Rozdział 3 Flick

Dobór próby, selekcja materiałów, zdobywanie dostępu

1.Logika doboru próby w badaniach jakościowych

W badaniach jakościowych dobór próby ma zwykle charakter sformalizowany. Główny zamysł takiego postępowania polega na stworzeniu miniatury szerszej populacji-jej cech oraz ich rozkładu-w wybranej przez nas próbie. Tego rodzaju próby powinny być reprezentatywne, aby umożliwić odnoszenie wyników osiągalnych przez badanie próby do szerszej populacji.

Możemy wyróżnić metody bardziej sformalizowane oraz metody w większym stopniu celowe a zatem bardziej elastyczne.

-met. sformalizowane : liczba przypadków określona z góry po wzięciu pod uwagę ich odpowiednich cech, zakres wieku, zwód i inne kryteria. Cała ta procedura opiera się na założeniu, że cechy demograficzne pomagają nam uwzględnić różnorodność w obrębie badanego obszaru

-met. celowe: wyznaczanie przypadków w sposób stopniowy i bardziej celowy, decyzję odnośnie doboru próby podejmuje się w trakcie procesu badawczego, na podstawie wyłaniających się danych i wyników ich analizy, wybór próby wnika z tzw. „pustych miejsc” w już zebranym materiale

M.Milesa i M.Huberman rozróżniają projekty „ścisłe” i swobodne”

a)ścisłe ; projekt badawczy cechują wąsko i jednocześnie określają pytania badawcze oraz z góry ustalone próby doboru, stopień otwartości na wpływ obszaru badawczego oraz zebranego materiału jest raczej ograniczony, dla badaczy którzy nie mają doświadczenia w prowadzeniu badań jakościowych, projekty takie ułatwiają podjęcie decyzji które są istotne z punktu widzenia celów badania, ułatwiają porównanie i podsumowanie

b)swobodne; mniej dookreślone pod względem pojęciowymi opierają się na elastycznych procedurach metodologicznych, dla badaczy z dużym doświadczeniem, gdy badamy nie rozpoznane jeszcze obszary

2. Wskaźniki dotyczące doboru próby

Dobór próby zwęża listę osób, miejsc i sytuacji. Jest to sposób na skompletowanie zbioru starannie wyselekcjonowanych przypadków, materiałów czy zdarzeń, które składają się na korpus empirycznych przypadków, umożliwiający zgłębienie danego zjawiska.

M.Patton wskazuje nast. met. Doboru celowego:

a)próba połączenie przypadków ekstremalnych czy odstających. W ten sposób badamy obszar z obu jego krańców

b) poszukiwanie przypadków bardzo typowych. Badany obszar ujmujemy od samego jego środka.

c) zapewnienie maksymalnej zmienności w próbie. Kilka przypadków ale takich które są najbardziej różnorodne, dla uchwycenia zakresu zmienności i różnorodności

d) dobór według stopnia intensywności z jaką ujawniają się w nich interesujące dla nas cechy, procesy czy doświadczenia.

e) przypadki kluczowe (critical cases) , takie w których procesy lub doświadczenia ujawniają się w sposób najbardziej przejrzysty

f) dopieranie przypadków obrazowych( sensitive cases) najlepiej ilustrują rezultaty badania

g) kryterium dogodności, dobór tych przypadków które w danych okolicznościach są najbardziej dostępne, do tej met. Ucieka się dopiero gdy nie da się zastosować żadnej z poprzednich

Miles i Huberman wymieniają jeszcze kilka innych metod doboru próby:

-próba jednorodności, szczególnie w wywiadach grupowych

-próba teoretyczna, dobierana na podstawie określonego konstruktu teoretycznego

-sposoby mieszane: dobór celowo-losowy lub celowo-warstwowy (podgrupy do celów porównawczych) czy dobór mieszany (jedna próba odzwierciedla różne potrzeby i zainteresowania badacza)

-kula śnieżna (przechodzenie od jednego przypadku do kolejnych, na podst. wskazań respondentów, kto jeszcze mógłby „nadać się „ do badania)

Próba powinna spełniać kryterium reprezentatywności. Dążymy do uchwycenia przeciętnych czy kluczowych przypadków, ale także zmienności w obrębie całego pola badawczego oraz różnic w sposobie odnoszenia się badanych do danego zjawiska. Metody doboru próby w badaniach jakościowych mają często charakter stopniowy. J.Maxwell podkreśla, że dobór próby powinien mieć na celu uchwycenie różnorodności pola badawczego oraz umożliwienie jak największej liczby porównań w jego obrębie.

