządzi aktu małżeństwa i nie zostanie ono zawarte co skutkuje niemożnością ustalenia jego istnienia na podstawie Art. 189 KPC

Przeszkody Zawarcia Małżeństwa:

- poza przesłankami koniecznymi, które muszą zaistnieć aby małżeństwo w ogóle było zawarte, ustawodawca ograniczył swobodę stron ze względu na określone okoliczności dotyczące jednego lub obojga nupturientów (np. nieosiągnięcie określonego wieku, pokrewieństwo itp.) mają one zapobiec zawieraniu małżeństw które z przyczyn społeczno – gospodarczych lub eugenicznych uważa się za niedopuszczalne

- numerus clausus przyczyn, które uzasadniają unieważnienie małżeństwa (przeszkody)

1. Nieosiągnięcie wymaganego wieku – 18 lat przez oboje nupturientów (Art. 10)

2. Całkowite ubezwłasnowolnienie jednego lub obojga (Art. 11)

3. Choroba psychiczna lub niedorozwój umysłowy (Art. 12)

4. Pozostawanie w związku małżeńskim – bigamia (Art. 13)

5. Pokrewieństwo oraz powinowactwo (Art. 14)

6. Istnienie między nimi stosunku przysposobienia

Unieważnienie Małżeństwa:

- jeżeli małżeństwo zostało zawarte pomimo istnienia przeszkody wskazanej w Art. 10 – 15 KRO – jest ono ważne i skuteczne dopóki sąd nie wyda orzeczenia o jego unieważnieniu.

- w polskim prawie obowiązuje koncepcja unieważnialności małżeństwa (a nie nieważności małżeństwa od początku) – jej konsekwencją jest rozróżnienie między:

• małżeństwem nieistniejącym – zawieranym mimo braku przesłanki koniecznej

• małżeństwem skutecznie zawartym mimo istnienia przeszkody, której zaistnienie uzasadnia jego unieważnienie.

- jeżeli żadna z uprawnionych osób nie żąda unieważnienia małżeństwa powoduje ono wszelkie skutki jakie KRO wiąże z aktem małżeństwa

- prawomocne orzeczenie sądu unieważniające małżeństwo ma charakter konstytutywny – dopiero ono niweczy skutek prawny małżeństwa

- unieważnienie małżeństwa zmierza do zmiany stanu cywilnego, którego prawidłowe ustalenie leży także w interesie publicznym – dlatego prawo do wystąpienia do sądu z takim żądaniem przysługuje małżonkom, osobom mającym w tym interes prawny ale także prokuratorowi (Art. 22)

Przyczyny unieważnienia:

- małżeństwo można unieważnić tylko z przyczyn przewidzianych w KRO – zamknięty katalog

1. przeszkoda wieku:

- wymaga się aby kobieta i mężczyzna ukończyli 18 lat (przed nowelizacją KRO mężczyzna musiał mieć 21 lat)

- mimo braku wymaganego wieku sąd opiekuńczy może z ważnych powodów zezwolić na zawarcie małżeństwa kobiecie, która ukończyła 16 lat – kobieta poniżej tego wieku ani mężczyźnie poniżej 18 lat nie może zawrzeć małżeństwa nawet za zezwoleniem sądu

- unieważnienie z powodu wieku jest niedopuszczalne jeżeli przed wytoczeniem powództwa małżonek wiek ten osiągnął (konwalidacja małżeństwa)

- uprawnieni do żądania unieważnienia małżeństwa z powodu wieku są oboje małżonkowie – jeżeli jednak żona zaszła w ciążę ze względu na ochronę macierzyństwa i rodziny powstałej przez zawarcie małżeństwa – legitymację czynną ma tylko kobieta i prokurator

Przeszkoda ubezwłasnowolnienia:

- małżeństwo zawarte przez osobę ubezwłasnowolnioną całkowicie podlega unieważnieniu (Art. 11)

- o ubezwłasnowolnieniu orzeka sąd jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem

- całkowicie ubezwłasnowolniony nie ma zdolności do czynności prawnych i nie można od niego oczekiwać aby prawidłowo wypełniał zadania małżeństwa i rodziny

- ponadto taka osoba nie może podjąć samodzielnie i swobodnie, bez jakiegokolwiek nacisku decyzji o wstąpieniu w związek małżeński – instytucja unieważnienia ma więc za zadanie chronić taką osobę przed manipulacją

- unieważnienia małżeństwa może żądać każdy z małżonków – nie można jednak żądać unieważnienia po uchyleniu ubezwłasnowolnienia (dąży się do zachowania małżeństwa, pomimo że w czasie jego trwania istniała ta przeszkoda)

Przeszkoda choroby psychicznej:

- zakaz zawierania małżeństwa przez taką osobę wynika z podobnych motywów jakie dotyczą przeszkody ubezwłasnowolnienia całkowitego – jest to jednak sytuacjia zupełnie odrębna

- dotyczy osób chorych psychicznie lub niedorozwiniętych umysłowo, które nie są jednak podstawą do ubezwłasnowolnienia całkowitego

- choroba psychiczna jest podstawą do unieważnienia małżeństwa jeżeli występowała w chwili jego zawarcia – nie ma charakteru bezwzględnego – sąd może zezwolić na zawarcie małżeństwa jeżeli choroba lub niedorozwój nie zagraża małżeństwu lub zdrowiu potomków a także nie będzie przeszkodą do prawidłowego wykonywania władzy rodzicielskiej

- legitymacja czynna przysługuje każdemu z małżonków oraz prokuratorowi

- małżeństwo zawarte mimo istnienia choroby psychicznej lub niedorozwoju nie podlega unieważnieniu jeżeli choroba ta później ustała (konwalidacja)

Przeszkoda Bigamii:

- drugie małżeństwo podlega unieważnieniu jeżeli zostało zawarte mimo, że poprzednie nie ustało przez śmierć, uznanie za zmarłego, przez unieważnienie ani nie zostało rozwiązane przez rozwód

- jeżeli po zawarciu drugiego małżeństwa, to pierwsze zostało unieważnione, zmarł pierwszy małżonek lub uzyskał rozwód – to drugie małżeństwo (bigamiczne) podlega konwalidacji

- konwalidacja małżeństwa bigamicznego nie wchodzi w rachubę w przypadku gdy poprzednie małżeństwo ustało w skutek śmierci małżonka – bigamisty.  w tym wypadku oba małżeństwa ustają, ale na większą ochronę zasługuje małżeństwo zawarte jako pierwsze, ponieważ zostało zawarte zgodnie z prawem

- legitymacja czynna do unieważnienia małżeństwa z powodu bigamii przysługuje każdemu kto wykaże w tym swój interes prawny tzn. w sferze stosunków prawnych osobistych i majątkowych\

 roszczenie to przysługuje nawet małżonkowi, który zawarł małżeństwo w złej wierze

- bigamia jest ponadto przestępstwem przeciwko rodzinie (Art. 206 KK)

Przeszkoda Pokrewieństwa i Powinowactwa:

- nie mogą zawrzeń małżeństwa krewni w linii prostej bez ograniczenia oraz rodzeństwo rodzone i przyrodnie (Art. 14 §1 KRO)

- stosunki kazirodcze są uznane za przestępstwo przeciwko obyczajowości (Art. 201 KK)

- pokrewieństwo jest przeszkodą, której nie można usunąć na drodze zezwolenia sądu – unieważnienia może żądać każdy kto ma w tym interes prawny

- przeszkoda powinowactwa dotyczy tylko powinowatych w linii prostej – teść, teściowa – zięć synowa oraz ojczym, macocha – pasierb

- przeszkoda ta jest usuwalna – sąd może z ważnych powodów zezwolić na zawarcie małżeństwa pomiędzy powinowatymi

- unieważnienia mogą żądać jedynie małżonkowie i prokurator

Przeszkoda Przysposobienia:

- pomiędzy przysposabiającym a przysposobionym powstaje taka sama więź jak między rodzicem a dzieckiem – dlatego ten stosunek stanowi przeszkodę do zawarcia małżeństwa

- dotyczy stron tego stosunku, również przysposobienia niepełnego – jest odbiciem przeszkody pokrewieństwa w linii prostej

- zakaz nie obejmuje jednak krewnych i powinowatych stron – Art. 15 nie zakazuje więc małżeństwa między przysposobionym a krewnym przysposabiającego

- jest przeszkodą nieusuwalną

- legitymacja czynna przysługuje małżonkom

- nie można unieważnić małżeństwa jeżeli stosunek przysposobienia ustał – konwalidacja małżeństwa z tej przyczyny dotyczy tylko przysposobienia pełnego rozwiązywalnego i niepełnego.

Stan wyłączający świadome wyrażenie woli:

- małżeństwo nie może być zawarte bez pełnej i swobodnej zgody stron

- taki stan może się pojawić w związku z chorobą psychiczną a często jest nieodłącznym skutkiem niedorozwoju umysłowego

- Art. 15^1 §1 pkt. 1 - wskazuje na stan wyłączający świadomość wyrażonej woli a pomija stan wyłączający swobodę powzięcia decyzji i wyrażenia woli ( w przeciwieństwie do Art. 82 KC normującego brak świadomości i swobody jako wadę oświadczenia woli)

- Art. 15^1 §1 pkt. 1 ma na uwadze samo wyrażenie woli, pomija natomiast „powzięcie decyzji” – chodzi tylko o złożenie oświadczenia woli o wstąpieniu w związek małżeński, ponieważ samo powzięcie decyzji o zawarciu tego związku nastąpiło już wcześniej (co najmniej w czasie rozpoczęcia w USC czynności przygotowawczych) – powzięciu decyzji służy miesięczny okres wyczekiwania

- stan wyłączający świadome wyrażenie woli może pojawić się z jakichkolwiek powodów a więc również jako skutek choroby psychicznej i niedorozwoju umysłowego (podobieństwo pomiędzy przeszkodą małżeńską a wadą oświadczenia woli z Art. 82 powoduje, że jest możliwe pomocnicze sięganie do Art. 82 – jednak z wykluczeniem choroby psychicznej i niedorozwoju umysłowego. Ponieważ powinny one wzbudzić wątpliwość kierownika USC co do pojawienia się przeszkody z Art. 12 KRO

- brak świadomego wyrażenia woli o zawarciu małżeństwa dotyczy innego, choćby przemijającego, istniejącego w chwili złożenia oświadczenia zaburzenia czynności psychicznych – w rachubę wchodzi: zaburzenie psychiczne lub nerwowe, rozwinięte zmiany miażdżycowe, działanie narkotyków, alkoholu lub środków farmakologicznych.

Błąd:

- pojawia się kiedy oświadczenie o wstąpieniu w związek małżeński złożyła osoba będąca w błędzie co do tożsamości drugiej strony

• Błąd co do tożsamości fizycznej – polega na tym, że osoba A zamierza poślubić osobę B a zamiast tego zawiera małżeństwo z osobą C

• Błąd co do tożsamości cywilnej – dotyczy cech nupturienta należących do jego stanu cywilnego i stanu osobistego np. czy nupturient jest rozwiedziony, czy jest kawalerem, panną, wdowcem, czy rzeczywiście nosi określone nazwisko, czy jest dzieckiem określonych rodziców itp.

- chodzi o sytuację kiedy osobie A wydaje się, że jej przyszły małżonek jest kawalerem a w rzeczywistości jest rozwiedziony. Gdyby osoba A o tym wiedziała, nigdy nie zawarłaby z nim małżeństwa.

- stwierdzenie tej okoliczności ma charakter obiektywny i powinno być uwzględnione jako błąd co do tożsamości osoby

• Błąd co do nazwiska nupturienta – istotny dla powzięcia decyzji o zawarciu małżeństwa jest błąd co do tego czy drugi nupturient jest rzeczywiście tym za kogo się podaje – imię i nazwisko identyfikują człowieka i odróżniają go od innych zatem błąd co do nazwiska jest w rzeczywistości błędem co do osoby.

- nie można natomiast uwzględnić błędu co do tego czy osoba o określonym nazwisku należy do tej czy innej rodziny

• Tak określoną tożsamość cywilną należy odróżnić od tzw. Właściwości osobistych nupturienta np. niemoc płciowa, transseksualizm, homoseksualizm, obojnactwo, narkomania, głęboki alkoholizm

- w takim przypadku łatwiej jest uznać te fakty za przyczynę rozkładu pożycia i w konsekwencji uzasadniające żądanie rozwodu.

- jeżeli natomiast jeden z małżonków wykazałby, że druga strona od początku była transseksualistą – może pojawić się wątpliwość czy małżeństwo w ogóle zostało zawarte z powodu braku przesłanki odmiennej płci

• Z zakresu błędu należy natomiast wykluczyć niemoc płciową jednego z małżonków a zwłaszcza niezdolność do zapłodnienia

Groźba:

- zawarcie małżeństwa pod wpływem groźby oznacza, że nupturient nie miał możliwości swobodnego podjęcia decyzji i wyrażenia woli w tej sprawie

- po nowelizacji KRO przyjął groźbę jako przesłankę unieważnienia małżeństwa – jest ona jednak sformułowana nieco inaczej od groźby jako wady oświadczenia woli umożliwiającą uchylenie się od skutków prawnych

- groźba – zapowiedź wyrządzenia komuś jakiegoś zła w razie gdyby nie dokonał on żądanej czynności prawnej

- groźba jako podstawa unieważnienia małżeństwa powinna:

• Cechować się bezprawnością

• Być na tyle poważna, że składający oświadczenie mógł się obawiać, że jemu samemu lub innej osobie grozi niebezpieczeństwo osobiste

• Groźba pozostaje w związku przyczynowym ze złożonym oświadczeniem o wstąpienie w związek małżeński

- może pochodzić nie tylko od strony czynności prawnej ale także od osoby 3 np. członków jego rodziny

- podobnie zagrożony nie musi być sam nupturient ale także ktoś z jego rodziny

- w związku z tym, że zawarcie małżeństwa jest czynnością prawno rodzinną ustawodawca odrzucił niebezpieczeństwo majątkowe i uzależnił powołania się na groźbę od zaistnienia poważnego niebezpieczeństwa osobistego – chodzi o stan obawy o życie, zdrowie, cześć lub wolność nupturienta lub osoby mu bliskiej.

- wg Smyczyńskiego pod przymusem psychicznym działa również nupturient, który zawiera małżeństwo wpływem realnej groźby popełnienia samobójstwa przez drugą stronę.

