Magda Grodzka
Sytuacja wewnętrzna i zewnętrzna na ziemiach Królestwa Węgierskiego za panowania pierwszych Andegawenów Neapolitańskich- Karola Roberta i Ludwika I Wielkiego
Po wygaśnięciu rodu rdzennej dynastii panującej na Węgrzech- Arpadów- problem sukcesji tronu stał się zarzewiem konfliktów zarówno wewnętrznych jak i zewnętrznych. Wraz ze śmiercią Andrzeja III, ostatniego Arpada, doszło do starć dwóch stronnictw, z których każde chciało przeforsować własnego kandydata na tron. Pierwsze z nich posiadało poparcie kurii rzymskiej, skupiło się na południu kraju wokół Karola Roberta- kandydata pochodzącego z rodu Andegawenów Neapolitańskich. Jego przeciwnikiem był królewicz czeski Wacław, syn Wacława II (powołujący się na pokrewieństwo z rodem Arpadów w linii żeńskiej), którego z kolei popierała duża część duchowieństwa i niektóre wpływowe rody możnowładztwa węgierskiego (Mateusz Csák).
W 1301r. arcybiskup ostrzyhomski, Grzegorz Bicskey, koronował w Ostrzyhomiu Karola Roberta na króla Węgier. Ze względu na to, iż korona św. Stefana znajdowała się w rękach opozycji, do aktu koronacji użyto specjalnie do tego wykonanych nowych regaliów. Fakt ten, wraz z tym, że koronacja nie odbyła się w tradycyjnym Székesfehérvár spowodował, iż przeciwnicy polityczni unieważnili to wydarzenie. W odwecie 27 sierpnia 1301r. opozycjoniści koronowali królewicza czeskiego Wacława w Székesfehérvár na króla Węgier używając do tego korony św. Stefana. Rządy nowego króla zaniepokoiły papieża Bonifacego VIII, który postanowił rozstrzygnąć kwestię koronacji na Węgrzech za pomocą debaty. Znieważony przez nowego króla Węgier, Władysława V, w maju 1303r. wydał bullę Spectator omnium, w której go potępił.
Dodatkowo kandydaturę Karola Roberta wspomógł fakt, iż Wacław II wraz z Władysławem V uciekł z kraju zabierając ze sobą koronę. Powodem ucieczki był atak Rudolfa Habsburga, którego nie potrafił odeprzeć. Wówczas niemal natychmiast koronowano nowego króla- został nim książę dolnobawarski Otton. Po proteście papieża Klemensa V i buncie jednego z najpotężniejszych oligarchów węgierskich- Władysława Kána- Otton zrzekł się korony. Karol Robert został wówczas jedynym uprawnionym do korony węgierskiej. W 1310 r. dopełnił wszystkich wymogów koronacyjnych i zasiadł na tronie Węgier.
Po objęciu władzy nowy władca musiał zmierzyć się z problemem wewnętrznej konsolidacji państwa. Rozległe tereny znajdowały się w posiadaniu oligarchicznych rodów, które odmawiały posłuszeństwa monarsze. Rozkład Węgier na oligarchiczne władztwa rozpoczął się już za panowania Béli IV (1235-1270), kiedy to władza królewska znacząco się osłabiła m.in. na skutek najazdu tatarskiego. Wówczas kraj podzielił się na dwie części: wschodnią z Siedmiogrodem (panował tam syn króla Stefan) i ziemie pozostałe, gdzie władzę utrzymał Béla. Proces ten wzmógł się za panowania Władysława IV Kumańczyka i Andrzeja III. Przykładowymi oligarchami są Mateusz Csák z Trenczyna, Aba Amadej, czy panowie z Köszeg.
