1. Przyczyny I WŚ (polityczne i ekonomiczne)

Polityczne:

• powstanie dwóch bloków o podstawach militarnych i gospodarczych:

  • Trójprzymierza - Niemcy, Austro-Węgry, Włochy,

  • Trójporozumienie - Wielka Brytania, Francja, Rosja,

• zapędy imperialne i ekspansjonistyczne Niemiec,

• chęć dorównania przez Niemcy angielskim siłom morskim,

• szukanie przez Niemcy surowców w koloniach,

• zainteresowanie Niemiec nowym podziałem świata,

• próby utrzymania dominacji w koloniach i na morzach przez Wielką Brytanię,

• próby odegrania się Francji za klęskę i upokarzający pokój z Niemcami w 1871 roku,

• chęć odzyskania przez Francję Alzacji i Lotaryngii,

• powszechny wzrost zmilitaryzowania Niemiec i Japonii,

• dążenia Stanów Zjednoczonych do uzyskania wpływów w obu Amerykach (doktryna Monro'ego),

• nierównomierny rozwój kapitalizmu w Europie,

• dążenia państw europejskich do podporządkowania sobie terenów Bałkan (pierwsza i druga wojna bałkańska - lata 1912, 1913),

• poczucie wyższości militarnej nad innymi krajami europejskimi przez Niemcy,

• wojna dobra ucieczką od rozwiązania konfliktów wewnętrznych w wielu krajach,

• rywalizacja rosyjsko-habsburska na Bałkanach,

• zastrzelenie następcy tronu austro-węgierskiego arcyksięcia Franciszka Ferdynanda w Sarajewie 28 czerwca 1914 roku.

Ekonomiczne:

2. Polityczne skutki I WŚ

Niemcy zostały zmuszone do bezwarunkowego uznania suwerenności Belgii, Polski, Czechosłowacji oraz Austrii oraz do wycofania się z traktatu z Brześcia Litewskiego oraz traktatu bukareszteńskiego. Ponadto utraciły 71 tys. km² terytorium (około 13% ze stanu sprzed wojny). Alzacja i Lotaryngia wróciły do Francji, okręg Saary znalazł się pod kontrolą Ligi Narodów na okres 15 lat. Belgia otrzymała niewielki okręg Eupen-et-Malmédy oraz Moresnet. W 1920 r. odbył się plebiscyt w środkowym i północnym Szlezwiku, po którym ta ostatnia część połączyła się z Danią. Do Polski włączono jedną trzecią część Górnego Śląska oraz Wielkopolskę i niewielkie okręgi na Pojezierzu Mazurskim. Litwa otrzymała port w Kłajpedzie, a Gdańsk stał się Wolnym Miastem podlegającym polskiej jurysdykcji w zakresie polityki zagranicznej. Ponadto Rzesza została pozbawiona całego swojego imperium kolonialnego, które zostało podzielone głównie pomiędzy Anglię i Francję.

Jednym z najważniejszych skutków politycznych I wojny światowej były rewolucje w Rosji 1917 roku. Szczególnie rewolta bolszewicka w październiku wstrząsnęła całym światem i stała się ogromnym wyzwaniem dla kapitalistycznych mocarstw zachodnich, które stanęły oko w oko z "czerwonym zagrożeniem", a próby wspomożenia pragnących utrzymać dotychczasowy system władzy "białych" spełzły na niczym. Nie minęło więcej niż trzydzieści lat, gdy ponad jedna trzecia świata znalazła się w okowach komunizmu.

Rosja wyszła z wojny z dużymi stratami terytorialnymi oraz ludzkimi. Zamieszanie panujące wewnątrz kraju pozwoliło na odzyskanie niepodległości przez Finlandię, oraz republiki bałtyckie. Do Rumunii przyłączono Besarabię[26]. Na krótki okres powstały państwa na Kaukazie, takie jak: Gruzja, Armenia i Azerbejdżan. Do niepokojów doszło w Środkowej Azji (m.in. ruch basmaczy). Oprócz Rosji komuniści i socjaliści chwycili za broń w wielu innych krajach, m.in. na Węgrzech (niepokoje zażegnano dzięki stanowczym działaniom podjętym przez Miklosa Horthyego, w Niemczech (zaburzenia stłumiły tzw. freikorpsy) czy w Finlandii.