- nie mamy do czynienia z groźbą w przypadku zawarcia małżeństwa z uwagi dominacji jednej osoby nad drugą wynikającą z pozycji społecznej, gospodarczej, uległości, autorytetu rodziców itp.

- unieważnienia małżeństwa z powodu braku świadomości, błędu lub groźby może żądać małżonek który złożył oświadczenie dotknięte tą wadą. Termin do żądania unieważnienia wynosi 6 miesięcy od ustania stanu wyłączającego świadome wyrażenie woli, od wykrycia błędu lub ustania obawy wywołanej groźbą (termin jest krótszy niż przy wadach oświadczeń woli)

- legitymację czynną w tych przypadkach ma także prokurator, która wynika z Art. 22 KRO

Przeszkoda dotycząca pełnomocnictwa:

- małżeństwo może być unieważnione jeżeli zostało zawarte przez pełnomocnika mimo braku stosownego zezwolenia sądu oraz w razie nieważności pełnomocnictwa albo jego skutecznego odwołania (Art. 16)

- zezwolenie sądu ma charakter konstytutywny a samo pełnomocnictwo nie wystarcza do zawarcia małżeństwa

- nie jest możliwe udzielenie przez sąd zgody ex post a zwłaszcza po wszczęciu postępowania o unieważnienie.

- legitymowanym do żądania unieważnienia jest małżonek – mocodawca i prokurator

- podstawą konwalidacji małżeństwa zawartego mimo wadliwego pełnomocnictwa jest podjęcie przez małżonków wspólnego pożycia.

Unieważnienie małżeństwa po jego ustaniu:

- wg. Art. 18 KRO nie można unieważnić małżeństwa po jego ustaniu (postępowanie o unieważnienie małżeństwa jest bezprzedmiotowe) – od tej reguły istnieją jednak dwa wyjątki:

• Dopuszczalne jest unieważnienie małżeństwa zawartego wbrew przeszkodzie pokrewieństwa i bigamii, nawet jeżeli ono później ustało np. w skutek śmierci małżonka (brak jest jednak podstawy do unieważnienia małżeństwa bigamicznego jeżeli poprzednie małżeństwo bigamisty ustało z innej przyczyny niż śmierć – Art. 13§3)

• Np. A pozostający w małżeństwie z B zawiera kolejne małżeństwo z C. Małżeństwo z B zostaje rozwiązane przez rozwód przed zakończeniem procesu o unieważnienie małżeństwa z C.

W takim wypadku:

• Małżeństwo z C ulega konwalidacji a zatem nie można go unieważnić

• Podobnie małżeństwo A z C ulega konwalidacji w razie śmierci B

• W razie śmierci A (bigamisty) jego małżeństwo z C podlega unieważnieniu

• W razie śmierci jednego z małżonków po wytoczeniu powództwa nadal jest możliwe unieważnienie małżeństwa (Art. 19) – w miejsce zmarłego pozwanego małżonka ustanawia się kuratora, natomiast w razie śmierci małżonka żądającego unieważnienia – sąd kontynuuje postępowanie jeżeli unieważnienia domagają się jego zstępni, wstępujący w procesie w miejsce zmarłego

Skutki unieważnienia małżeństwa:

- małżeństwo uważa się za zawarte dopóki nie zostanie unieważnione – wyrok unieważniający ma charakter konstytutywny (kształtuje nowy stan prawny, ale niweczy małżeństwo z mocą wsteczną

- jest skuteczny erga omnes i tworzy taki stan prawny jakby małżeństwo nigdy nie zostało zawarte

- oznacza to:

• Przywrócenie małżonkom ich poprzedniego stanu cywilnego

• Ustanie powinowactwa

• Małżonek, który zmienił nazwisko wraca do swojego poprzedniego

- wyjątkiem jest zachowanie, uzyskanej przez zawarcie małżeństwa pełnoletniości mimo jego unieważnienia

- w zakresie stosunków między małżonkami a ich wspólnymi małoletnimi dziećmi oraz w zakresie stosunków majątkowych między małżonkami stosuje się przepisy o rozwodzie:

• Nie gaśnie domniemanie pochodzenia dzieci z małżeństwa – są one nadal dziećmi małżeńskimi

• O władzy rodzicielskiej i obowiązku utrzymania dziecka, sąd orzeka tak jak przy rozwodzie

• Z chwilą uprawomocnienia się orzeczenia ustaje wspólność majątkowa i podobnie jak przy rozwodzie sąd orzeka o podziale majątku wspólnego

• Sąd orzeka o sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania, o ewentualnym jego podziale

• Sąd orzeka o obowiązku alimentacyjnym między małżonkami na podstawie Art. 60 KRO

Zła wiara przy zawarciu małżeństwa:

- przy orzekaniu o unieważnienie małżeństwa pojawia się pytanie czy i który z małżonków miał świadomość zawarcia małżeństwa mimo istnienia przewidzianej prawem przeszkody.

- jeżeli małżonek wiedział o okoliczności będącej podstawą unieważnienia małżeństwa, oznacza że zawarł je w złej wierze (Art. 20)

- istnienie złej wiary ocenia się wg stanu z chwili zawarcia małżeństwa

- w orzeczeniu unieważniającym małżeństwo sąd orzeka czy i który z małżonków był w złej wierze – w przeciwieństwie do rozwodu i orzekania o winie – tutaj małżonkowie nie mogą się zgodnie domagać zaniechania takiego orzekania.

- nie można przyjąć złej wiary osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie lub dotkniętej chorobą umysłową.

Prawa i obowiązki małżonków:

- Chodzi o skutki zawarcia małżeństwa, które dotyczą:

• Miejsca zamieszkania małżonków – wg Art. 25 KRO miejscem zamieszkania osoby fizycznej jest miejscowość, w której przebywa ona z zamiarem stałego pobytu

– uporczywe uchylanie się od dążenia do poprawy sytuacji w której małżonkowie przebywają w odrębnych mieszkaniach i niepodtrzymywanie innych więzi małżeńskich a tym bardziej opuszczenie wspólnego mieszkania bez uzasadnionej przyczyny może oznaczać rozłączenie małżonków – separację faktyczną

• Nazwiska małżonków – obecnie ustawodawca respektuje równouprawnienie małżonków – małżonkowie mają pełną swobodę wyboru nazwiska:

• Mogą nosić wspólne nazwisko będące dotychczasowym nazwiskiem jednego z nich

• Mogą zachować swoje dotychczasowe nazwiska

• Mogą do dotychczasowego nazwiska dołączyć nazwisko współmałżonka, lecz tak utworzone nazwisko nie może składać się z więcej niż dwóch członów. (Art. 25§ 2 KRO) – przepis nie wskazuje jednak na kolejność członów nazwiska wobec tego i w tej kwestii mają sporą swobodność, co więcej każde z nich może dołączyć do swojego nazwiska, nazwisko małżonka ale tworząc dwie różne kombinacje

• Mąż nazywał się Nowak natomiast żona Kowalska. I tak po ślubie ona chce nazywać się Kowalska – Nowak a on Nowak – Kowalski. KRO dopuszcza taką możliwość

- oświadczenie o wyborze nazwiska składają przy zawarciu małżeństwa (może być jednak złożone bezpośrednio po zawarciu małżeństwa)

- w razie zamiaru zawarcia małżeństwa wyznaniowego – oświadczenie to składa się przed sporządzeniem przez kierownika USC zaświadczenia stwierdzającego brak przeszkód do zawarcia małżeństwa – ich nie złożenie nie wpływa negatywnie na skuteczność zawarcia małżeństwa, ponieważ można je złożyć także później przed sporządzeniem aktu małżeństwa – jeżeli jednak tego nie zrobią – pojawia się sankcja – w braku oświadczeń każdy z małżonków zachowuje swoje dotychczasowe nazwisko.

• Nakładają na małżonków obowiązki o charakterze osobistym tj. obowiązek wspólnego pożycia, wierności, lojalności itp.

• Nakładają na małżonków obowiązki o charakterze majątkowym np. przyczynianie się do utrzymania rodziny, odpowiedzialność solidarną za zobowiązania zaciągnięte przez jednego z nich do zaspokajania zwykłych potrzeb rodziny itp.

Prawa i Obowiązki majątkowe:

- obje małżonków jest zobowiązanych do zaspokajania potrzeb rodziny (Art. 27 KRO)

- treść tego obowiązku jest podobna do obowiązku alimentacyjnego względem krewnych – zapewnienie warunków bytu tj. mieszkania, kosztów prowadzenia gospodarstwa domowego, zaspokajania potrzeb itp.

- Art. 27 jest także jedyną podstawą dla żądania od współmałżonka dostarczenia środków utrzymania nie tylko w ramach grupy rodzinnej ale i dla zaspokajania indywidualnych potrzeb drugiego małżonka – w tym zakresie obowiązek z Art. 27 jest obowiązkiem alimentacyjnym

- przesłankami takiego obowiązku są:

• Siły i możliwości zarobkowe i majątkowe małżonków

• Potrzeby rodziny

- opuszczenie wspólnego gospodarstwa nie powoduje ustanie obowiązku przyczynienia się do utrzymania rodziny – jednak w konkretnych okolicznościach sąd mając na uwadze liczbę i wiek dzieci a także kwalifikacje zawodowe, wiek i stan zdrowia opuszczonego małżonka może zmienić zakres obowiązków drugiego małżonka do przyczynia się do utrzymania rodziny.

- gdyby jednak zerwanie wspólnego pożycia nastąpiło z winy żony przy której pozostały dzieci, żądanie zasądzenia jej środków utrzymania byłoby uznane za sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.

- w razie separacji faktycznej małżonków niemających dzieci, obowiązek z Art. 27 istnieje, jednak jego zakres zależy od okoliczności sprawy – w tej sytuacji polega jednynie na dostarczeniu środków utrzymania drugiemu z małżonków.

- podobna sytuacja życiowa małżonków nie oznacza sumowania ich dochodów i dzielenia ich po połowie a już tym bardziej w przypadku ustania wspólnego pożycia.

- obowiązek małżonka, podobnie jak obowiązek alimentacyjny między krewnymi, wyprzedza świadczenia z zakresu pomocy społecznej (mają one charakter subsydiarny i komplementarny względem wszystkich innych świadczeń socjalnych i względem wszystkich świadczeń alimentacyjnych członków rodziny) – zobowiązany małżonek nie może więc skutecznie odpierać roszczenia drugiego małżonka, twierdząc że może on skorzystać z pomocy społecznej.

- orzeczenie sądu o separacji powstaje ustanie obowiązku przyczyniania się do utrzymania rodziny na podstawie Art. 27 – podobnie jak przy rozwodzie sąd orzeka o alimentach między rozłączonymi małżonkami oraz o alimentach rodziców względem ich wspólnych małoletnich dzieciach (Art. 61^4 KRO)

Adresat obowiązków:

- Pojęcie rodziny wg art. 27 kreującego obowiązek utrzymania grupy rodzinnej, w której wychowują się niesamodzielne dzieci wykracza poza więzi biologiczne – w związku z tym wejście w związek małżeński z osobą posiadającą niesamodzielne dziecko na utrzymaniu i przyjęcie go do wspólności domowej a także zgodne włączenie do niej obcego dziecka (rodzina zastępcza) oznacza przyjęcie określonych obowiązków w zakresie zaspokojenia potrzeb tak utworzonej rodziny.

Wykonywanie obowiązków:

- dla wykonywania obowiązków utrzymania rodziny – uprawniony małżonek ma roszczenie podobne do roszczenia alimentacyjnego, które rozpatruje sąd cywilny w procesie.

- w Art. 28 przewidziany jest uproszczony i nadzwyczajny tryb uzyskania od zobowiązanego małżonka środków utrzymania – sąd może w postępowaniu nieprocesowym nakazać aby wynagrodzenie za pracę albo inne należności przysługujące temu małżonkowi były wypłacane w całości lub w części uprawnionemu małżonkowi (Art. 506 i Art. 556 § 2 KPC)

- wchodzi on jednak w rachubę tylko w przypadku małżonka zobowiązanego, który pozostaje we wspólnym pożyciu z małżonkiem uprawnionym albo w razie zerwania wspólnego pożycia po wydaniu tego nakazu.

- sąd powinien mieć na względzie konieczność zaspokajania potrzeb małżonka – dłużnika, który nie należy już do wspólnego gospodarstwa domowego

Upoważnienie do działania współmałżonka:

- Art. 29 – upoważnia małżonka do działania za drugiego w sprawach zwykłego zarządu jego majątkiem osobistym, jeżeli on sam nie może działać z powodu przemijającej przeszkody

- jest to uprawnienie ex lege nie wymagające pełnomocnictwa – KRO nie czyni małżonków wzajemnymi przedstawicielami ustawowymi – w tym wypadku ustawodawca ustanowił jednego z małżonków przedstawicielem ustawowym drugiego w zakresie i przy spełnieniu przesłanek określonych w Art. 29 KRO

- upoważnienie do działania za drugiego małżonka dotyczy zwykłego zarządu jego majątkiem osobistym (upoważnienie to nie dotyczy zarządu majątkiem wspólnym – to regulują przepisy o ustrojach majątkowych)

- chodzi więc o upoważnienie do odebrania wynagrodzenia za pracę, wynagrodzenia z tytułu dzierżawy, zapłatę podatku, podejmowanie czynności faktycznych np. przyjęcie przesyłki pocztowej, dokonanie napraw itp.

- przesłankami takiego upoważnienia, które muszą zostać spełnione są:

• Pozostawanie przez małżonków we wspólnym pożyciu

• Istnienie przemijającej przeszkody uniemożliwiającej małżonkowi osobiste działanie np. choroba, wyjazd, przebywanie w areszcie itp.

• Nie wyrażenie przez małżonka sprzeciwu – względem osób 3 sprzeciw jest skuteczny jeżeli był im wiadomy.

Odpowiedzialność solidarna małżonków:

- nienależnie od ustroju małżeńskiego w jakim pozostają małżonkowie są oni odpowiedzialni solidarnie za zobowiązania zaciągnięte dla zaspokajania zwykłych potrzeb rodziny (Art. 30 §1)

- takie rozwiązanie nie tylko chroni wierzycieli małżonków, ale im samym ułatwia wykonywania obowiązków utrzymania rodziny

- KRO nie wyjaśnia pojęcia „zwykłych potrzeb” – uważa się, że chodzi o przeciętne, powtarzające się potrzeby w zakresie mieszkania, żywności, odzieży, ochrony, zdrowia, nie luksusowych rozrywek, wypoczynku, wychowania dzieci itp. – zwykłe potrzeby rodziny należy określić stosownie do standardu życia konkretnej rodziny.