Pokonanie sił zbuntowanego możnowładztwa zabrało Karolowi Robertowi kilkanaście lat. Rywalizację tę dzieli się na trzy okresy. Pierwszy z nich trwał mniej więcej od roku 1310 do 1314. Cechowała go względna akceptacja władzy królewskiej przez możnych (za wyjątkiem Mateusza Csáka). Drugi trwał od roku 1314 do 1318- właśnie wtedy konflikt przybrał najbardziej na sile. W starciu z królem upadły rody Amadejów i Borsy, a także zdobyto Komarom i Wyszegrad. Na trzeci okres (1319-1323) przypada głównie załamanie potęgi Mateusza Csáka, pacyfikacja Siedmiogrodu i Slawonii oraz odzyskanie miasta Pozsony z rąk Habsburgów. Okres walk z oligarchami kończy symboliczny gest- przeniesienie w 1323 r. siedziby dworu królewskiego z Temesváru do Wyszegradu, przejętego z rąk Mateusza Csáka, jak również wprowadzenie nowej, wielkiej pieczęci królewskiej.
W okresie walk króla Karola Roberta z oligarchami ukształtowała się struktura społeczna, przypominająca podział na stany. Najważniejszą wówczas grupę w państwie stanowiła tak zwana nowa arystokracja andegaweńska. Grupę tę stanowiła w większości arystokracja dworska. W jej skład wchodzili zarówno przedstawiciele świeccy, jak i duchowni, opowiadający się po stronie króla. Za czasów Karola Roberta na dworze było około 60 urzędników, którzy administrowali jego państwem. Grupa ta w całości obsadzała wszystkie państwowe urzędy, począwszy od palatyna, na królewskich kasztelanach kończąc. Można pokusić się o porównanie jej do czegoś na wzór dzisiejszej partii politycznej (połączenie wspólną ideologią wierności panującej dynastii).
Poza nową arystokracją, istniała również stara. Te grupę reprezentują dwa południowe rody, które wcześnie przystąpiły do Karola Roberta w czasie jego zmagań z butnymi oligarchami- były to rody Ujlaky i Garai. Ich potomkowie byli sowicie wynagradzani przez króla za okazane poparcie.
Tuż obok magnaterii węgierskiej istniała inna duża grupa ludzi mających wpływ na losy państwa- średnia szlachta. Z niej wywodzili się andegaweńscy baronowie i żupani. Przykładowymi przedstawicielami tej frakcji są np.. Czudarowie, czy Kontowie, odgrywający ważną rolę na arenie politycznej kraju.
Ponadto pokaźną liczbę osób na Węgrzech stanowili cudzoziemcy. Wyróżnić należy tych, którzy przybyli na ziemię węgierską razem z dynastą. Zalicza się do nich przede wszystkim Drugetów, pochodzących z Neapolu, jak tez Polaka Mroczkę. Mówiąc o przybyłych wraz z Karolem Robertem nie sposób zapomnieć o księciu Władysławie Opolczyku, palatynie oraz dwóch krewniakach królowej Marii, żony Karola Roberta, książąt bytomskich Bolesława i Mieszka sprawujących wysokie godności kościelne. Ponadto w grupie cudzoziemców znajdowali się polityczni uciekinierzy (klan Drágfich zbiegły z Mołdawii) oraz dowódcy oddziałów zaciężnych walczących u boku Ludwika Andegaweńskiego (bracia Wolfart pochodzący ze Szwajcarii).