Największym przegranym wojny okazały się Austro-Węgry, które pod wpływem sił odśrodkowych rozpadły się kompletnie na samodzielne organizmy państwowe (Austrii, Węgier; w skład Królestwa SHS weszły Chorwacja, Serbia, Bośnia i Hercegowina, Słowenia oraz Czarnogóra; Czechosłowacja; Polska odzyskała Galicję; południowy Tyrol oraz rejon Triestu przypadły Włochom; Rumunia uzyskała Siedmiogród). Złudne stały się nadzieje Wilsona, który myślał o utrzymaniu w całości tego państwa (chociaż uszczuplonego) jako przeciwwagi Niemiec w rejonie Europy Środkowej.

Bardzo osłabiona wyszła z wojny Turcja, która utraciła Irak, Syrię, Palestynę, Arabię i Jordanię – większość z tych terytoriów stała się mandatami Francji i Anglii sprawowanymi z ramienia Ligi Narodów. W rezultacie postępujących przemian społecznych w latach 20. nastąpił upadek sułtanatu, w którego miejsce powstać miało nowoczesne, świeckie państwo tureckie, którego twórcą był Mustafa Kemal Atatürk.

Traktat wersalski (Pokój Paryski) – główny układ pokojowy kończący pierwszą wojnę światową, podpisany 28 czerwca 1919 roku przez Niemcy, mocarstwa Ententy i państwa sprzymierzone i stowarzyszone. Został ratyfikowany 10 stycznia 1920 roku i z tą datą wszedł w życie. Traktat ustalił wiele granic międzypaństwowych w Europie oraz wprowadził nowy ład polityczny.

Traktat wersalski został zawarty podczas paryskiej konferencji pokojowej, trwającej od 18 stycznia 1919 roku do 21 stycznia 1920 roku. Brało w niej udział 27 zwycięskich państw. Polska była reprezentowana przez Ignacego Paderewskiego i Romana Dmowskiego[1]. Państwa pokonane w I wojnie światowej (Niemcy, Austro-Węgry, Turcja, Bułgaria) nie zostały dopuszczone do konferencji. Przedstawiono im tylko traktaty do podpisania.

Rosja Sowiecka również nie została zaproszona, gdyż mocarstwa Ententy nie uznawały rządu bolszewickiego, który w marcu 1918 podpisał w imieniu Rosji separatystyczny pokój z Niemcami (Traktat brzeski), co było złamaniem porozumień sojuszniczych w ramach Ententy. W konsekwencji Rosja nie była uznawana za państwo sojusznicze i zwycięskie. Do oficjalnego uczestnictwa w konferencji pokojowej nie zostało dopuszczone również[2] żadne przedstawicielstwo białej Rosji. W konsekwencji Rosja nie była oficjalnie reprezentowana na konferencji pokojowej i nie była stroną traktatów pokojowych.

Po zawarciu traktatu z Niemcami nastąpiło zawarcie dalszych porozumień pokojowych z państwami pokonanymi:

10 września 1919 z Austrią w Saint-Germain-en-Laye (traktat pokojowy z Austrią)

27 listopada 1919 z Bułgarią w Neuilly-sur-Seine (traktat pokojowy z Bułgarią)

4 czerwca 1920 z Węgrami w Trianon (traktat w Trianon)

10 sierpnia 1920 z Turcją w Sèvres (Traktat pokojowy w Sèvres 1920)

W pierwszej części traktatu (artykuły 1-26), liczącego łącznie 440 artykułów zapisano powołanie Ligi Narodów.

Nastąpiła również demilitaryzacja Niemiec, oddanie niektórych ziem innym krajom, poszanowanie suwerenności Austrii oraz sankcje ekonomiczne w postaci wypłat rekompensat krajom zwycięskim.

W wyniku I wojny światowej rozpadła się monarchia austro-węgierska, Niemcy i Austria stały się republikami, powstała Rosja Radziecka oraz koniec sułtanatu w Turcji.

3. Wojna celna między Polską a Niemcami

Niemiecko-polska wojna celna - ekonomiczny konflikt pomiędzy Rzeczpospolitą Polską a Niemiecką Republiką Weimarską w 1925 roku.

W styczniu 1925 wygasła niemiecka klauzula najwyższego uprzywilejowania wobec towarów państw Ententy, również z Polski. W czerwcu 1925 zakończyło się zwolnienie z cła sprzedaży produktów z Górnego Śląska (głównie węgla).