- z ważnych powodów, sąd na żądanie jednego z małżonków może wyłączyć odpowiedzialność solidarną – w takim wypadku odpowiedzialność ponosi tylko ten małżonek który zaciągnął zobowiązanie (Art. 30 §2) – ponadto przepis ten chroni jednego małżonka przed lekkomyślnym zaciąganiem zobowiązań przez drugiego małżonka, zwłaszcza w braku zgodnego współżycia

- samo zerwanie wspólnego pożycia nie powoduje ustania odpowiedzialności solidarnej – małżonkowie nadal są zobowiązani do zaspokajania potrzeb rodziny

- rozłączenie małżonków może być uznane za ważny powód uchylenia przez sąd odpowiedzialności solidarnej.

Ustroje majątkowe małżonków:

- dwa rodzaje stosunków majątkowych między małżonkami:

1. Stosunku powstające w skutek zawarcia małżeństwa jednak powiązane z wzajemnymi prawami i obowiązkami małżonków np. obowiązek dostarczenia środków utrzymania, odpowiedzialność za zobowiązania zaciągnięte dla zaspokojenia zwykłych potrzeb rodziny.

2. Stosunki majątkowe między małżonkami w zakresie wzajemnej sytuacji majątkowej obojga małżonków (tj. majątku który każdy z małżonków miał przed zawarciem małżeństwa i majątku nabytego później)

- unormowanie sytuacji prawnej małżonków względem ich majątku istniejącego przed zawarciem małżeństwa i majątku nabytego po zawarciu małżeństwa – ustrój majątkowy

- Rodzaje ustrojów:

• Ustrój wspólności ustawowej (Art. 31) – obowiązuje w wypadku gdy małżonkowie ani przed zawarciem małżeństwa ani w jego trakcie nie zawarli umowy majątkowej tzw. Intercyzy. Ustawodawca uznaje go za najlepszy dla typowej rodziny – małżonkowie zachowują wyłączne uprawnienie do swojego majątku nabytego przed małżeństwem, natomiast prawa majątkowe nabyte później tworzą podstawę materialną bytu rodziny.

• Ustrój umowny (Art. 47) – ustalony na podstawie umowy zawartej między małżonkami, którzy mogą wybrać jedną z 4 odmian ustrojów umownych:

• Rozszerzenie wspólności ustawowej

• Ograniczenie wspólności ustawowej

• Ustanowić ustrój rozdzielności majątkowej

• Ustanowić ustrój rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobku

- nie jest możliwy wybór jakiegoś innego ustroju majątkowego albo ustroju, który byłby połączeniem poszczególnych elementów ustrojów wskazanych w ustawie.

- poza wskazanymi rodzajami ustrojów, ustawa przewiduje jeszcze ustrój przymusowy w postaci rozdzielności majątkowej, który powstaje w razie:

• Sądowego ustanowienia rozdzielności majątkowej (Art. 52)

• Ubezwłasnowolnienia jednego z małżonków (Art. 53)

• Orzeczenia separacji małżonków

• Ogłoszenia upadłości jednego z małżonków

Ustrój wspólności ustawowej:

- wspólność ustawowa powstaje z mocy samego prawa z chwilą zawarcia małżeństwa (Art. 31 KRO) jeżeli małżonkowie wcześniej nie zawarli umowy majątkowej

- wspólność nie powstanie jeżeli jeden z małżonków był w tym czasie ubezwłasnowolniony (chodzi o sądowe orzeczenie ubezwłasnowolnienia, nie wystarczy jednak sam stan zdrowia, który mógłby ją uzasadniać) lub jeżeli ogłosił upadłość.

 jeżeli jednak małżeństwo zawarła osoba chora psychicznie lub niedorozwinięta umysłowo, ale nie ubezwłasnowolniona – wspólność ustawowa powstanie choćby brakowało zezwolenia sądu na zawarcie małżeństwa i w konsekwencji małżeństwo to może zostać unieważnione (Art. 12 § 1 – 3 KRO)

- inną przyczyną nie powstania wspólności majątkowej jest zawarcie przez małżonków umowy (intercyzy) – zawarcie takiej umowy przed wstąpieniem w związek małżeński jest dopuszczalne ale wywrze ona skutki dopiero po zawarciu małżeństwa.

- w przypadku kiedy ustanie choroba psychiczna, zostanie uchylone ubezwłasnowolnienie, po zniesieniu separacji, umorzeniu postępowania upadłościowego małżonkowie wracają do ustroju wspólności ustawowej – jeżeli jednak w danej sytuacji inny sutrój lepiej regulowałby stosunki majątkowe – małżonkowie mogą po ustaniu wyżej wymienionych przyczyn zawrzeć stosowną umowę majątkową.

Majątki małżonków:

- w systemie ustawowej wspólności mogą istnieć 3 majątki – tzw. Masy majątkowe:

1. Majątek wspólny

2. Majątek osobisty żony

3. Majątek osobisty męża

1. Majątek wspólny:

- Art. 31 § 1 wspólność obejmuje przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania małżeństwa przez oboje małżonków lub przez jednego z nich (majątek wspólny).

- jeżeli spełnienie poszczególnych przesłanek potrzebnych do nabycia prawa własności jest rozciągnięta w czasie, o wejściu w skład majątku decyduje chwila definitywnego nabycia tj. spełnienia ostatniej z tych przesłanek np. spełnienie warunku lub terminu, upływu czasu koniecznego do zasiedzenia.

- wyliczenie z Art. 31 jest tylko przykładowe i wskazuje na najczęściej istniejące i doniosłe dla rodziny wartości majątkowe:

• pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków - np. wynagrodzenie ze stosunku pracy, działalności gospodarczej na własny rachunek, zlecenia, umowy itp. (UWAGA roszczenie z tytułu niewypłaconego jeszcze wynagrodzenia należy do majątku osobistego małżonka)

• dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków - np. np. z prowadzenia zakładu produkcyjnego, warsztatu usługowego należącego do jednego z małżonków

• środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków.

- termin „przedmioty majątkowe” oznacza nie faktycznie istniejące przedmioty lecz prawa majątkowe z nimi związane – „przedmioty majątkowe” to własność rzeczy i inne prawa majątkowe

- w przypadku prawa własności rzeczy – jego przynależność do wspólnego majątku oznacza, że podmiotami tego prawa są oboje małżonkowie – w skutek tego mają nie tylko obowiązki ale i uprawnienia z nim związane (przysługuje im uprawnienie właściciela, roszczenie o ochronę tego prawa, uprawnienie i obowiązki z tytułu służebności gruntowej na rzecz nieruchomości należącej do współwłasności itp.)

-jako dochód do majątku wspólnego wchodzą także pożytki naturalne i cywilne rzeczy oraz pożytki prawa w rozumieniu Art. 53-54 KC – ostatecznie do majątku wspólnego wejdzie czysty dochód obliczany wg prawa podatkowego

- dochody z kapitału (odsetki) wchodzą do majątku wspólnego, chociażby sama lokata w banku była własnością tylko jednego z małżonków. Odsetki od kapitału należącego do majątku osobistego małżonka są pożytkami prawa (Art. 54) i należą do majątku wspólnego.

- do majątku wspólnego wchodzi także premia związana z wkładem oszczędnościowym jednego z małżonków (również dochód z majątku osobistego)

- środki gromadzone przez małżonków na otwartym lub pracowniczym funduszu emerytalnym (przy zawarciu umowy, członek funduszu musi złożyć pisemne oświadczenie o stosunku majątkowym pomiędzy nim a współmałżonkiem – jest następnie zobowiązany zawiadomić fundusz o każdej zmianie tego stosunku np. o zniesieniu przez sąd wspólności ustawowej, o zniesieniu wspólności w skutek separacji itp.)

 w przypadku rozwiązania lub unieważnienia małżeństwa, środki zgromadzone na otwartym funduszu przez jednego lub obojga małżonków ulegają podziałowi a w ramach podziału majątku wspólnego i stosownie do wyniku podziału są przekazywane w terminie 3 miesięcy na rachunek byłego współmałżonka w otwartym funduszu

• to rozwiązanie ma szczególne znaczenie dla małżonka, który nie pracuje zawodowo tylko zajmuje się domem – w razie ustania wspólności majątkowej otrzymuje on część środków zgromadzonych przez drugiego małżonka właśnie dlatego że pochodzą one z dochodów pracy, które należą do wspólnego majątku.

- do majątku wspólnego należą prawa nabyte w wyniku zasiedzenia, jeżeli termin upłynął w czasie trwania wspólności ustawowej (decydujące znaczenie ma moment upływu terminu, w którym następuje nabycie prawa) – jeżeli przesłanki zasiedzenia zostały spełnione przez oboje – sąd stwierdzi nabycie własności na ich rzecz na zasadach wspólności ustawowej

- w razie spełnienie przesłanek tylko przez jednego z nich, prawo wchodzi do majątku wspólnego ale w sentencji orzeczenia stwierdzającego nabycie, sąd wymienia tylko tego małżonka

- do majątku wspólnego należy także grunt, nabyty w czasie trwania wspólności (Art. 231 §1 KC) tj. w następstwie wzniesienia przez małżonków- samoistnych posiadaczy w tym czasie, w dobrej wierze budynku lub innego urządzenia znacznie przewyższającego wartości gruntu. – Do majątku wspólnego należy także roszczenie o wykup tego gruntu, niezależnie od tego z jakich środków sfinansowano budowę.

 jeżeli sfinansowano ją w większości ze środków pochodzących z majątku osobistego małżonków, okoliczność ta będzie miała wpływ na rozliczenie pomiędzy małżonkami przy podziale majątku

- jeżeli oboje małżonkowie wspólnie dokonali jakiejś czynności prawnej w wyniku której pojawiła się wierzytelność albo jeżeli osoba 3 dokonała szkody w majątku wspólnym – wierzycielami są oboje z małżonków

- jeżeli natomiast czynności prawnej dokona tylko jeden z małżonków – tylko ten małżonek jest stroną umowy (wierzycielem) drugiemu zaś przysługuje współuprawnienie z tytułu tej wierzytelności – wynika ono z samej wspólności majątkowej i jest podstawą np. do żądania uzupełnienia wpisu w KW prawa własności nieruchomości nabytej w czasie trwania wspólności na rzecz obojga małżonków.

 taki małżonek nie może jednak dochodzić spełnienia świadczenia na podstawie umowy zawartej przez swojego małżonka.

- małżonek wierzyciela nabywa uprawnienie do korzyści, jaką przynosi realizacja wierzytelności ponieważ należy ona do majątku wspólnego

- prawo majątkowe ucieleśnione w akcji, jak również udział w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością wchodzą do majątku wspólnego, jeżeli zostały nabyte (akcja) lub wniesione ze środków pochodzących z majątku wspólnego

 nie oznacza to oczywiście, że małżonek wspólnika/akcjonariusza jest członkiem w spółce

- małżonkowie mogą zawrzeć umowę spółki cywilnej również na bazie majątku wspólnego – po wniesieniu wkładów do spółki cywilnej – powstały majątek należy łącznie do wspólników i jest wyłączony z działania przepisów KRO, natomiast podlega przepisom KC regulującym umowę spółki – dotyczy to także dochodów spółki w czasie jej trwania, ponieważ przypadają one wszystkim wspólnikom łącznie

- do dorobku małżonków wchodzą zyski przypadające małżonkowi – wspólnikowi po ich podziale.

- prawa związane z oczekiwaniem a nabyte w następstwie ekspektatywy przysługującej obojgu małżonkom należą do majątku wspólnego choćby nabycie nastąpiło po ustaniu wspólności – prawo to uwzględnia się przy podziale majątku

- Własnościowe prawo do mieszkania spółdzielczego należy do majątku wspólnego małżonków bądź do majątku osobistego jednego z nich. W razie wspólności oboje małżonkowie mogą być z tego tytułu członkami spółdzielni.

- podobne wspólne uprawnienie przysługuje małżonkom w stosunku do mieszkania najętego w czasie trwania małżeństwa i mającego służyć zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych rodziny – wspólność prawa najmu jest niezależna od istniejącego ustroju majątkowego i wchodzi w rachubę, chociażby umowę zawarł tylko jeden z małżonków (Art. 860^1) – jeżeli małżonkowie pozostają w rozdzielności majątkowej, do wspólności najmu stosuje się odpowiednio przepisy o wspólności ustawowej.

Majątek osobisty:

- w skład majątku osobistego wchodzą wszystkie te przedmioty, które nie wchodzą w skład majątku wspólnego (Art. 31) najczęściej są to te przedmioty (prawa), które małżonkowie nabyli przed zawarciem małżeństwa a także niektóre prawa nabyte już w czasie trwania małżeństwa (KRO wymienia je wyczerpująco w Art. 33 pkt. 1 – 10)

- do majątku wspólnego należą:

1) przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej,

2) przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił

- w przypadku powołania do spadku obojga małżonków z określeniem udziału każdego z nich – w braku odmiennego zastrzeżenia co do przynależności do majątku osobistego – taki udział należy do majątku osobistego każdego z nich.

- przedmiot darowizny może należeć do majątku wspólnego zarówno wtedy, gdy stroną umowy są oboje małżonków ale także gdy jej stroną jest tylko jedno z nich, lecz darczyńca zastrzegł że przedmioty (prawo) darowizny mają należeć do obojga małżonków – dla skuteczności takiej umowy nie wymaga się aby małżonek niebędący stroną przyjął taką darowiznę.

- darowiznę na rzecz obojga małżonków należy traktować jako wyjątek od reguły – na ogół dokonuje się jej na rzecz jednego z małżonków – z oświadczenia darczyńcy może jednak wynikać życzenie aby rzecz trafiła do majątku wspólnego obdarowanego i jego małżonka.

3) prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom – chodzi tutaj zwłaszcza o prawa majątkowe małżonka będącego wspólnikiem w spółce cywilnej

- zalicza się je do majątku osobistego wspólnika, chociażby środku użyte do wniesienia wkładu do spółki pochodziły z majątku wspólnego

4) przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków – należą do jego majątku osobistego ze względu na ich przeznaczenie – chodzi tutaj przede wszystkim o przedmioty osobistego użytku (odzież, zegarek, przedmioty ortopedyczne) ale także przedmioty służące rozwijaniu osobistych zainteresowań (hobby)

- SN – samochód osobowy nabyty w czasie trwania wspólności, mimo że korzysta z niego tylko jeden małżonek dla swoich osobistych potrzeb, należy do majątku wspólnego (w przypadku gdy w rodzinie znajduje się kilka samochodów – samochód którym porusza się np. wyłącznie żona może być uznany za przedmiot należący do jej majątku osobistego)

- przedmioty służące do wykonywania zawodu należą do majątku osobistego i podlegają surogacji (jeżeli jednak zostały nabyte w czasie trwania wspólności ze środków wchodzących w skład majątku wspólnego – przedmioty te należą do majątku wspólnego, chociaż zarządza nimi małżonek wykorzystujący je do pracy zawodowej)

5) prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie – chodzi tylko o te prawa które są ściśle związane z osobą uprawnionego np. prawo użytkowania, dożywocie, prawo do alimentów

- w przypadku dożywocia przysługującego obojgu małżonkom – stosuje się w braku innych unormowań przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych – udział każdego z nich jest składnikiem jego majątku osobistego

- spółdzielcze lokatorskie prawo do mieszkania nabyte przed powstaniem wspólności należy do majątku osobistego – prawo to jest niezbywalne i wygasa, jeżeli osoby mające pierwszeństwo do mieszkania po rozwodzie/unieważnieniu/separacji nie zgłoszą żądania o przyjęcie do spółdzielni i o zawarcie umowy o ustanowienie spółdzielczego prawa lokatorskiego

6) przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę – są ekwiwalentem za doznany uszczerbek na zdrowiu lub za doznaną krzywdę – mają charakter wyłącznie osobisty a co za tym idzie muszą należeć do majątku osobistego małżonka.

- nie dotyczy to jednak renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość – została ona zaliczona do majątku wspólnego małżonków, ponieważ zastępuje zarobki jest źródłem utrzymania dla rodziny

7) wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków – chodzi tu o wierzytelność dotyczącą zarówno jeszcze nie wymagalnych jak i już wymagalnych wynagrodzeń, lecz jeszcze nie wypłaconych.

- już pobrane wynagrodzenie należy do majątku wspólnego.

8) przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków – należy je odróżnić od nagród uzyskanych w związku ze stosunkiem pracy! – pierwsze z nich wynikają ze szczególnych osiągnięć na polu artystycznym, naukowym lub nawet zawodowym o ile przyznanie nagrody nie jest przewidziane przez przepisy prawa pracy. Należą do nich także nagrody za osobiste zasługi np. uratowanie komuś życia, nagrody sportowe, nagrody uzyskanie w konkursach.

- nagrody pracownicze mają charakter nadzwyczajnego składnika wynagrodzenia za pracę i jako takie nalezą do majątku wspólnego

9) prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy – małżonek może samodzielnie rozporządzać wynalazkami, utworami oraz prawem do wynagrodzenia z tego tytułu

- pożytki, które zostały pobrane z tych praw wchodzą do majątku wspólnego

10) przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego (surogaty), chyba że przepis szczególny stanowi inaczej – należą do majątku osobistego ponieważ zastępują inny składnik tego majątku lub zostały nabyte ze środków pochodzących z majątku osobistego.

- po nowelizacji w 2004r. surogacji podlegają wszystkie składniki majątku osobistego – oznacza to ze cały majątek osobisty jest chroniony przed zmniejszeniem chyba, że przepis szczególny stanowi inaczej.

 np. małżonek sprzedał samochód, nabyty w wyniku dziedziczenia i z uzyskanych pieniędzy zakupił działkę letniskową. Działka wchodzi do jego majątku osobistego.

- surogacji podlegają także przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia, z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę albo z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia

 np. małżonek podejmujący działalność gospodarczą może wykorzystać w tym celu składniki majątku osobistego np. odszkodowanie, nagrodę bez obawy że nabyty w ten sposób przedmiot wejdzie do majątku wspólnego (dzięki temu w Art. 33 pominięto wśród składników majątku osobistego przedmioty służące do wykonywania zawodu ponieważ w razie ich nabycia ze środków pochodzących z majątku osobistego – należą one do tego majątku)

Zarząd Majątkiem wspólnym:

- potrzeba zarządu pojawia się w sytuacji w której rzecz lub masa majątkowa należy do kilku współuprawnionych.

- ustawa określa zarząd jako działanie w sferze praw innej osoby

- przez zarząd należy rozumieć:

• wszelkie działania faktyczne niezbędne do wykonywania praw objętych wspólnością

• czynności prawne dotyczące majątku wspólnego prowadzące do nabycia prawa, rozporządzania nim, zaciągnięcia zobowiązania, przeniesienia posiadania rzeczy itp.

• Czynności zmierzające do zachowania wspólnego prawa w tym także czynności procesowe w postępowaniu sądowym i administracyjnym, co do którego pewne poszczególne unormowania pochodzą z KPC i KPA

- w doktrynie pojawiło się stanowisko, że czynności rozporządzające nie należą do pojęcia zarządu ponieważ zmierzają do uszczuplenia majątku wspólnego – skrytykowano go

- Art. 36 § 2 – zarząd obejmuje czynności, które dotyczą przedmiotów majątkowych należących do majątku wspólnego

- w związku z tym jakiekolwiek czynności prawne, które nie dotyczą określonego składnika majątku wspólnego są wyłączone z zarządu a odpowiedzialność za wykonanie tego zobowiązania ponosi małżonek – dłużnik.

- zaciąganie zobowiązania jako czynność zarządu majątkiem wspólnym nie jest tożsama z powstaniem odpowiedzialności tym majątkiem za zobowiązania – zaciągnięcie zobowiązania można zaliczyć do czynności zarządu majątkiem wspólnym gdy spełnienie świadczenia przez dłużnika ma nastąpić z majątku wspólnego i pozostaje w związku z określonym składnikiem tego majątku np. dłużnik za którego dług poręcza jeden z małżonków zwalnia go z długu albo odracza termin wymagalności świadczenia związanego z remontem wspólnej nieruchomości małżonków

 na ogół samo zawarcie umowy poręczenia za cudzy dług nie odnosi się ani do majątku wspólnego ani do majątku osobistego małżonka – ponieważ nie ma de facto żadnego związku z żadnym majątkiem a jedynie ma pomóc innej osobie uzyskać kredyt.

Wykonywanie zarządu.

- oboje małżonkowie mają takie same uprawnienie do wykonywania zarządu wspólnym majątkiem i każdy z nich może go wykonywać samodzielnie (Art. 36 § 2)

- KRO nakazuje małżonkom współdziałać w wykonywaniu tego zarządu (Art. 36 §1) – dotyczy nie tylko stosunków wewnętrznych ale także stosunków z osobami 3 – ponadto nakłada na małżonków obowiązek udzielania sobie wzajemnej informacji o stanie majątku wspólnego, o dokonanych czynnościach zarządu i zobowiązaniach obciążających go – niewykonanie tego obowiązku (zwłaszcza w razie pogorszenia stanu majątku) może prowadzić do ograniczenia, pozbawienia prawa samodzielnego zarządu majątkiem wspólnym (Art. 40) albo ustanowienia przez sąd rozdzielności majątkowej (Art. 52)

- pozbawienie przez sąd prawa do samodzielnego zarządu majątkiem wspólnym następuje na żądanie drugiego małżonka, które powinno być uzasadnione istnieniem ważnych powodów (trwałego, nagannego zachowania jednego z małżonków względem majątku wspólnego, prowadzącego do jego uszczerbku albo nawet zagrażającego podstawom materialnego bytu rodziny

- w nowelizacji z 2004r. zniesiono podział czynności zarządu (zarządu zwykłego i czynności przekraczających zwykły zarząd) – wg aktualnego stanu prawnego każdy z małżonków może samodzielnie zarządzać majątkiem wspólnym tj. dokonywać wszelkich czynności prawnych z wyjątkiem tych, dla których ważności i skuteczności wymagana jest zgoda drugiego małżonka.

- taka zgoda jest potrzebna dla dokonania wyraźnie wskazanych czynności prawnych dotyczących składników majątku wspólnego (Art. 37 §1)

1) czynności prawnej prowadzącej do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia nieruchomości lub użytkowania wieczystego, jak również prowadzącej do oddania nieruchomości do używania lub pobierania z niej pożytków – chodzi tu przede wszystkim o prawa rzeczowe, których przedmiotem jest nieruchomość, której nabycie, zbycie lub obciążenie wpływa na podstawy bytu rodziny.

- dotyczy nie tylko ustanowienia hipoteki, własności, użytkowania ale także dokonania innych czynności o charakterze zobowiązaniowym, które powodują przeniesienie prawa do korzystania z nieruchomości lub pobierania pożytków na inną osobą np. umowa najmu, dzierżawy itd.

2) czynności prawnej prowadzącej do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia prawa rzeczowego, którego przedmiotem jest budynek lub lokal – czynności te dotyczą prawa własności lub praw rzeczowych ograniczonych (np. ustanowienie służebności osobistej mieszkania) – oznacza to, że wniesienie do spółdzielni mieszkaniowej wkładu budowlanego dla uzyskania własnościowego, spółdzielczego prawa do lokalu lub prawa własności lokalu wymaga zgody małżonka.

- to samo tyczy się wynajęcia lub oddania w użyczenie lokalu będącego częścią nieruchomości

3) czynności prawnej prowadzącej do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia i wydzierżawienia gospodarstwa rolnego lub przedsiębiorstwa,

4) darowizny z majątku wspólnego, z wyjątkiem drobnych darowizn zwyczajowo przyjętych – chodzi ograniczenie czynności prawnych dotyczących przedmiotów majątkowych o znacznej wartości oraz o szczególnej doniosłości gospodarczej dla bytu rodziny.

- uważa się, że zgody wymaga także odpłatne nabycie nieruchomości

Skuteczność czynności

- każdy z małżonków może samodzielnie zarządzać majątkiem wspólnym i dokonywać stosownych czynności prawnych dotyczących składników tego majątku – jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej – czynność prawna dokonana w ten sposób jest ważna i skuteczna

- niebezpieczeństwu niekorzystnego samodzielnego zarządzania majątkiem wspólnym zapobiega instytucja sprzeciwu cod o określonej czynności zamierzonej przez drugiego małżonka.

- sprzeciw jest skuteczny wobec osoby trzeciej, tylko jeżeli mogła się z nim zapoznać przed dokonaniem czynności prawnej – chodzi tutaj o zwykłą staranność osoby trzeciej o dowiedzeniu się o sprzeciwie współmałżonka.

- sprzeciw nie jest skuteczny co do czynności dotyczących bieżących spraw życia codziennego, czynności zmierzających do zaspokojenia zwykłych potrzeb rodziny oraz czynności podejmowanych w ramach działalności zarobkowej – sprzeciw nadmiernie krępowałby samych małżonków

- wyrażenie sprzeciwu w obecności drugiego małżonka może powstrzymać go od dokonania czynności ale nie jest skuteczny wobec osób 3 – sprzeciw małżonka jest skuteczny wobec osoby 3 jeżeli w jakikolwiek sposób się o nim dowiedziała np. była obecna przy rozmowie małżonków, usłyszała o nim wprost od małżonka, otrzymała pisemną lub ustną informację od protestującego małżonka itp.

- ustawa nie wymaga żadnej szczególnej formy sprzeciwu – musi jedynie ujawniać wolę składającego oświadczenie w sposób dostateczny (Art. 60 KC)

- czynność prawna dokonana mimo sprzeciwu małżonka jest bezskuteczna i nieważna bo sprzeczna z ustawą

- czynności prawne z Art. 37 §1 wymagają zgody małżonka pod rygorem nieważności – małżonek może jednak taką czynność prawną potwierdzić. Wymaga się aby zgoda była wyrażona w formie jaka jest wymagana dla ważności aprobowanej czynności

 zgoda na sprzedaż lub kupno nieruchomości musi być wyrażona w formie aktu notarialnego

- czynność jednostronna jest ważna (skuteczna) tylko za uprzednią zgodą i nie może być potwierdzona ex post – zalicza się do nich przyrzeczenie publiczne (Art. 919 – 921KC) wystawienie weksla lub czeku, zrzeczenie się własności nieruchomości.

- dla ochrony kontrahenta pozostającego w stanie niepewności co do skuteczności umowy KRO przewiduje dwa środki zaradcze:

• Może wyznaczyć małżonkowi, którego zgoda jest potrzebna odpowiedni termin do potwierdzenia umowy a po jego bezskutecznym upływie jest wolny od zobowiązania (Art. 37 §3) – przepis nie wskazuje jakiegokolwiek terminu dla wyrażenia zgody – w braku wyznaczenia terminu umowę można potwierdzić w każdym czasie od chwili jej zawarcia przez cały czas trwania wspólności ustawowej, po jej ustaniu a nawet w razie śmierci małżonka, który ją zawarł – zgoda ma moc wsteczną od chwili zawarcia umowy.

• Kontrahenta, który w ramach takiej czynności (bez zgody) nabył prawo lub został zwolniony od obowiązku chroni się tak jak osobę, która w dobrej wierze dokonała czynności z nieuprawnionym (Art. 38)

- odmowa zgody nie wymaga żadnej szczególnej formy – może być wyrażona przez każde zachowanie się małżonka, które dostatecznie ujawnia jego wolę (Art. 60 KC) np. wniesienie powództwa przez małżonka który zgody nie wyraził o ustalenie ważności umowy.