Polityka zagraniczna Karola Roberta odznaczała się wielokierunkowością działań. Król po krótkim czasie popierania Habsburgów odwrócił się od nich i wyraźnie zbliżył do Polski i Czech. Już na początku XIV wieku oddziały węgierskie wspomagały Władysława Łokietka w jego staraniach o zdobycie tronu polskiego. Ponadto król węgierski starał się przybliżyć do Polski za pomocą układów dynastycznych- następstwem tych działań było zawarcie małżeństwa z księżniczką bytowską Marią w 1306r., a następnie z córką Władysława Łokietka, Elżbietą w 1320r. . W roku 1335 na zjeździe wyszehradzkim Karol Robert był sędzia rozjemczym w sporze między Polską a Zakonem Krzyżackim (pomimo tego, iż niejednokrotnie udzielał wsparcia królowi polskiemu w walkach z Zakonem Krzyżackim np. Połowce). Prawdopodobnie to właśnie na tym zjeździe została poruszona kwestia sukcesji tronu w Polsce, którą ostatecznie zamknięto w 1339r., na drugim zjeździe wyszehradzkim. Na mocy podjętej wówczas decyzji w przypadku braku potomka męskiego króla Polski Kazimierza Wielkiego, po jego śmierci korona Królestwa Polskiego miała przypaść Karolowi Robertowi, bądź jego synom. Układ ten wszedł w życie w 1370r., po śmierci Kazimierza Wielkiego. Wówczas 17 listopada 1370r. syn Karola Roberta, Ludwik I Wielki koronował się na króla Polski w Krakowie, a unia polsko-węgierska stała się faktem. Układ ten nie przetrwał długo, jedynie 12 lat, ze względu na rozbieżne kierunki ekspansji (Polska- kierunek północny, wybrzeża Bałtyku; Węgry- kierunek południowy- Bałkany) i sprzeczne interesy obu państw. Brak scentralizowanego ośrodka władzy ( dylemat między Krakowem a Budą) i śmierć Ludwika I Wielkiego w 1382r. przypieczętowała rozpad unii. Władzę rozdzielono między jego dwie córki- Marię, którą uczyniono królową Węgier, oraz Jadwigę- królową Polski.
Kolejnym ważnym polem działalności politycznej Andegawenów była Dalmacja. Obszar chorwacko-dalmatyńskiego wybrzeża morskiego był punktem spornym między państwem węgierskim a Wenecją (nazywaną również Republiką św. Marka). Od lat dziewięćdziesiątych XIII wieku władze nad miastami dalmatyńskimi sprawowała rodzina hrabiów Bribirich-Subiców, która złożyła przysięgę na wierność Andegawenom. Jednakże tyrańskie rządy Mladena II, kojarzące się mieszkańcom miast dalmatyńskich z władzą węgierską, doprowadziły do tego iż ludność zwróciła się o pomoc do Wenecji. Król Karol Robert, zaniepokojony rozwojem sytuacji wkrótce ostrzegł dożę weneckiego przed próbą interwencji z jego strony i niebawem zorganizował wyprawę wojskową do Dalmacji. Pokonawszy panującego despotę, Dalmacja i Chorwacja trafiła bezpośrednio pod panowanie Karola Roberta. Za czasów panowania Ludwika I Wielkiego konflikt przybrał na sile; prowadzono wiele wojen z Republiką Wenecką. Ostatecznie w 1381r. na mocy pokoju turyńskiego wyparto Wenecjan z Dalmacji.
W 1330r. król Węgier próbował narzucić swoje zwierzchnictwo Besarabowi, hospodarzowi wołoskiemu. Poniósł jednak klęskę pod Posadą i wycofał się z tej sprawy.
Wydawałoby się najistotniejszym problemem polityki zagranicznej Węgier w pierwszej połowie XIV w. była sprawa neapolitańska. W 1333r. Karol Robert wyruszył do Neapolu. Wskutek złożonej w Castel Nuovo wizyty postanowiono o zawarciu małżeństwa pomiędzy synem Karola Roberta królewiczem Andrzejem a wnuczką króla Neapolu Joanną. Do zawarcia związku doszło w 1342r., wskutek którego Andrzej otrzymał tytuł księcia Kalabrii. Pomimo, że układ stanowił o przejęciu władzy przez oboje małżonków po śmierci króla Neapolu, na następczynię w testamencie została wyznaczona jedynie królowa Joanna. Te działania wzbudziły gniew strony węgierskiej i spowodowały powrót Andrzeja do matki, Elżbiety Łokietkówny. Na skutek działań Elżbiety papiestwo wyraziło zgodę na koronację jej syna na króla Neapolu wraz z Joanną. Jednakowoż Andrzej, będąc w podróży do Neapolu został zamordowany, najprawdopodobniej na zlecenie własnej żony w 1345r. Król Węgier, Ludwik Wielki chcąc pomścić śmierć brata rozpoczął w 1347r. pierwsza wojnę z Neapolem. Sprawnie zajął główne ośrodki władzy, krwawo pomścił brata i próbował objąć tron neapolitański. W pełnym sukcesie przeszkodziła mu zaraza, która dziesiątkowała wówczas Europę. Zmuszony do odwrotu, pozostawił część swoich sił w Neapolu narażoną na bunty ludności. W 1350r. podjął drugą wyprawę, wskutek której po śmierci Joanny uznane zostały jego prawa sukcesji tronu. Osadził na tronie swojego kuzyna- księcia Karola Durazzo.