Niemcy wstrzymały wtedy import węgla ze Śląska co spowodowało liczne straty w polskim handlu zagranicznym. Dodatkowo wszystkie towary eksportowane do Niemiec obłożono wysokim cłem. Przestały one więc być konkurencyjne na rynku niemieckim.

Polska odpowiedziała podwyższeniem ceł na towary sprowadzane z Niemiec.

Korzyści na wojnie celnej odniosły głównie Niemcy, ponieważ stanowiły ok. 40% polskiego eksportu. Kryzys wywołany wojną celną, był jednym z zapalników fali strajków i protestów, których wynikiem był zamach majowy w 1926 roku. Po 1926 Polska podjęła działania na rzecz uniezależnienia się od niemieckiego rynku zbytu. Gdy zbudowano magistralę kolejową łączącą Śląsk z Pomorzem, węgiel zaczęto sprzedawać do Skandynawii, co przyczyniło się do dynamicznego rozwoju portu w Gdyni.

4. Wpływ traktatu z Locarno na politykę zagraniczną Niemiec

Traktat gwarantował nienaruszalność granicy niemiecko-belgijskiej i niemiecko-francuskiej. W ten sposób Niemcy ostatecznie godziły się z wyznaczoną w Wersalu zachodnią granicą swojego terytorium. Potwierdzając nienaruszalność swych granic zachodnich równocześnie odmówiły gwarancji w odniesieniu do granic z Polską i z Czechosłowacją. Dla Polski i Czechosłowacji było to dowodem na to, że odtąd granice w Europie dzielą się na nienaruszalne i na te, które naruszyć można. Było jasne, że w przyszłości Niemcy będą chciały te granice zmienić na swoją korzyść. Zgoda Francji i Wielkiej Brytanii na takie stanowisko była wyrazem wzrostu potęgi i znaczenia Niemiec na arenie międzynarodowej. Fakt ten czynił je mocarstwem równorzędnym z pozostałymi i w znacznym stopniu podważał ład wersalski. Jak powiedział sir Austin Chamberlain "Odtąd nie ma zwycięzców i zwyciężonych". W 1926 roku Niemcy przystąpiły do Ligi Narodów. Było to głównym celem francuskiego ministra spraw zagranicznych - Brianda a układy lokareńskie miały być wstępem do pozyskania Niemiec dla Ligi Narodów. Niemcy, obok W. Brytanii, Francji, Włoch i Japonii, otrzymały też miejsce w Radzie Ligi (wystąpiły z Ligi 21 października 1933 roku). Układ w Locarno umożliwiając przystąpienie Niemiec do Ligi Narodów tylko pozornie ją wzmacniał. W rzeczywistości podważał jej rolę jako organizacji strzegącej porządku i ładu w Europie. Okazało się bowiem, że oprócz Ligi, są potrzebne dodatkowe gwarancje bezpieczeństwa (dowodem traktat w Locarno).

5. Stosunki Polsko-Francuskie

Stosunki Polsko-Francuskie były rezultatem dążenia Francji do stworzenia na wschodzie sojusznika zdolnego przeciwstawić się ewentualnej agresji niemieckiej. W 1921 roku podpisano deklarację, układ polityczny i konwencję wojskową. Ze strony polskiej dokumenty te podpisywali Eustachy Sapieha i gen. Kazimierz Sosnkowski. Układ polityczny przewidywał współdziałanie z Francją w polityce zagranicznej, zwłaszcza w przypadku zagrożenia z 3ciej strony oraz współpracy gospodarczej. Konwencja wojskowa zawierała postanowienie, że w przypadku agresji niemieckiej oba kraje są na równi zobowiązane do udzielenia sobie poparcia stosownie do wspólnego porozumienia. W przypadku agresji radzieckiej Francja zobowiązała się do działania celem zapewnienia sobie bezpieczeństwa ze strony Niemiec. Francja zobowiązała się do udzielenia Polsce wsparcia finansowego w wysokości 400 mln Franków.