- jeżeli małżonek odmówił zgody albo upłynął już termin wyznaczony przez kontrahenta na jej wyrażenie – czynność prawna jest nieważna, chyba że wchodzi w rachubę ochrona osoby 3 przewidziana w Art. 38 KRO

- w przypadku odmowy wyrażenia zgody albo trudności w porozumieniu się z drugim małżonkiem jeżeli ochrona rodziny tego wymaga – małżonek chcący dokonać czynności prawnej może zwrócić się do sądu o zezwolenie na dokonanie czynności (Art. 39) – sąd udziela zezwolenia na dokonanie konkretnej czynności a nie ogólnie na dokonywanie czynności tego typu – prawomocne orzeczenie zastępuje zgodę małżonka

Przesunięcie praw majątkowych między różnymi majątkami małżonków:

- co do zasady nie ma przeszkód pomiędzy przesunięciem majątkowym pomiędzy majątkiem osobistym jednego małżonka a majątkiem osobistym drugiego lub pomiędzy majątkiem osobistym jednego a majątkiem wspólnym – wynika to z zasady swobody umów

- problem stanowi kwestia przesunięcia z majątku wspólnego do majątku osobistego – 2 odmienne poglądy:

• Takie przesunięcie jest jak najbardziej możliwe np. na drodze umowy darowizny – postuluje zasadę swobody umów, chyba że przepis szczególny taką swobodę ogranicza (KRO) – niedopuszczalne jest ograniczenie swobody w zawieraniu umów pomiędzy małżonkami co do poszczególnych składników majątkowych skoro mogą zawierać dokładnie takie same umowy z osobami 3.

• Takie przesunięcie jest możliwe tylko na drodze stosownej umowy majątkowej (rozszerzającej albo ograniczającej wspólność ustawową) – argumentuje się to w ten sposób, że małżonkowie nie mogą przez czynność prawną dowolnie zmieniać zakresu tej wspólności, skoro KRO przewiduje w tym celu możliwość odstąpienia od ustroju ustawowego przez ukształtowanie ustroju majątkowego na drodze umowy. Takie przesuwanie poszczególnych składników majątku może prowadzić do obejścia ustawy i faktycznego uchylenia wspólności ustawowej.

- KRO przewiduje ograniczenie swobody umów między małżonkami w razie istnienia wspólności ustawowej (Art. 35) – w czasie trwania wspólności nie można żądać podziału majątku wspólnego (a także dokonywać rozporządzeń w rzeczywistości prowadzących do podziału) ale także rozporządzać udziałem, który małżonkowi w przyszłości przypadnie.

 dotyczy przede wszystkim przesunięć zasadniczych składników majątkowych o dużej wartości, które w efekcie prowadzą do podziału majątku wspólnego, chociaż wspólność formalnie nadal istnieje

– SN uznał, że taka umowa byłaby sprzeczna z Art. 35 KRO i w konsekwencji nieważna. Co więcej nakazał aby przy ocenie takich czynności brać pod uwagę czy nie naruszają one wykonywania obowiązku utrzymania rodziny i współdziałania dla jej dobra (Art. 27 i 23 KRO)

• Z praktyki sądowej wynika, że małżonkowie często dokonują przesunięć z majątku wspólnego bardziej wartościowych przedmiotów w celu uniknięcia egzekucji z tych składników – w związku z tym należy zastosować Art. 47^1 wskazujący na skuteczność umowy majątkowej względem osób 3 tylko wtedy, gdy zawarcie umowy oraz jej rodzaj były tym osobom wiadome – ma to na celu ochronę wierzycieli, ponieważ małżonkowie mogą się powołać względem osób trzecich na ograniczenie lub wyłączenie wspólności tylko wtedy gdy zawarcie umowy i jej rodzaj były tym osobom wiadome.

- w całym KRO nie ma podstawy do ograniczenia takiej swobody między małżonkami – zdaniem Smyczyńskiego powinno się to jednak odbywać na podstawie umowy majątkowo- małżeńskiej.

Umowne ustroje majątkowe małżeńskie:

- małżonkowie mogą zawrzeć umowę w której swoje stosunku majątkowe normują odmiennie od ustroju ustawowego – ma to przede wszystkim doniosłość w sytuacji kiedy każde z nich miał znaczny majątek jeszcze przed powstaniem małżeństwa oraz gdy małżonkowie prowadzą działalność gospodarczą na własny rachunek

- na gruncie prawa polskiego uważa się, że intercyza jest ich czynnością cywilno prawną, określającą zasady kształtowania się wzajemnych stosunków majątkowych

- intercyza ma charakter organizacyjny gdy zawierają ją ze sobą przyszli małżonkowie – natomiast gdy zostaje zawarta w czasie trwania małżeństwa modyfikuje istniejący już ustrój wspólności dorobku lub uchyla inny ustrój majątkowy (jaki dotychczas obowiązywał małżonków) i wprowadza ustrój ustawowy

- umowa określa strukturę stosunków majątkowych, które wchodzą w skład ustroju majątkowego – małżeńskiego – nie obejmuje natomiast stosunków majątkowych, które KRO normuje w przepisach o skutkach zawarcia małżeństwa

 chodzi o obowiązek utrzymania rodziny, odpowiedzialność solidarną małżonków za zobowiązania zaciągnięte przez jednego z nich dla zaspokojenia zwykłych potrzeb rodziny – małżonkowie ponoszą ją niezależnie od tego jaki wybiorą ustrój majątkowy

- intercyza może być zmieniona lub rozwiązana (Art. 47 §2) – po jej rozwiązaniu powstaje wspólność ustawowa, chyba że małżonkowie wybrali inny ustrój.

Rodzaje umów:

- na podstawie KRO małżonkowie mogą przez umowę wspólność ustawową rozszerzyć, ograniczyć oraz wyłączyć (wprowadzając w ten sposób rozdzielność majątkową) – nie jest natomiast dopuszczalne ustalenie takiego ustroju majątkowego, który by łączył różne elementy wspólności i rozłączności majątkowej (po nowelizacji w 2004r. – ustawodawca rozszerzył swobodę małżonków, ponieważ mogą oni na drodze umowy przyjąć rozdzielność majątkową w dotychczasowej pełnej i trwałej postaci ale także wprowadzić rozdzielność z wyrównaniem dorobków)

- ustawa nie pozwala na modyfikowanie i mieszanie ustrojów ze względu na ochronę wierzyciela, który dzięki temu że zna rodzaj umowy (a nie jego szczegółową treść) może rozważyć nawiązanie stosunku obligacyjnego z małżonkiem pod kontem jego wypłacalności.

 gdyby natomiast małżonkowie mogli ustalić ustrój mieszany w którym np. nieruchomość należałaby do jednego z nich a papiery wartościowe do drugiego małżonka będącego dłużnikiem, nastąpiłoby znaczne osłabienie pozycji wierzyciela.

Forma:

- umowa powinna być zawarta pod rygorem nieważności w formie aktu notarialnego – umowa zawarta w jakiejkolwiek innej formie jest nieważna (Art. 47 §1)

- można ją zawszeć przed i w trakcie trwania małżeństwa

- umowa zawarta zanim nupturienci wstąpią w związek małżeński wywołuje skutki dopiero po jego zawarciu (jest zawarta z zastrzeżeniem warunku prawnego –conditio iuris – od którego zależy skuteczność umowy)

- dopuszczalne jest zawarcie takiej umowy przez pełnomocnika – pełnomocnictwo powinno być udzielone w formie aktu notarialnego (Art. 99 §1KC) i musi dokładnie określać postanowienia umowy i osobę małżonka – kontrahenta)

Wspólność rozszerzona:

- obejmuje przedmioty (prawa) majątkowe, które wg zasad ustroju ustawowej wspólności należą do majątku osobistego.

- małżonkowie mogą włączyć do wspólności ustawowej przedmioty nabyte przez nich przed zawarciem małżeństwa a także przedmioty należące z mocy ustawy do majątku osobistego np. służące do zaspokajania osobistych potrzeb jednego małżonka oraz przedmioty służące do wykonywania zawodu

- KRO wprowadza pewne ograniczenia co do rozszerzenia wspólności – mają one charakter bezwzględnego zakazu objęcia wspólnością (Art. 49 §1):

1)   przedmioty majątkowe, które przypadną małżonkowi z tytułu dziedziczenia, zapisu lub darowizny – o ewentualnym rozszerzeniu kręgu uprawnionych do majątku spadkowego lub darowanego powinien decydować spadkodawca (darczyńca) a nie spadkobierca lub obdarowany na podstawie wewnętrznego układu ze swoim małżonkiem’

  2)   prawa majątkowe, które wynikają ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom,

  3)   prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie,

4)   wierzytelności z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia, o ile nie wchodzą one do wspólności ustawowej, jak również wierzytelności z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę,

  5)   niewymagalne jeszcze wierzytelności o wynagrodzenie za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej każdego z małżonków.

- chodzi o przedmioty (prawa) majątkowe związane z osobą uprawnionego małżonka a tym samym respektowanie w niezbędnym zakresie jego autonomii jako podmiotu praw majątkowych

- w przypadku przedmiotów służących wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków – w razie wątpliwości uważa się, że zostały wyłączone ze wspólności i należą do majątku osobistego małżonka (Art. 49 §2)

- umowa rozszerzająca wspólność może działać

• tylko na przyszłość – do majątku wspólnego wejdą tylko przedmioty nabyte po zawarciu umowy

• wstecz – do majątku wspólnego wejdą przedmioty nabyte wcześniej i dotychczas należące do majątku osobistego a także przedmioty nabyte po zawarciu umowy

- nie wyklucza się możliwości zawarcia umowy wg której do wspólności wejdą tylko przedmioty majątkowe lub określone ich rodzaje, nabyte przed powstaniem wspólności.

- umowa może kształtować nierówne udziały małżonków w chwili ustania wspólności (Art. 50^1) – kompetencja ta jest połączona z możliwością włączenia do wspólności przedmiotów, które w ustroju ustawowym do niej nie należą – pozwala się małżonkom ustalić nierówne udziały w razie ustania wspólności

- do wspólności umownej stosuje się odpowiednio przepisy o wspólności ustawowej (Art. 48) – wspólność umowna jest odmianą wspólności ustawowej.

Wspólność ograniczona:

- małżonkowie na drodze umowy wyłączają z majątku wspólnego określone rodzajowo przedmioty (prawa) majątkowe – np. wynagrodzenie za pracę, dochody z majątku osobistego

- wyłączenie ze wspólności może nastąpić na przyszłość ale może odnosić się także do przedmiotów majątkowych już znajdujących się we wspólności – w takim wypadku do majątku osobistego każdego z małżonków wchodzi udział we współwłasności ułamkowej w tych przedmiotach

- ograniczenie wspólności nie może prowadzić do całkowitego zniesienia współwłasności tzn. do rozdzielności majątkowej

- wspólność majątkowa istnieje dopóki obejmuje chociażby jeden przedmiot

Rozdzielność majątkowa:

- powoduje, że istnieją tylko majątki osobiste – nie ma natomiast majątku wspólnego

- po nowelizacji w 2004r. rozdzielność majątkowa może mieć dwa rodzaje:

• Rozdzielność pełna i trwała

• Rozdzielność z wyrównaniem dorobków

- jeżeli małżonkowie przyjęli któryś z tych ustrojów przed zawarciem małżeństwa, zachowują swoje majątki nabyte do tej pory ale także majątek nabyty przez nich później należy do majątku osobistego każdego z nich – każdy z małżonków sprawuje samodzielny zarząd nad swym majątkiem oraz może dowolnie nim rozporządzać (Art. 51)

- jeżeli małżonkowie umownie wyłączyli wspólność majątkową już w trakcie trwania małżeństwa – wspólność ta ustaje z chwilą zawarcia umowy (chyba, że jej ustanie określono na termin późniejszy).

- majątek wspólny ulega podziałowi a przypadające każdemu z małżonków przedmioty (prawa) majątkowe wchodzą do jego majątku osobistego – do nich należą także wszystkie przedmioty majątkowe nabyte przez każdego z nich po ustaniu wspólności

- umowa znosi wspólność z dniem jej zawarcia, ewentualnie z datą późniejszą.

- pomimo rozdzielności majątkowej małżonkowie mogą być współwłaścicielami rzeczy na podstawie KC, względnie współuprawnieni do mieszkania spółdzielczego.

- w odniesieniu do mieszkania najętego przez oboje z nich stosuje się przepisy KC o wspólności ustawowej (Art. 680^1 KC)

- w razie ustania małżeństwa lub umownego zniesienia ustroju rozdzielności majątkowej pełnej, małżonkowie zachowują swój dotychczasowy majątek i z braku jakiegokolwiek majątku wspólnego oraz braku obowiązku wyrównania dorobku – nie ma potrzeby dokonywania podziału praw majątkowych.

- może się jedynie pojawić roszczenie o ewentualny zwrot nakładów dokonanych do majątku osobistego jednego z małżonków na majątek osobisty drugiego.

Rozdzielność z obowiązkiem wyrównania dorobków:

- polega na tym, że w czasie jej trwania małżonkowie mają tylko majątek osobisty, natomiast po ustaniu tego ustroju (np. w wyniku umownego przyjęcia innego albo w skutek ustania małżeństwa) pojawia się obowiązek wyrównania dorobków obojga małżonków.

- w ten sposób chroni się interes małżonka, który np. poświęcił się wychowywaniu dzieci i jego dorobek jest z oczywistych przyczyn mniejszy niż dorobek drugiego małżonka.

- wg Art. 51³. § 1. Dorobkiem każdego z małżonków jest wzrost wartości jego majątku po zawarciu umowy majątkowej.

- w tym ustroju istnieje:

• Majątek męża

• Majątek żony

• Dorobek męża

• Dorobek żony

- dla obliczenia wzrostu wartości majątku każdego z małżonków uwzględnia się prawa majątkowe, które nabyto po zawarciu umowy majątkowej, dolicza się wartość darowizn dokonanych przez jednego z małżonków z wyjątkiem darowizn dokonanych na rzecz wspólnych wstępnych oraz tzw. Zwyczajowo przyjętych drobnych darowizn na rzecz innych osób. Ponadto dolicza się także wartość usług świadczonych osobiście przez jednego małżonka na rzecz majątku drugiego małżonka oraz nakłady i wydatki na majątek jednego małżonka z majątku drugiego (Art. 51³. § 2)

- żądanie wyrównania dorobków nie jest moralnie uzasadnione kiedy postawa życiowa jednego z małżonków przejawia się niechęcią do podjęcia pracy bądź inne zawinione niewykorzystywanie swoich możliwości zarobkowych, trwonienie majątku, alkoholizm, narkomania bądź naganne zachowanie żądającego wyrównania dorobku od drugiego małżonka – wszystkie te okoliczności określane są mianem „ważnych powodów”

- wyrównania dorobków może żądać małżonek a w razie śmierci jednego z małżonków, wyrównanie następuje między jego spadkobiercami a pozostałym przy życiu małżonkiem.