Innym obszarem zainteresowania węgierskich Andegawenów były Bałkany. Państwa bałkańskie w latach sześćdziesiątych XIV w. przeżywały okres wewnętrznej słabości; Serbia po śmierci Duszana, a Bułgaria w 1365r. rozpadły się na małe państewka. Wydarzenia te zapoczątkowały podboje węgierskie Ludwika I na tych terenach. Bośnię, Serbię i okręg widyński (część Bułgarii) obsadził armią węgierską i zmusił do zaakceptowania swojego zwierzchnictwa. Z czasów panowania Węgrów na tych terenach pozostaje pamięć o okrutnym tępieniu sekty „bogumiłów” i przymusowym nawracaniem prawosławnych na obrządek rzymski. Podobną politykę stosowano również w Księstwie Wołoskim. Ucisk ten spowodował nienawiść miejscowej ludności do Węgrów, która znalazła swoje ujście po nadchodzącej inwazji tureckiej na Królestwo Węgierskie.
Poza Polską, państwem, które pozostawało w dobrych stosunkach z Węgrami były Czechy. Te pozytywne relacje zostały przypieczętowane w 1372r., kiedy to Ludwik I Wielki, już jako król zarówno Węgier, jak i Polski, zrzekł się praw do Śląska.
Pierwsi Andegawenowie węgierscy prowadzili spójną politykę wewnętrzną. Uchodzili za jednych z najlepszych władców w historii Węgier. Zarówno Karol Robert, jak i Ludwik I Wielki dążyli do wzmocnienia władzy centralnej.
Dynastia Andegawenów Neapolitańskich wyrosła w kulturze zachodnioeuropejskiej, szczególnie wiele wzorców czerpała z kultury francuskiej. Za najlepszy wzorzec uważano dwór francuski, z którym utrzymywano stosunki, a także naśladowano go i kopiowano. Karol Robert już od rozpoczęcia swoich rządów otaczał się Francuzami i Włochami. Na jego dworze językiem obowiązującym był zarówno węgierski, jak i francuski (zniesiono język niemiecki). Karol Robert czerpał nie tylko z kultury francuskiej, ale również imponował mu ustrój polityczny Francji. Za wzorową uważał monarchię francuską z silna władzą centralną i feudalnym porządkiem społecznym. Andegawenowie na wzór wielkich rodów takich jak Jagiellonowie, czy Habsburgowie dążyli do podniesienia swojego statusu w Europie i prowadzenia polityki dynastycznej. Aby tego dokonać koniecznym było przeszczepienie wzoru francuskiego na ziemie węgierskie i dokonanie szeregu postępowych reform.
Karol Robert nie zwołał ani razu sejmu na Węgrzech. Rządził przy pomocy dekretów wydawanych ze swojej stolicy, którą początkowo był Temesvár, a od 1323r. Wyszogród nad Dunajem (jednakowoż Ludwik I przeniesie stolicę do Budy). Jedynym organem, który posiadał ograniczony wpływ na sprawy państwowe była Rada Królewska. W jej skład wchodzili członkowie rodziny królewskiej, a także dygnitarze państwowi, dygnitarze dworscy, nadżupani, baronowie, prałaci (wybierani przez króla). Król, chcąc zyskać renomę w walce z magnatami, stał się najpotężniejszym z nich. Pokonawszy większość sił magnackich uzyskał ziemie poddanych, których dużą część rozdał swoim zwolennikom, tworząc zupełnie nową frakcję bezwzględnie mu posłuszną i lojalną.