6. Stosunki Polsko-Sowieckie

W odrodzonej Polsce wśród ugrupowań politycznych nie było jednomyślności w sprawie przyszłego kształtu granicy wschodniej. Józef Piłsudzki miał zamiar związać z Polską Ukrainę, Litwę i Białoruś po odzyskaniu przez te państwa niepodległości. Realizacja federacyjnej koncepcji Piłsudzkiego doprowadziła do wojny z bolszewicką Rosją, która trwała w latach 1919-1920. Wojna zakończyła się 18 marca 1921 roku podpisaniem w Rydze traktatu pokojowego wytyczającego granicę polsko-radziecką i polsko-ukraińską. Polska zaakceptowała rozszerzenie władzy radzieckiej na Ukrainę i Białoruś, Rosjanie zaś zobowiązali sie do oddania Polsce dóbr kulturalnych zagarniętych po 1772 roku i wypłaty na rzecz Polski około 30 mln rubli w złocie (do czego nigdy nie doszło) za wkład naszego kraju w życie Rosji. Imperium ignorowało postanowienia traktatu m.in. odmawiając zwrotu zagrabionych księgozbiorów i spłaty odszkodowań. Jeszcze w 1921 roku Polska zawarła sojusz z Rumunią, który przewidywał wzajemną pomoc w wypadku zaatakowania jednej ze stron przez Rosję. Natomiast układ z Rapallo z 16 kwietnia 1922 pomiędzy ZSRR a Niemcami był dla Polski zagrożeniem w zasadzie potencjalnym, lecz zagrożenia potencjalne mają to do siebie, że czasem się realizują. W latach dwudziestych międzynarodowa pozycja Polski stawała się ugruntowana. Piłsudzki widział gwarancje bezpieczeństwa dla Polski w polityce równego dystansu w stosunku do ZSRR i III Rzeszy. Jednak nad stosunkami z Rosja ciążyły wydarzenia z przeszłości; ich poprawę utrudniały ponadto kwestie narodowościowe i różnice ustrojowe. Polacy nadal obawiali się rosyjskiego imperializmu, dążącego- ich zdaniem- jak przed wiekami do likwidacji państwa polskiego. Obalenie caratu nic nie zmieniło w tej polityce, a nawet było dla Polski groźniejsze, gdyż pod hasłem ogólnoświatowej rewolucji komunistycznej Rosja mogła teraz dokonać aneksji rękami samych Polaków- komunistów. Polska partię komunistyczna traktowano jako radziecką agenturę. Z kolei Rosja utrzymywała, że to Polska ma aspiracje imperialne i jako państwo "kapitalistyczne" zagraża komunistycznej republice. W propagandzie polskiej w ZSRR podkreślano niebezpieczeństwo ze strony polskich "wyzyskiwaczy i obszarników". Szczególnie zagrożona miała być ludność ukraińska i białoruska, poddana polskiemu uciskowi narodowemu i wyzyskowi. Mimo to Piłsudzki dążył do unormowania stosunków z ZSRR, podobnie Roman Dmowski, ideowy przywódca endecji, który postulował zaś zbliżenie gospodarcze i polityczne. 25 lipca 1932 roku zawarty został pakt o nieagresji. Za działanie sprzeczne z paktem oba państwa uznawały "wszelki akt gwałtu, naruszający całość i nietykalność terytorium lub niepodległość polityczną drugiej umawiającej się strony, nawet gdyby te działania były dokonane bez wypowiedzenia wojny i z uniknięciem wszelkich jej możliwych przejawów". Piłsudzki starał się nie angażować z bliższe kontakty zarówno z Moskwą, jak i Berlinem. Nie miał on wątpliwości, że wkrótce dojdzie do wojny o granice i z tych względów rozpoczęto prace fortyfikacyjne, ale wyłącznie nad granicą wschodnią. Piłsudzki nie pomylił się; zaledwie 17 dni po niemieckiej agresji na Polskę we wrześniu 1939 roku, nastąpił atak rosyjski. 28 września 1939 podpisano Traktat o granicach i przyjaźni między ZSRR a Niemcami, na mocy którego państwo polskie przestało istnieć. Na ludność zamieszkującą tereny przyłączone do ZSRR już w październiku spadły represje stalinowskiego aparatu bezpieczeństwa, który uważał Polaków za "element niepewny politycznie" i "obcy klasowo". Byli oni narażeni na konfiskaty oraz masowe deportacje. Władze okupacyjne dążyły do pozbawienia ludności woli oporu i zaprowadzenia nowego ładu społecznego. Do VI 1940 zamordowano m.in. jeńców z obozów w Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku (Katyniu). Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej w kwietniu 1941 roku zamordowano wielu więźniów zarówno w więzieniach, jak podczas ewakuacji na Wschód, a obszar dotychczasowej okupacji sowieckiej przeszedł pod okupację niemiecką. W związku z diametralną zmiana polityki międzynarodowej 30 lipca 1941 roku podpisany został układ polsko- radziecki (Sikorski-Majski), który zapowiadał przywrócenie stosunków dyplomatycznych, utworzenie na terytorium ZSRR Armii Polskiej oraz stwierdzał, że traktaty z 1939 roku dotyczące zmian terytorialnych w Polsce nie są ważne. Oba rządy zobowiązały się do wzajemnej pomocy. Układ Sikorski-Majski stworzył podstawę stosunków polsko-radzieckich, stanowił pierwszy wstępny krok na wymagającej wzajemnych ustępstw drodze współpracy. Kolejna deklaracja, podpisana 4 grudnia, proklamowała "pragnienie obu stron pogłębienia dobrosąsiedzkiej współpracy" i stwarzała kolejną podstawę polityczną przełomu we wzajemnych stosunkach. Dla losów Armii Polskiej w ZSRR decydujące znaczenie miała rozmowa gen. Andersa ze Stalinem, po której nastąpiła ewakuacja żołnierzy. Wyprowadzenie wojska, idące zresztą w parze z nieustającą akcja antyradziecka dyplomacji polskiej, rzuciło cień na stosunki polsko-radzieckie i otworzyło falę kryzysu, którego finałem było zerwanie kontaktów. 31 października 1942 roku przerwano formowanie armii, a stosunki ostatecznie zerwała strona radziecka w dniu 25 IV 1943 roku w związku z tzw. prowokacją katyńską. Dopiero bitwa pod Lenino pchnęła przywódców ku dalszej rozbudowie armii i nawiązaniu stosunków, które uzależnione były od akceptacji przez polski rząd linii Curzona jako podstawy granicy polsko-radzieckiej. Konferencja teherańska przyjęła w zasadzie projekt "przesunięcia" Polski na zachód. Wiosną 1944 roku Armia Czerwona wspólnie z Wojskiem Polskim przekroczyła przedwojenną granicę Rzeczypospolitej, wspomagała walki powstańcze w Warszawie i 17 stycznia 1945 roku wyzwoliła okupowaną stolicę. Wiosną Związek Radziecki i polski Rząd Tymczasowy postanowiły zawrzeć układ o przyjaźni, aby w ten sposób ostatecznie przypieczętować zwrot w stosunkach. 21 kwietnia nastąpiło podpisanie układu o współpracy i wzajemnej pomocy powojennej.