3.Dobór osób

Np. prowadzenie wywiadu z ludźmi cierpiącymi na choroby przewlekłe oznacza że musimy poszukać osób mających tego rodzaju doświadczenia, przeżywających je z różną intensywnością, od krótszego do dłuższego czasu oraz w odniesieniu do różnych typów chorób.

Kiedy prowadzi się badania oparte na wywiadach trudno czasem sądzić z góry, które osoby należy wziąć pod uwagę jako właściwych respondentów. W większości przypadków będziemy szukać osób najlepiej poinformowanych w kwestii badanego zagadnienia oraz prezentujących różne punkty widzenia.

Procedura dobierania osób może zmieniać się wraz ze zdobywaniem nowej wiedzy na dany temat.

4. Dobór miejsc i zdarzeń

Np. jeżeli przedmiotem naszych badań jest podejmowanie przez nauczycieli decyzji dotyczących osiągnięć szkolnych uczniów oraz przebiegu ich nauki, musimy podjąć decyzję dotyczącą doboru próby na kilku poziomach. Po pierwsze, trzeba wybrać próbę szkół, które łącznie wyczerpią zakres zmienności badanego zagadnienia. Następnie będziemy musieli określić sytuacje, w jakich aktorzy instytucjonalni rozmawiają na temat osiągnięć szkolnych, wymieniają informacje potrzebne do podejmowania decyzji i wreszcie podejmują je. Jeśli odbywa się to w sposób sformalizowany- np. podczas comiesięcznych zebrań ciała pedagogicznego –trzeba umieścić w próbie te zebrania w jednej lub w kilku szkołach. Jeżeli podejmowanie decyzji odbywa się w mniejszym lub większym stopniu po za sferą oficjalną, trzeba określić sytuacje które są tu decydujące.

Dobór próby będzie odbywał się w kilku krokach. Najpierw dobieramy lokalizację, określamy jakie sytuacje są istotne dla badanego zagadnienia, następnie staramy się wybrać konkretne sytuacje, w których badane zjawisko dochodzi do głosu, wreszcie identyfikujemy inne rodzaje sytuacji, które mają znaczenie dla przedmiotu badań.

Dobieranie miejsc i sytuacji odgrywa największą rolę w badaniach etnograficznych, metodą obserwacji uczestniczącej oraz nad komunikacją, takich jak analiza konwersacyjna.

5. Konstruowanie grup badanych

W badaniach fokusowych jako pojedynczy przypadek traktuje się całą grupę, nie zaś jej uczestników. Odnalezienie właściwych przypadków oznacza dobranie grup obejmujących osoby, które mają szczególne związki z przedmiotem badania i są odpowiednio zróżnicowane pod względem prezentowanych opinii i postaw. Porównania można prowadzić na poziomie poszczególnych grup, treści prowadzonych w nich dyskusji oraz ich przebiegu.

Konstruowanie grup może jednak stanowić wynik określonego doboru próby także w przypadku wywiadów indywidualnych. Badani są postrzegani jako członkowie którejś z grup. Strategii ta może stanowić punkt wyjścia i ulegać zmianom w toku badań. Dobieranie przypadków zawsze opiera się na konstruowanie grup. Mamy tu do czynienia z jednej strony z grupą pozostałych przypadków a z drugiej z jednoelementowym zbiorem specyficznego czy wyróżniającego się przypadku.