- spadkobiercy małżonka mogą żądać zmniejszenia obowiązku wyrównania dorobku, tylko gdy spadkodawca wytoczył powództwo o unieważnienie małżeństwa lub o rozwód bądź wystąpił o orzeczenie separacji (Art. Art. 51⁵. §2)

- wyrównania dorobku można żądać po ustaniu tego ustroju majątkowego na podstawie porozumienia stron

- sposobem wyrównania wartości dorobków jest zapłata lub przeniesienie prawa majątkowego (podobnie jak przy podziale majątku wspólnego)

- jeżeli strony nie mogą zgodnie ustalić tego sposobu lub wysokości wyrównania – mogą żądać rozstrzygnięcia sądowego.

Skuteczność wobec osób 3:

- KRO przewiduje ochronę osób 3 – jednak ma ona ograniczony zasięg

- na podstawie - Art. 47¹. Małżonek może powoływać się względem innych osób na umowę majątkową małżeńską(na rozszerzenie, ograniczenie lub wyłączenie wspólności), gdy jej zawarcie oraz rodzaj były tym osobom wiadome.

- ciężar dowodu, że dana osoba wiedziała o umowie spoczywa na małżonkach, którzy wywodzą z tego faktu korzyści (Art. 6 KC) w przeciwnym wypadku zawarcie umowy majątkowej nie wpływa na prawa osób 3 i mogą one zaspokoić swoje roszczenie z przedmiotów majątkowych tak jakby umowa nie została zawarta.

- ochrona osób 3 przewidziana przez Art. 47¹ dotyczy wszystkich wierzytelności – także z czynów niedozwolonych (w razie jej wyłączenia mogłoby dojść do nieuzasadnionego pokrzywdzenia wierzyciela)

- małżonkowie mogą powołać się względem osoby 3 na skutki umowy, rozszerzającej, ograniczające, wyłączającej wspólność tylko co do stosunku prawnego powstałego po zawarciu tej umowy.

- jeżeli osoba trzecia w chwili powstania stosunku prawnego tych okoliczności nie znała, umowa majątkowa jest względem niej bezskuteczna – bezskuteczność dotyczy tylko tej części umowy, która narusza interes osoby 3.

- W Art. 50 Kro przewidziano ochronę wierzyciela w razie rozszerzenia wspólności w postaci zwiększonej odpowiedzialności majątkiem wspólnym.

 wierzyciel jednego z małżonków może żądać zaspokojenia z majątku wspólnego także wtedy, gdy wierzytelność powstała przed zawarciem małżeństwa, bądź po zawarciu małżeństwa ale przed późniejszym umownym rozszerzeniem wspólności – chodzi o to aby wskutek rozszerzenia wspólności na przedmioty należące dotychczas do majątku osobistego nie zmniejszyć masy majątkowej, którą małżonek – dłużnik odpowiadałby za swoje zobowiązania powstaje np. przed zawarciem małżeństwa.

- małżonek pozostający ze współmałżonkiem w ustawowej wspólności dorobku odpowiada za długi powstałe przed zawarciem małżeństwa (przed powstaniem wspólności) nie całym majątkiem wspólnym lecz tylko wynagrodzeniem za pracę i innymi dochodami o charakterze osobistym (Art. 41 §3)

Zmiana lub rozwiązanie umowy majątkowej:

- małżonkowie mogą dokonywać zmian umowy majątkowej w granicach jakie wyznacza Art. 47 §1 i 2

- zmiana może:

• Dotyczyć rodzaju umowy majątkowej – np. małżonkowie odstępują od wspólności rozszerzonej i przyjmują wspólność ograniczoną, albo jedną z dwóch postaci rozdzielności

- w przypadku takiej zmiany – umowa będzie skuteczna względem osób 3 tylko kiedy była im wiadoma (Art. 47^1)

• Polegać na włączeniu do wspólności rozszerzonej dalszych przedmiotów majątkowych albo dalszym ograniczeniu istniejącej już wspólności

- wszystkie dalsze poszerzenia lub ograniczenia składu majątku wspólnego są skuteczne wobec osób 3 niezależnie od tego czy o takiej zmianie wiedziały – ochrona tych osób z Art. 47^1 dotyczy tylko wiedzy o rodzaju zawartej umowy

- rozwiązanie umowy majątkowej jest dopuszczalne – zgodnie z Art. 47 §2 – powstaje wtedy wspólność ustawowa, chyba że małżonkowie ustanowili inny ustrój majątkowy

- gdyby małżonkowie przed zawarciem małżeństwa najpierw zawarli umowę majątkową a następnie ją rozwiązali, zanim małżeństwo doszło do skutku – z mocy samego prawa małżonków obędzie obowiązywał ustrój ustawowej wspólności

- rozwiązanie umowy wywołuje skutek ex nunc – nie cofa skutków jak to ma miejsce w przypadku odstąpienia od umowy ponieważ intercyza ma charakter jedynie organizacyjny

- ochronę wierzyciela przewiduje się także w przypadku ogłoszenia upadłości dłużnika – umowa majątkowa dłużnika z jego małżonkiem jest skuteczna w stosunku do masy upadłości tylko wtedy, gdy została zawarta co najmniej dwa lata przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości.

- ponadto ochrona wierzyciela pojawia się w przypadku ustanowienia rozdzielności majątkowej jako ustroju przymusowego na podstawie orzeczenia sądu – podobne zagrożenie pojawia się w przypadku zmowy małżonków polegającej na tym, że w celu uniknięcia braku skuteczności umowy majątkowej jeden z nich wnosi powództwo o ustanowienie ustroju rozdzielności przymusowej licząc na cofnięcie daty skuteczności wyroku sądowego – orzeczenie o ustanawiające rozdzielność w ciągu roku przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości jest skuteczne tylko wtedy gdy pozew o ustanowienie rozdzielności został złożony co najmniej 2 lata przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości.

Ustrój przymusowy:

- takim ustrojem jest rozdzielność majątkowa – pełna

- pojawia się miejsce wspólności ustawowej lub umownej niezależnie od woli małżonków

- może zaistnieć

• z mocy orzeczenia sądu – w rezultacie żądania jednego z małżonków, które może mieć na względzie uchylenie dotychczasowej wspólności ustawowej lub umownej albo uchylanie ustroju rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków i wprowadzenie pełnej rozdzielności majątkowej

- ustanowienie rozdzielności następuje w wyroku wydanym na żądanie jednego z małżonków jeżeli istnieją ku temu ważne powody np. faktyczne życie w rozłączeniu, trwonienie majątku przez jednego z małżonków, uleganie nałogom itd.

- rozdzielność majątkowa powstaje w dniu oznaczonym w wyroku (sąd może wskazać dzień wcześniejszy od daty wydania wyroku, nie wcześniejszy jednak niż data wniesienia powództwa – jest to jednak dopuszczalne w niektórych przypadkach)

• z mocy samej ustawy – jest skutkiem ustania z mocy prawa wspólności ustawowej lub umownej oraz umownej rozdzielności z wyrównaniem dorobków w wyniku zdarzenia jakim jest ubezwłasnowolnienie jednego z małżonków, ogłoszenie upadłości przez jednego z nich albo orzeczenie separacji

- ma to na celu ochronę małżonka (i ewentualnych wierzycieli w przypadku ogłoszenia upadłości) przed niekorzystnym działaniem drugiego małżonka, zwłaszcza w sferze zarządu majątkiem

Ustanie ustroju wspólności ustawowej i umownej:

- ustanie małżeństwa powoduje ustanie ex lege wspólności

- jej ustanie jest następstwem takich zdarzeń jak śmierć jednego z małżonków, orzeczenia sądu unieważniającego lub rozwiązującego małżeństwa

- poza tym wspólność ustaje także w czasie trwania małżeństwa w przypadku:

• zawarcia przez małżonków umowy znoszącej współwłasność i wprowadzającej rozdzielność majątkową

• orzeczenia sądu ustanawiającego w miejsce wspólności majątkowej pełną rozdzielność na żądanie jednego z małżonków lub na żądanie wierzyciela

• orzeczenia separacji małżonków

• ogłoszenia upadłości jednego z małżonków

• ubezwłasnowolnienia jednego z małżonków

Sądowe ustanowienie rozdzielności:

- żądanie ustanowienia rozdzielności jest osobistym uprawnieniem małżonków i w zasadzie tylko oni powinni mieć taką kompetencję – nowelizacja Art. 52 KRO w 2007r. przyznała takie uprawnienie także wierzycielowi, jeżeli uprawdopodobni że egzekucja na podstawie tytułu wykonawczego wymaga dokonania podziału majątku wspólnego

 w razie powstania zobowiązania bez zgody drugiego małżonka wierzyciel ma ograniczoną możliwość zaspokojenia się w zasadzie tylko z niektórych składników majątku wspólnego dłużnika tzn. tylko z wynagrodzenia za pracę, z dochodów z innej działalności zarobkowej, z korzyści uzyskanych z jego praw autorskich i praw pokrewnych itd. Nie może natomiast kierować egzekucji do przedmiotów majątkowych należących do majątku wspólnego a nabytych z wyżej wymienionych dochodów – z tego powodu przyznano wierzycielowi roszczenie o ustanowienie rozdzielności majątkowej aby umożliwić egzekucję z udziału dłużnika w całym majątku wspólnym.

- legitymacja procesowa przysługuje także prokuratorowi na mocy Art. 7 KPC – działa na rzecz określonego małżonka a nie samodzielnie (Art. 55 KPC)

- przesłanką zniesienia współwłasności jest istnienie ważnych powodów (Art. 52 §1) – można więc wskazać takie okoliczności jak hulaszczy tryb życia jednego z małżonków, uchylanie się od pracy zarobkowej, nieprzyczynianie się do powstania majątku, trwonienie majątku w skutek alkoholizmu itd.

- te ważne powody powinny mieć charakter majątkowy ale u ich źródła mogą być przyczyny natury osobistej np. ustanie wspólnego pożycia, skazanie na karę długoletniego pobytu w areszcie itd.

- za ważny powód podaje się także niemożliwość lub znaczne utrudnianie w wykonywaniu zarządu majątkiem wspólnym np. w razie separacji faktycznej.

- przy ustalaniu ważnych powodów nie ma znaczenia element winy jednego z małżonków za brak współżycia ani istnienie trwałości rozkładu pożycia.

Uchylenie odpowiedzialności za długi:

- motywem żądania uchylenia wspólności majątkowej przez ustanowienie rozdzielności majątkowej jest coraz częściej zamiar uchylenia się od odpowiedzialności majątkiem wspólnym za zobowiązania zaciągnięte przez jednego z małżonków

- małżonek niebędący dłużnikiem jest chroniony przez szereg instrumentów prawnych:

• wyłączenie odpowiedzialności małżonka za zobowiązania dłużnika zaciągnięte bez zgody współmałżonka (Art. 787 KPC)

• ograniczenie odpowiedzialności małżonka przedsiębiorcy do przedsiębiorstwa należącego do majątku wspólnego, jeżeli wierzytelność powstała w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa

• wniesienie powództwa na podstawie Art. 28 KKW w odniesieniu do zaspokojenia grzywny i innych podobnych należności

- w ten sposób małżonek może chronić interes swój i reszty rodziny ale tylko w odniesieniu do konkretnych długów, natomiast żądanie ustanowienia pełnej rozdzielności majątkowej na podstawie Art. 52 §1 powoduje generalne skutki – tzn. dotyczy wszystkich długów jakie pojawią się po ustaniu wspólności.

-SN – niepowodzenie i długi wynikające z aktywności gospodarczej jednego małżonka obciążają oboje małżonków jeżeli korzystają z jej dochodów a tym bardziej gdy działalność gospodarczą aprobował drugi małżonek – za ważny powód zniesienia wspólności na podstawie Art. 52 §1 można uznać prowadzenie działalności gospodarczej bez zgody małżonka a tym bardziej wbrew jego woli.

-SN – orzeczenie sądu ustanawiające rozdzielność majątkową nie może prowadzić do pokrzywdzenia wierzycieli

- UWAGA – za ważny powód żądania zniesienia współwłasności nie można uznać samo zaciągnięcie długu, nawet znacznego ale zaciągnięcie długu nieusprawiedliwionego interesem rodziny

- w razie upadłości dłużnika – ustawodawca uznaje za bezskuteczne względem wierzycieli sądowe wprowadzenie rozdzielności w miejsce dotychczasowej wspólności, dokonane w ciągu jednego roku przed datą ogłoszenia upadłości.

Skutki ustania wspólności majątkowej:

1. Zmiana ustroju:

- w wypadku ustania wspólności w skutek ustania małżeństwa przez śmierć małżonka następuje zarówno ustanie wspólności jak i otwarcie spadku po zmarłym

• W skutek ustania wspólności połowa majątku wspólnego przypada małżonkowi pozostającemu przy życiu a druga połowa należy do spadku po zmarłym

- w przypadku rozwodu skutkiem powstałym ex lege jest pełna rozdzielność majątkowa

- w razie sądowego ustanowienia pełnej rozdzielności ustają wszystkie inne ustroje – to samo w przypadku umownego zniesienia wspólności i zastąpienia jej ustrojem rozdzielności

2. Majątek małżonków:

- samo ustanie wspólności nie powoduje całkowitego ustania charakteru „wspólnego” majątku małżonków – należy on nadał do obojga małżonków jednak nie jak do tej pory jako wspólność łączna (bezudziałowa) ale przekształca się we wspólność w częściach ułamkowych – z reguły równych (przysługujących małżonkom niezależnie od tego w jakim stopniu każe z nich przyczyniło się do powstania majątku i niezależnie od przyczyn ustania wspólności)

 zasada równości udziałów odnosi się także do ustania umownej wspólności rozszerzonej, chyba że małżonkowie ustalili nierówność udziałów (Art. 50^1)

- na podstawie Art. 43 § 2 i 3 – każdy z małżonków może żądać ustalenia nierównych udziałów – ustalenie może dotyczyć tylko całego majątku wspólnego a nie udziałów w poszczególnych przedmiotach majątkowych

- podobne roszczenie przysługuje spadkobiercy małżonka ale tylko w wypadku, gdy jego spadkodawca wytoczył powództwo o unieważnienie małżeństwa, rozwód albo o orzeczenie separacji

 chodzi o to aby w wypadku istnienia ważnych powodów ustalić wysokość udziału z uwzględnieniem stopnia przyczynienia się małżonków do powstania majątku wspólnego.