7. Stosunki Polsko-Litewskie

Postanowienia traktatu ryskiego oznaczały klęskę koncepcji federacyjnej. Wszelkie próby polskiej dyplomacji dążące do rozszerzenia Małej Ententy zawodziły. Również porozumienie wyłącznie z państwami bałtyckimi okazało się bardzo trudne. Usiłowano zapoczątkować je już na konferencji w Rydze w lipcu 1920. Kolejną próbę podjęto rok później, na spotkaniu w Helsinkach, gdzie nie stawiła się jednak delegacja litewska. W 1922 zorganizowano konferencję w Warszawie, gdzie Polska, Łotwa, Estonia i Finlandia zawarły traktat o życzliwej neutralności i niezawieraniu przeciw sobie żadnych porozumień międzynarodowych, jednak nie wszedł on w życie ze względu na opór fińskiego parlamentu, naciskanego przez Niemców. Dodatkowo nastąpiło ochłodzenie w relacjach polsko-łotewskich na skutek przeprowadzenia na Łotwie radykalnej reformy rolnej wywłaszczającej polskich ziemian oraz ograniczającej tam polskie szkolnictwo. W grudniu 1922 w Moskwie odbyła się konferencja z udziałem gospodarzy, Polski, Litwy, Łotwy, Estonii i Finlandii. Strona radziecka postulowała 25% redukcję sił lądowych oraz wyznaczenie limitów kontyngentów wojskowych. Stawiałoby to ZSRR w pozycji uprzywilejowanej, gdyż żaden z mniejszych partnerów nie był w stanie go kontrolować. Wobec tego Polska wystąpiła z alternatywną propozycją, w wyniku której uczestnicy konferencji wspólnie zadeklarowali wyrzeczenie się wzajemnych agresywnych zamiarów[28].