Za czasów Andegawenów węgierskich zmieniła się organizacja dworu królewskiego. Dotychczasowe urzędy dworskie zmieniły się w urzędy ziemskie, natomiast dwór prowadził marszałek. Kancelarię dworską podzielono na mniejszą (minor) i większą (maior). Na czele kancelarii mniejszej stał tajny kanclerz; zajmowała się ona sprawami sądowymi. Większa, z najwyższym kanclerzem na czele, rozpatrywała wszystkie pozostałe sprawy państwowe. Urząd najwyższego kanclerza sprawował zawsze jeden z arcybiskupów węgierskich, a właściwe kierownictwo kancelarii królewskiej spoczywało w rękach podkanclerza.
Nowemu porządkowi nieustannie zagrażała magnateria węgierska. Na skutek prowadzonych podbojów (Neapol), a także korupcji magnateria bogaciła się, a miejsca starych, pokonanych rodów magnackich zajmowały nowe. Te działania wzbudziły gniew średniej szlachty, na rzecz której król Ludwik I w 1351r. poczynił znaczne ustępstwa (potwierdzenie przywilejów ze Złotej Bulli i rozszerzenie ich). Istotną zmianą było to, iż szlachta od tego momentu nie mogła dzielić swoich majątków, a także wprowadzono prawo dziedziczenia- aviticitas. Dodatkowo obciążono chłopów nowymi podatkami na rzecz szlachty. Wszystkie te działania wyznaczyły początek kształtującej się monarchii stanowej.
Król węgierski opierając się na nowej arystokracji przeprowadził generalna reformę węgierskich sił zbrojnych. Dotychczas funkcjonujący system, wprowadzony jeszcze za panowania Arpadów, odznaczał się wieloma słabościami. W walce z nimi nowy król postanowił, iż każdy wielki obszarnik świecki i duchowy zobowiązany był w myśl zarządzeń króla wystawić na swój koszt i oddać do dyspozycji króla chorągiew (banderię), którą, pod warunkiem, że liczyła ponad 500 zbrojnych, mógł prowadzić pod swoim sztandarem. Niezależną średnią szlachtę miał prowadzić na wojnę żupan pod chorągwią komitatu. Tę organizację armii nazywano systemem banderyjnym. Sprawdziła się ona w praktyce i pozwoliła na prowadzenie agresywnych i skutecznych wojen z przeciwnikiem. Dodatkowo armię króla zasilały oddziały obcokrajowców- władca „wziął pod swoją opiekę” Kumanów, oddziały Szeklerów i Rumunów.
Stan finansów państwowych również wymagał reformy ze strony króla. W obiegu znajdowało się 35 rodzajów pieniądza, którego wartość wskutek systematycznego pogarszania jakości monet stale malała. Karol Robert wprowadził na wzór florencki jednolitą i niezmiennej wartości złotą monetę- floren (forint). Od tej pory moneta węgierska zyskała na wartości w handlu wewnętrznym i zagranicznym. Wybicie nowej monety znacznie nadwyrężyło skarb państwa, jednakowoż stratę tę wyrównano wprowadzając pierwszy podatek gruntowy. Ponadto skarb państwa zyskiwał na monopolu w handlu kruszcami; czerpał dochody z górnictwa oraz ceł wewnętrznych i zewnętrznych. Reforma zapewniła królowi całkowitą niezależność wobec arystokracji i szlachty, a także przyczyniła się do przejścia Węgier z gospodarki naturalnej do pieniężnej.