- pojęcie ważnych powodów nie jest tu jednak tożsame z ważnymi powodami z Art. 52 §1 uzasadniającymi żądanie ustanowienia rozdzielności – tutaj ważne powody ocenia się na płaszczyźnie osobistego zachowania małżonków (jest nim np. uporczywe i rażące niewykonywanie obowiązków wobec rodziny przez małżonka, przeciwko któremu skierowano żądanie o ustalenie nierównego udziału)

- UWAGA – żądanie ustalenia nierównych udziałów nie może opierać się na Art. 5 KC ponieważ Art. 43 §2 zawiera dyrektywę opartą na klauzuli generalnej (ważne powody) – i jako lex specialis jest przeszkodą do stosowania Art. 5

Podział majątku wspólnego:

- podział majątku może nastąpić w każdym czasie – roszczenie o zniesienie współwłasności nie ulega przedawnieniu (Art. 220 KC)

- KRO nie normuje wprost sposobu ani zasad tego podziału tylko odsyła do przepisów o dziale spadku (Art. 46) te przepisy z kolei nie regulują samodzielnie tej kwestii ale odsyłają do przepisów o współwłasności w częściach ułamkowych, które stosuje się odpowiednio (Art. 1035) – podobnie w przypadku przepisów KPC o podziale majątku wspólnego

- podziału majątku można dokonać:

• Na drodze umowy – byli małżonkowie mogą umownie dokonać podziału majątku

- umowa może zostać dokonana w dowolnej formie – w razie istnienia wielu składników majątku powinna zostać zawarta w formie pisemnej, natomiast jeżeli w jego skład wchodziła nieruchomość – powinna zostać zawarta pod rygorem nieważności w formie aktu notarialnego (Art. 1037 §2 KC)

- zgodnie z wolą współuprawnionych podział może dotyczyć całości majątku lub ograniczyć się do jego części (Art. 1038 § 2 KC)

- małżonkowie przy podziale majątku nie mogą ustalić nierównych udziałów – kwestię te może rozstrzygnąć sąd albo małżonkowie ale tylko w przypadku gdy przy zawarciu umowy poszerzającej wspólność ustalili nierówne udziały w przypadku zniesienia wspólności

- małżonkowie przy podziale mogą dowolnie dokonywać darowizny udziału w określonych przedmiotach majątkowych na rzecz drugiego małżonka (ochronę małżonka-darczyńcy zapewnia roszczenie z Art. 527 KC

• Na podstawie orzeczenia sądowego (Art. 1047KC w związku z Art. 46 KRO) – w braku możliwości zgodnego podziału może tego dokonać sąd rejonowy w postępowaniu nieprocesowym na żądanie jednego z małżonków, spadkobiercy małżonka, nabywcy spadku lub udziału w nim, prokuratora i rzecznika praw obywatelskich

- sąd orzeka w nim nie tylko o samym podziale ale także o roszczeniach z tytułu spłaty długu jednego małżonka z majątku wspólnego, o żądaniu ustalenia nierównych udziałów, o żądaniu zwrotu nakładów na majątek odrębny bądź na majątek wspólny

Rozwód:

- KRO uznaje małżeństwo za stały stosunek prawny łączący zwykle dożywotnio kobietę i mężczyznę, którzy z zachowaniem konstytutywnych przesłanek dokonali czynności prawnej zawarcia małżeństwa

- Art. 436 KPC – sąd może skierować strony do mediacji jeżeli istnieją widoki na utrzymanie małżeństwa

- Przesłanki konieczne do sądowego rozwiązania małżeństwa:

• Zupełny i trwały rozkład pożycia

- małżeństwo może być rozwiązane jeżeli rozkład pożycia pomiędzy małżonkami jest trwały i zupełny (Art.56 § 1) – sąd w każdym wypadku musi rozstrzygnąć czy pożycie faktycznie ustąpiło

- zupełność rozkładu pożycia polega na tym, że zniknęły 3 zasadnicze więzi między małżonkami:

• Więź psychiczna (uczuciowa) – wskazuje na nią wrogi (nienawistny) stosunek małżonków do siebie

• Więź fizyczna

• Więź gospodarcza

- rozkład pożycia musi być trwały tzn. małżonkowie nie powrócą już do wspólnego pożycia

• Przesłanki wyłączające dopuszczalność rozwodu (tzw. Negatywne):

- ustawodawca uznał, że w określonych okolicznościach rozwód nie jest dopuszczalny, mimo istniejącego zupełnego i trwałego rozkładu pożycia – wymieniono je w Art. 56 § 2 i § 3 – wskazując na wyłączną winę jednego z małżonków, dobro wspólnych małoletnich dzieci, zasady współżycia sąd nie orzeknie rozwodu

• Wyłączna wina – rozwód nie może być orzeczony mimo zupełnego i trwałego rozpadu pożycia, jeżeli żąda go małżonek wyłącznie winny (Art. 56 § 3) – chodzi o to aby zapobiec lekkomyślnemu traktowaniu obowiązków wynikających z małżeństwa a zwłaszcza aby nie dopuścić do osiągnięcia korzyści w postaci uwolnienia się od nich przez tego małżonka, który wyłącznie swoim nagannym zachowaniem doprowadził do rozkładu pożycia

- KRO nie definiuje winy zatem należy stosować odpowiednio definicję winy z KC (wina = składnik obiektywny – bezprawność zachowania + składnik subiektywny – podmiotowa wadliwość postępowania)

- wina małżonka wiąże się z naruszeniem obowiązków wynikających z zawarcia małżeństwa (Art. 23 - wspólnego pożycia, do wzajemnej pomocy i wierności oraz do współdziałania dla dobra rodziny, którą przez swój związek założyli) – będzie to więc zdrada, brak zainteresowania losem małżonka, opuszczenie go w potrzebie, uwłaczanie jego godności itp.

- na ogół choroba psychiczna zalicza się do przyczyn niezawinionego rozkładu pożycia małżeńskiego

- wina jako przesłanka negatywna dla orzeczenia rozwodu musi być wyłącznie po stronie żądającego małżonka

- nie jest przyczynianiem się do rozpadu pożycia: długotrwała choroba, absorbująca praca zawodowa

- akt przebaczenia nie ma wpływu na wyłączenie winy małżonka żądającego rozwodu – jeżeli jednak w wyniku przebaczenia stosunki między małżonkami poprawiły się w takim stopniu, że nie można już mówić o rozpadzie pożycia, sąd z braku tej przesłanki oddali powództwo

- zakaz rozwodu na żądanie małżonka wyłącznie winnego rozkładu eliminuje zgoda wyrażona przez drugiego małżonka (Art. 56 § 3.) w takim przypadku uznaje się, że i drugi małżonek chociaż niewinny domaga się rozwodu

- odmowa zgody - jeżeli niewinny małżonek nie wyrazi zgody na rozwód, którego żąda małżonek wyłącznie winny sąd nie może orzec rozwodu. Tę przeszkodę usuwa ocena sądu uznająca, że w danych okolicznościach odmowa zgody na rozwód jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego – chodzi o to, że małżonek odmawiający zgody kieruje się motywami uznanymi za naganne np. z chęci dokuczenia małżonkowi winnemu

• Dobro wspólnych małoletnich dzieci

- sąd nie może orzec rozwodu jeżeli wskutek niego miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci (Art. 56 § 2) – musi zbadać jaki wpływ na sytuację dzieci będzie miało orzeczenie rozwodu – czy nie osłabi więzi z dzieckiem tego z rodziców przy którym ono nie pozostanie, czy dziecko nie odczuje boleśnie samego rozwodu, czy rodzic przy którym ono pozostanie nie będzie w przyszłości utrudniać drugiemu kontaktu z dzieckiem itp.

- wspólne są dzieci:

• Za którymi przemawia domniemanie pochodzenia z rozwodzącego się małżeństwa

• Pozamałżeńskie ale których pochodzenie od małżonków zostało ustalone np. poprzez uznanie lub ustalenie ojcostwa

• Wspólnie przysposobione albo dzieci jednego małżonka przysposobione przez drugiego

• Sprzeczność rozwodu z zasadami współżycia społecznego

- chodzi tutaj o okoliczności wskazujące, że w konkretnej sprawie orzeczenie rozwodu naruszałoby zasady moralności – okoliczności mogą dotyczyć interesu zarówno małżonka pozwanego jak i innych członków rodziny ale przede wszystkim mogą dotyczyć małżonka niewinnego rozpadu pożycia i znajdującego się w szczególnie trudnej sytuacji życiowej (np. niemożności zaspokojenia własnych potrzeb – przejawia się w sytuacji kiedy żona poświęciła się w trakcie trwania małżeństwa wychowaniu kilkorga dzieci i w skutek tego nie mogła pracować zarobkowo dla uzyskania własnych uprawnień emerytalnych ani rozwijać swoich kwalifikacji zawodowych)

- na sprzeczność z zasadami współżycia społecznego nie może powoływać się małżonek, który również zawinił rozkład pożycia

- wymienione przesłanki odnoszą skutek tylko na płaszczyźnie formalnej – tzn powodują oddalenie powództwa i formalne utrzymanie związku małżeńskiego

Wyrok rozwodowy i zakres orzekania:

Wyrok:

- orzeczenie sądu rozstrzyga przede wszystkim o tym, że małżeństwo ustaje albo w razie oddalenia powództwa że małżeństwo nadal trwa

- rozwiązując małżeństwo sąd ma obowiązek orzec o winie jednego z nich lub obojga za rozkład pożycia

- wyrok zawiera orzeczenie o innych sprawach rodziny związanych z funkcjonowaniem małżeństwa: o władzy rodzicielskiej, o sposobie korzystania z wspólnego mieszkania itp.

Zakres orzekania:

- KRO wyznacza sprawy, które sąd ma obowiązek rozstrzygnąć w wyroku

• z urzędu:

• wina – sąd orzeka który z małżonków ponosi winę za rozkład pożycia, jeżeli w postępowaniu dowodowym okaże się, że żaden z małżonków winy nie ponosi – sąd zamieści w wyroku stwierdzenie o braku winy.

- jej kwestia może być rozstrzygnięta tylko w wyroku rozwodowym (nie w innym postępowaniu – wyjątek stanowi Art. 950 KC w odniesieniu do wyłączenia od dziedziczenia małżonka, jeżeli spadkodawca wystąpił o rozwód z jego winy – spadkobiercy mogą w określonym terminie wytoczyć powództwo w celu ustalenia winy małżonka)

- małżonkowie mogą zgodnie żądać zaniechania ustalenia winy a taki wniosek jest dla sądu wiążący – orzeczenie wywołuje takie skutki jakby żadne z małżonków winy nie ponosiło

- orzeczenie o winie jest konieczne dla ewentualnego oddalenia powództwa ze względu na przesłanki negatywne

• władza rodzicielska – KRO nie wyklucza dalszego wspólnego sprawowania władzy rodzicielskiej nad dzieckiem jeżeli sąd uzna, że małżonkowie po rozwodzie będą robić to zgodnie z dobrem dziecka – oboje rodziców sprawują nad dzieckiem pełną władzę rodzicielską

- Art. 58 § 1 – rodzice mogą przedstawić sądowi porozumienie w sprawie sprawowania opieki oraz do sposobu utrzymywania kontaktów z dzieckiem – sąd ocenia takie porozumienie i uwzględnia jeżeli jest zgodne z dobrem dziecka

- regułą powinno być wspólne wychowywanie się rodzeństwa a jego rozdzielenie uzasadnione dobrem dziecka

- sąd może:

• powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z małżonków a władzę drugiego ograniczyć do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do dziecka (Art. 58 § 1a) – np. zmiany miejsca pobytu dziecka, sposobu spędzania wakacji, wyboru szkoły itp. – piecza nad majątkiem dziecka należy do tego rodzica z którym dziecko stale przebywa

- jeżeli rodzic przy którym dziecko przebywa w skutek jakiś okoliczności utraci władzę rodzicielską (np. w skutek choroby, śmierci, pozbawienia władzy przez sąd opiekuńczy itp.), drugi automatycznie odzyskuje pełnię władzy rodzicielskiej

- przy wyborze małżonka przy którym zostanie dziecko, sąd kieruje się przede wszystkim jego dobrem

- z powierzeniem pieczy nad dzieckiem jednemu z małżonków wiąże się obowiązek wydania dziecka przez drugiego.

• Orzec o zawieszeniu, ograniczeniu albo pozbawieniu jednego lub obojga rodziców władzy rodzicielskiej nad ich wspólnym małoletnim dzieckiem

• alimenty dla dziecka – orzeczenie powinno określać konkretną kwotę renty alimentacyjnej na każde dziecko należną od każdego z małżonków.

-Jeżeli dziecko powierzono jednemu z nich sąd zasądza określoną kwotę od drugiego małżonka a tego pierwszego zobowiązuje do ponoszenia pozostałych kosztów

- żaden z małżonków nie może zrzec się w porozumieniu co do rozwiązania małżeństwa alimentów od drugiego i zobowiązać do ponoszenia całości kosztów utrzymania dziecka (zrzeczenie się prawa do alimentów jest w ogóle niedopuszczalne)

• czasowe korzystanie ze wspólnego mieszkania – sąd orzeka co do korzystania z mieszkania wspólnego niezależnie od jego tytułu prawnego tj. prawa spółdzielczego do lokalu, prawa najmu itp. Nie zmienia ani nie tworzy nowych praw podmiotowych w odniesieniu do mieszkania – chodzi o faktyczne rozdzielenie małżonków w ramach ich dotychczasowego mieszkania (jest to możliwe np. w przypadku mieszkania wieloizbowego)

- orzeczenie ma charakter tymczasowy i traci moc z chwilą opuszczenia mieszkania przez jednego z małżonków wspólnie używanego mieszkania

• na żądanie jednego z małżonków:

• eksmisja małżonka z mieszkania – ma charakter represyjny wobec małżonka, który swym rażąco nagannym postępowaniem uniemożliwia wspólne mieszkanie (Art. 58 § 2) – sąd może ją zastosować po zbadaniu czy małżonek dopuszcza się np. aktów przemocy względem członków rodziny, jest nałogowym alkoholikiem wywołującym awantury itp.