Konstruowanie grup następuje również w badaniach etnograficznych i obserwacji uczestniczącej, kiedy musimy określić jaka grupa społeczna jest odpowiednia ze względu na cele badania. Określając zbiorowość na użytek badań jako pewną wspólnotę czy kulturę, konstruujemy grupę z jednostek, które same niekoniecznie postrzegają siebie oraz innych badanych jako członków tej samej grupy.

6. Konstruowanie korpusu materiałów

Kiedy danych szukamy w dokumentach- często tworzymy ich kolekcję: archiwum czy korpus materiałów. Nie dokonujemy wówczas selekcji osób czy sytuacji, aby poprzez ich metodyczne badanie wytworzyć zestaw danych, lecz korzystamy z już istniejących materiałów, które selekcjonujemy na potrzeby analizy. Kolejność jest tu odwrócona: najpierw mamy materiały, potem dokonujemy wyboru spośród nich, a następnie wykorzystujemy określone metody badawcze. Dobór próby opiera się tu w dużym stopniu na odnalezieniu właściwych wzorów, które umożliwiają odpowiedzi na pytania badawcze. Korpus może zostać wstępnie skompletowany na początku analizy, a następnie przekształcony w jej toku, ze względu na ujawniające się braki lub już uzyskane rezultaty.

7. Dobór próby w obrębie przypadków i materiałów

Dobór próby w badaniach jakościowych nie oznacza tylko dobierania przypadków i materiałów, lecz także dokonywanie wyboru w obrębie tych przypadków i materiałów. Niekiedy trzeba wybrać szczególne przypadki czy przykłady z próby, aby rozpracować je bardziej szczegółowo.

Dobór próby idzie jeszcze dalej i rozciąga się nawet na etap, kiedy planujemy sposób prezentacji wyników w raporcie z badań czy publikacji. Będziemy wtedy starć się wybrać próbkę najbardziej obrazowych, wymownych, wspierających nasze wnioski a czasem budzących największe kontrowersje przykładów, ponieważ czas i przestrzeń przeznaczona na prezentację wyników oraz możliwości ich przyswojenia przez odbiorców są ograniczone.

Dobór próby ogranicza potencjalnie nieskończony zbiór materiałów i przypadków nadających się do badania . Powinno się unikać doboru kierującego się kryterium dogodności oraz takich metod, które nie mają charakteru ani celowego, ani sformalizowanego. Dobór powinien być iteracyjny i elastyczny. Oznacza to że trzeba być gotowym do dostosowania się do warunków terenowych i do nowych obserwacji wypływających z już zebranych danych, które mogą sugerować zmiany w pierwotnym planie doboru.

8. Zdobywanie dostępu i koniecznych zezwoleń

Konieczne jest zapewnienie sobie dostępu do terenu, w którym chcemy przeprowadzić pracę empiryczną. W niektórych przypadkach najważniejszy krok to zlokalizowanie terenu oraz obecni tam ludzie.

W badaniach prowadzonych w instytucjach często konieczne i czasochłonne jest odnalezienie osoby, która ma prawo udzielić zgody na badania i umożliwić badaczom wejście do środka instytucji. Często trzeba przechodzić przez kilka stopni hierarchii służbowej. Wymaga to przygotowania metodologicznego i teoretycznych wyjaśnień. Wreszcie trzeba się zastanowić jaką formę ma przybrać relacja pomiędzy badaczami a badanymi (czy konieczne będzie przygotowanie umów).

S.Wolff mówi że jest to proces negocjacji rozciągający się an kilka etapów, który może się udać dzięki zbudowaniu osobistego zaufana pomiędzy badaczami a osobami z terenu, odnalezieniu „odźwiernych„ , który mogą nam otworzyć dostęp do terenu i do właściwych osób, oraz wyłożeniu w jasny sposób czego oczekujemy od badanych.

W takich okolicznościach powinno się zbadać świadomie wyrażoną zgodą potencjalnych uczestników- tak żeby wszyscy wiedzieli, że biorą udział w badaniu oraz mają prawo i możliwość odmówić angażowania się w nie w jakiejkolwiek formie.