Gospodarka Węgier w XIV wieku okazała się czasem przełomowych zmian. Wzmocnienie władzy królewskiej w znacznym stopniu pogorszyło sytuację chłopów (obciążenie podatkowe i wydalenie z samorządów komitackich), ale wpłynęło pozytywnie na rozwój produkcji rolnej. Rozpoczęto proces kolonizacji nieużytków. W kraju rozprzestrzeniło się osadnictwo na prawie niemieckim (poprzez Polskę i Czechy). Rozwinęła się produkcja wina, hodowla owiec i bydła, rybołówstwo, rękodzielnictwo, sadownictwo, warzywnictwo i handel. Zmieniono dotychczasową technikę rolną na trójpolówkę oraz zaczęto powszechnie stosować okuty pług. Ziemie dzielono na podległe użytkowaniu chłopów i na folwarki obszarników. Rozwój rolnictwa miał bezpośredni wpływ na rozwój miast.
Swój rozkwit przeżywało również górnictwo na Węgrzech. Po reformie Karola Roberta z 1327r. znaczna część zysków pochodzących ze sprywatyzowanych kopalń pozostawała w rękach właścicieli, co nieoczekiwanie nie tylko wzbogaciło skarb państwa, ale sprawiło także, że górnictwo stało się popularne na całym obszarze Węgier. Ówczesne Węgry należały do największych producentów złota w Europie.
Wskutek rozwoju rolnictwa i górnictwa rosła ranga i znaczenie miast. Wielu chłopów odchodziło od uprawy na rzecz rękodzielnictwa, tworząc niekiedy osady rzemieślnicze, które dzięki Andegawenom zyskiwały prawa miejskie. Tego typu miasta były lokowane na zasadach nowego osadnictwa i otrzymywały liczne przywileje (np.: prawo składowe). Obok miast uprzywilejowanych istniały również tzw. wolne miasta królewskie, pozostające pod bezpośrednią władzą króla (np.: Buda, Pozsony, Koszyce). Miasta zamieszkiwał patrycjat, rzemieślnicy (zrzeszający się w cechy), kupcy, a także duże liczne grupy Niemców.
Handel zewnętrzny, podobnie jak wewnętrzny również był w swoim złotym okresie. Stabilizacja waluty zagwarantowała jego rozwinięcie na szeroka skalę. Handlowano winem, miedzią, złotem, srebrem i bydłem. Rozwinęło się wiele szlaków handlowych np.: Buda-Ostrzyhom-Holicz do Brna, czy Buda-Koszyce-Spisz do Polski.
Z okresem Andegawenów związany jest rozwój kultury rycerskiej oraz początki herbów szlacheckich. Ćwiczono sztukę wojenną, organizowano turnieje i zabawy rycerskie. Władcy Andegaweńscy przyczynili się do zmniejszenia analfabetyzmu w społeczeństwie i doprowadzili do powstania szkolnictwa (otworzono pierwsze szkoły świeckie w miastach i osadach). W 1367r. za staraniem Ludwika I powstała pierwsza uczelnia wyższa na Węgrzech założona w Péscu. W tym okresie powstał ważny zabytek literatury węgierskiej- Kronika ilustrowana autorstwa Marka Káltiego. Wiek XIV to okres rozkwitu stylu gotyckiego na Węgrzech. Licznie budowano kościoły, zamki obronne i pałace dostosowując je do postępowej epoki. Rozwinęło się złotnictwo, malarstwo i rzeźbiarstwo.
Po śmierci Ludwika I Wielkiego Królestwo Węgier ponownie stało się areną walk o tron. Czas bezkrólewia i walk politycznych nie był jednak w stanie umniejszyć zasług Karola Roberta i jego syna, którzy na trwałe zmienili państwo węgierskie swoimi reformami. Okres ich panowania określa się jako jeden z najświetniejszych w historii Węgier.
Bibliografia:
Sroka S. A., Historia Węgier do 1526 roku w zarysie, Wydawnictwo Homini, Bydgoszcz 2000, s. 52-83, ISBN 83-87933-75-9
Felczak Wacław, Historia Węgier, Zakład Narodowy im. Ossolińskich,
Wrocław 1966, s.51-67
Reychman Jan, Dzieje Węgier, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1963, s. 17-19
Lázár István, Hungary a brief history, przekład Albert Tezla, Corvina Books,
Gyula 1993, s.85-92, ISBN 963-13-3861-4