- eksmisję można orzec tylko z mieszkania należącego do obojga małżonków, a tym bardziej z mieszkania należącego do małżonka żądającego eksmisji

- orzeczenie eksmisji uniemożliwia małżonkowi dalsze wspólne zamieszkiwanie ale nie pozbawia go stosownego prawa podmiotowego do mieszkania – tego rozliczenia mogą dokonać przy podziale

Majątku

- niedopuszczalna jest eksmisja małżonka z mieszkania, które należy do jego majątku osobistego, służbowego lub zakładowego

• podział majątku wspólnego – nowela z 2005 dopuściła jednoczesnego z rozwodowym orzeczenia o podziale majątku jeżeli: jeden z małżonków wystąpi z takim wnioskiem albo jeżeli przeprowadzenie takiego postępowania nie spowoduje nadmiernej zwłoki w postępowaniu rozwodowym

- podziału majątku można dokonać już po ustaniu małżeństwa bo wtedy ustaje wspólność ustawowa

• alimenty dla małżonka

- 2 rodzaje obowiązku alimentacyjnego:

• podobny do zwykłego obowiązku alimentacyjnego między krewnymi – tzn. powstaje w wyniku zaistnienia przesłanki niedostatku po stronie uprawnionego oraz przesłanki możliwości zarobkowo – majątkowych po stronie zobowiązanego małżonka.

- taki model obowiązku istnieje między małżonkami w przypadku, gdy żaden z nich nie jest wyłącznie winny rozkładu pożycia – Art. 60 § 1 – na tej podstawie alimentów może żądać małżonek winny od drugiego również winnego oraz małżonek niewinny od również niewinnego

• szerszy obowiązek alimentacyjny – obciąża małżonka wyłącznie winnego względem małżonka niewinnego

- w tym przypadku nie jest konieczne popadnięcie małżonka niewinnego w niedostatek a wystarczy ustalenie, że rozwód pociąga za sobą istotne pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego (Art. 60 § 2)

- ma na celu dążenie do zbliżenia poziomu życia małżonków rozwiedzionych ale nie do wyrównania ich stopy życiowej

• na zgodny wniosek stron:

• podział mieszkania – może dotyczyć tylko mieszkania, do którego oboje z małżonków są współuprawnieni na podstawie prawa własności, służebności osobistej mieszkania, spółdzielczego prawa do lokalu, tytułu najmu, decyzji administracyjnej itp.

- podziału można dokonać tylko co do mieszkania, którego struktura nadaje się do podziału na mniejsze samodzielne lokale

- na zgodny wniosek małżonków, sąd może orzec o przyznaniu wspólnego mieszkania jednemu z nich

- w każdym przypadku orzekania przez sąd w postępowaniu rozwodowym o wspólnym mieszkaniu małżonków – sąd ma na względzie przede wszystkim potrzeby dzieci i małżonka, któremu powierza się wykonywanie władzy rodzicielskiej (Art. 58 § 4)

Skutki wyroku:

1. orzeczenie rozwiązujące małżeństwo:

- ma charakter konstytutywny, skuteczny erga omnes

- nie przywraca stanu sprzed zawarcia małżeństwa – nie ustaje powinowactwo, dzieci zachowują status pochodzenia z małżeństwa

- orzeczenie ma skuteczność erga omnes tzn. kształtuje sytuację małżonków względem osób trzecich – od dnia uprawomocnienia się wyroku stają się oni osobami stanu wolnego (mogą zawrzeć nowe małżeństwo, tracą uprawnienia do świadczeń socjalnych np. do zasiłku rodzinnego na małżonka itp.), małżonek który zmienił nazwisko w trakcie trwania małżeństwa może powrócić do nazwiska poprzedniego (art. 59) – w tym celu powinien w terminie 3 miesięcy złożyć do kierownika USC stosowne oświadczenie

- orzeczenie o rozwodzie kształtuje na nowo obowiązek alimentacyjny – na nowych przesłankach, inaczej niż w odniesieniu do krewnych wygasa definitywnie ze względu na zawarcie przez uprawnionego nowego małżeństwa albo w wyniku upływu czasu (Art. 60 §3)

- ustaje ustawowa wspólność majątkowa małżonków a pojawia się wspólność w częściach ułamkowych – sąd może dokonać podziału tego majątku (zwłaszcza mieszkania) kierując się względami potrzeb rodziny a szczególności dzieci

- kształtuje na nowo sposób wykonywania władzy rodzicielskiej względem wspólnych dzieci – na ogół następuje ograniczenie tych kompetencji względem jednego z nich i przyznania pełni praw drugiemu.

- wyrok korzysta z powagi rzeczy osądzonej – tzn. nie można wszcząć postępowania drugi raz o to samo roszczenie (dotyczy jednak tylko orzeczenia o rozwiązaniu małżeństwa)

2. Orzeczenie oddalające powództwo:

- ma ono powagę rzeczy osądzonej tylko do tych okoliczności, które w związku z podstawą sporu były przedmiotem rozstrzygnięcia (Art. 366 KPC) – małżonkowie nie mogą wytoczyć nowego powództwa opartego na faktach i okolicznościach, które istniały przed ostatnią rozprawą poprzedzającą wydanie wyroku – w ponownym procesie o rozwód należy więc wykazać, że po wydaniu wyroku oddalającego powództwo nastąpiła zmiana stanu faktycznego np. przez dalszy upływ czasu pogłębił się rozkład pożycia

- zarzut rei iudicatae nie wchodzi w grę, jeżeli w poprzednim postępowaniu oddalono powództwo ze względu na wyłączną winę powoda a nowe postępowanie wszczęto na wniosek małżonka niewinnego

- w ponownym procesie sąd ocenia rozkład pożycia nie tylko na podstawie nowych okoliczności lecz także z uwzględnieniem całokształtu stanu faktycznego tzn. stanu który istniał w chwili wydania wyroku w poprzedniej sprawie.

Separacja:

- przesłanką orzeczenia separacji jest zupełny rozkład pożycia małżeńskiego (Art. 61^1) nie musi być trwały (tzn. nie musi rokować podjęcia jakiegokolwiek wspólnego pożycia

- przesłanki negatywne odnoszące się do rozwodu odnoszą się również do separacji (tzn. jeżeli w skutek niej miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci, albo jeżeli orzeczenie separacji byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego) – sąd może jednak orzec separację mimo wyłącznej winy małżonka występującego z żądaniem separacji (KRO nie przewiduje takiej negatywnej przesłanki)

Zgodne żądanie małżonków:

- Zgodnie z Art. 61^1 §3 przewiduje się możliwość orzeczenie separacji małżonków, niemających wspólnych małoletnich dzieci na podstawie ich zgodnego żądania

-takie żądanie sąd rozpatruje w postępowaniu nieprocesowym

- sąd powinien ustalić przesłankę zupełnego rozkładu pożycia, nie ma jednak potrzeby aby rozpatrywał pozostałe przesłanki negatywne, pominąć inne dowody i oprzeć się jedynie na przesłuchaniu stron

- powinien jednak przed podjęciem decyzji o odstąpieniu od zwykłego trybu postępowaniu powinien ocenić czy oświadczenia małżonków są wiarygodne.

- zgodne żądanie małżonków nie jest przesłanką orzeczenia separacji a jedynie podstawą do zastosowania określonego trybu i uproszczenia postępowania dowodowego (podobnie Art. 57 § 2 – nakazuje sądowi zaniechać orzekania o winie, jeżeli małżonkowie zgodnie tego żądają)

Skutki separacji:

-małżeństwo pomimo separacji trwa nadal – małżonek pozostający w separacji nie może zawrzeć nowego małżeństwa i nie może powrócić do swojego nazwiska

- orzeczenie separacji uchyla obowiązek małżonków wspólnego pożycia – dalszą tego konsekwencją jest wyłączenie domniemania pochodzenia dziecka od męża matki, gdy urodziło się ono po upływie 300 dni od orzeczenia separacji (Art. 62 §1)

- brak wspólnego pożycia powoduje konieczność rozstrzygnięcia o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków oraz o kosztach utrzymania

- podobnie jak przy rozwodzie sąd rozstrzyga o sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania i innych kwestiach związanych z mieszkaniem o których mowa w Art. 58 §2

- sąd rozstrzyga, które z małżonków ponosi winę za rozkład pożycia (stosuje się Art. 57, wg którego ustalenie winy jest obligatoryjnym elementem wyroku chyba, że małżonkowie zgodnie odstępują od ustalenia winy) – w razie zgodnego żądania separacji rozpatrywanego w postępowaniu nieprocesowym sąd nie rozstrzyga o winie, sąd nie rozstrzyga o winie choćby jeden z małżonków tego żądał (Art. 61^3 § 2 KRO)

- gdyby jednak jeden z małżonków uzależniał swoją zgodę na ustalenie winy – sąd powinien ocenić jego żądanie jako wyłączające tryb nieprocesowy i rozpoznać sprawę w procesie

- w odniesieniu do obowiązków dostarczenia przez jednego z małżonków drugiemu środków utrzymania Art. 61^4 §4 odsyła do przepisów regulujących ten obowiązek między małżonkami rozwiedzionymi –

• oznacza to, że w razie orzeczenia separacji w procesie, obowiązek alimentacyjny małżonka niewinnego lub współwinnego rozkładu pożycia jest powiązany z przesłanką niedostatku drugiego

• natomiast obowiązek alimentacyjny małżonka wyłącznie winnego pojawia się nawet mimo braku niedostatku, jeżeli w skutek separacji istotnie pogorszyła się sytuacja materialna małżonka niewinnego

• nie odnosi się to natomiast do małżonków, którzy zgodnie żądali zaniechania ustalenia winy (Art. 57) albo wnieśli zgodny wniosek o orzeczenie separacji – następują takie skutki jakby żaden z małżonków nie ponosił winy i w konsekwencji obowiązek alimentacyjny jest powiązany z przesłanką niedostatku (tzn. że jeden małżonek będzie musiał płacić alimenty drugiemu tylko jeżeli wystąpi po jego stronie niedostatek w skutek orzeczenia separacji)

- do małżonków pozostających w separacji nie ma zastosowania §3 Art. 60 (Obowiązek dostarczania środków utrzymania małżonkowi rozwiedzionemu wygasa w razie zawarcia przez tego małżonka nowego małżeństwa) – wygaśnięcie obowiązku alimentacyjnego w skutek zawarcia drugiego małżeństwa nie jest tutaj możliwe bo dotyczy jedynie rozwodu – pomimo orzeczenia separacji małżeństwo trwa nadal.

- w skutek orzeczenia separacji pozostaje natomiast obowiązek wzajemnej pomocy między małżonkami. Obowiązek pomocy nie jest natomiast tożsamy z dostarczeniem alimentów – dotyczy wsparcia duchowego, pomocy w załatwianiu trudnych spraw itp. W rachubę może jednak wchodzić w rachubę jakaś pomoc materialna

- kolejną konsekwencją separacji uchylającej obowiązek wspólnego pożycia jest powstanie ustroju rozdzielności majątkowej (Art. 54 §1) jako ustroju PRZYMUSOWEGO! – powstaje z dniem uprawomocnienia się orzeczenia sądowego (nie jest wiec dopuszczalne orzekanie o powstaniu rozdzielności z datą wsteczną)

- małżonek pozostający w separacji jest wyłączony z kręgu spadkobierców ustawowych (Art. 935^1 KC) – wyłączony od dziedziczenia jest także małżonek przed orzeczeniem separacji, jeżeli spadkodawca wystąpił z takim żądaniem i domagał się ustalenia winy małżonka a żądanie to było uzasadnione (Art. 940 §1 KC)

Zniesienie separacji:

- małżonkowie mogą w każdym czasie żądać zniesienia separacji, jednak sąd orzeknie o jej zniesieniu dopiero w razie zgodnego żądania obojga małżonków (Art. 61^6 §1 KRO) – w razie zgodnego działania małżonków stosuje się znacznie uproszczone postępowanie zmierzające ku zachowaniu małżeństwa (nie idzie ono jednak tak daleko aby sam fakt podjęcia współżycia uznać za ustanie separacji)

- dopiero zgodna wola małżonków może być podstawą do zniesienia separacji a w sprawie orzeka ten sam sąd, który jest właściwy w sprawie o jej ustanowienie (sąd okręgowy)

- sąd rozpatruje sprawę w trybie nieprocesowym.

- Art. 567^5 KPC – już z chwilą wszczęcia postępowania o zniesienie separacji zawiesza się z urzędu postępowanie o eksmisję jednego z małżonków ze wspólnego mieszkania oraz postępowanie w sprawie o korzystanie przez małżonków rozłączonych z tego mieszkania (jeżeli takie postępowanie zostało wcześniej wszczęte)

- sąd powinien przede wszystkim ustalić czy małżonkowie w pełni świadomie i swobodnie pragną powrotu do sytuacji prawnej jaka była przed orzeczeniem separacji.

- prawomocne orzeczenie sądu znoszące separację małżonków powoduje jednoczesne ustanie jej skutków (Art. 61^6 §2 KRO) – nie oznacza to jednak, że automatycznie małżonkowie znajdą się w sytuacji prawnej z czasu przed orzeczeniem separacji. W niektórych kwestiach konieczne jest orzeczenie sądu:

• sąd rozstrzyga o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem (sąd musi ponownie zbadać sposób wykonywania obowiązków rodzicielskich po ustaniu separacji)- sąd orzekając separację ustalił już sposób wykonywania władzy rodzicielskiej np. w ten sposób, że pieczę nad dzieckiem powierzył jednemu z małżonków i wyznaczył określone obowiązki i uprawnienia drugiego z małżonków. Przy zniesieniu separacji automatyczny powrót do poprzedniej sytuacji może nie w każdym wypadku być zgodny z dobrem dziecka, zwłaszcza gdy separacja małżonków trwała długi czas

• sąd orzeka na zgodny wniosek obojga małżonków o ustroju majątkowym po ustaniu separacji – samo prawomocne orzeczenie o zniesieniu separacji nie powoduje ustania przymusowego ustroju rozdzielności majątkowej i powstania ustawowego ustroju majątkowego (Art. 54 §2 KRO)

- jeżeli małżonkowie są zainteresowani pozostaniem w rozdzielności majątkowej i złożą w tym celu zgodny wniosek – sąd nie może orzec inaczej i musi utrzymać rozdzielność, nie ma ona jednak charakteru przymusowego i możliwa jest jego zmiana przez małżeńską umowę majątkową.

- jeżeli małżonkowie przy zniesieniu separacji nie zażądali utrzymania rozdzielności majątkowej – wracają do ustawowego ustroju majątkowego, któremu podlegają po zawarciu małżeństwa czyli - wspólności

42