Stosunki polsko-litewskie nadal paraliżowała kwestia przynależności państwowej Wileńszczyzny. Litwa traktowała obszar jako historycznie litewski, nie biorąc pod uwagę kryterium etnicznego, które jednoznacznie przemawiało na korzyść Polski. Polacy zaś nie wyrażali zgodę na zrzeczenie się rejonu Wilna bez poważnych gwarancji ścisłego związku między obu państwami. Fiasko rozmów pod egidą Ligi Narodów, przyłączenie Litwy Środkowej do II Rzeczypospolitej i dokooptowanie posłów Sejmu Wileńskiego do Sejmu Ustawodawczego spowodowało protest Anglii, Francji i Włoch oraz przede wszystkim ogłoszenie przez Litwę stanu wojny z Polską[28].

W styczniu 1923 Litwa zbrojnie przejęła terytorium Kłajpedy znajdujące się pod międzynarodowym zarządem tymczasowym. Wydarzenie to stało się dla rządu gen. Sikorskiego okazją do przeprowadzenie akcji na rzecz uznania wschodniej granicy Polski przez mocarstwa. Dzięki pośrednictwu Mussoliniego 15 marca 1923 Rada Ambasadorów podjęła decyzję o uznaniu granicy ryskiej oraz przynależności Wileńszczyzny do Polski. Litwa nie pogodziła się z tym rozwiązaniem i nie nawiązała stosunków dyplomatycznych. Wbrew umowie z maja 1923 w sprawie przyznania jej Kłajpedy odcięła też dostęp towarów polskich przez Niemen. Utrzymywała też formalny stan wojny[28].

W marcu 1925 polski minister spraw zagranicznych[41] odwiedził Paryż i Genewę, gdzie przedstawiono mu stanowisko Anglii i Francji w sprawie powstającego w Europie paktu gwarancyjnego. Édouard Herriot[42] popierał zarówno pakt gwarancyjny, jak i protokół genewski, natomiast Austen Chamberlain[43] był wobec protokołu sceptyczny. W zachodnich kręgach dyplomatycznych pojawił się wówczas przejściowo pomysł przekazania Polsce Litwy z Kłajpedą w zamian za odstąpienie Pomorza wraz z Gdańskiem na rzecz Niemiec.

28 wrześnie 1926 w Moskwie podpisano radziecko-litewski układ polityczny, w którym ZSRR pośrednio popierał pretensje terytorialne Litwy wobec Polski. Rząd polski uznał to za sprzeczne z traktatem ryskim, jednak nie wpłynęło to na anulowanie układu, wzmocniły się jedynie antypolskie tendencje na Litwie. Wszelkie próby porozumienia z "Kownem" podejmowane przez Piłsudskiego kończyły się klęsk.

W grudniu 1926 zamach stanu na Litwie wyniósł do władzy zwolenników polityki proniemieckiej i antypolskiej. Prezydentem Litwy został Antanas Smetona, zaś na czele rządu stanął Augustinas Voldemaras. Osłabiło to gotowość strony polskiej do nawiązania stosunków sąsiedzkich. Pogorszenie relacji spowodowało też umieszczenie przez Litwinów postanowienia w projekcie konstytucji, że stolicą ich państwa jest Wilno. Podtrzymano też oficjalny stan wojny między obu krajami. Wrogość we wzajemnych stosunkach osiągnęła szczyt w listopadzie 1927, gdy po nieudanej próbie zamachu stanu na Litwie, jej władze rozpoczęły szykanowanie mniejszości polskiej, która poparła niedoszły pucz[44]. W odpowiedzi strona polska zastosowała retorsje. Również w listopadzie do Ligi Narodów wpłynęły dwie skargi ze strony litewskiej oskarżające Polskę o agresywne plany. Do działań tych usiłował się włączyć ZSRR, który stwierdził, że nieuznawanie niepodległości Litwy uzna za początek agresji wobec Związku Radzieckiego. 28 listopada rząd polski wystosował do Ligi notę z wyjaśnieniem, że pragnie jedynie nawiązania normalnych stosunków dyplomatycznych i handlowych z państwem litewskim. W grudniu kwestia polsko-litewskich nieporozumień trafiła pod obrady Ligi Narodów. 9 grudnia miało miejsce spotkanie Piłsudski-Voldemaras w Genewie, gdzie Piłsudski zapytał wprost, czy Litwa chce wojny, czy pokoju. Po uzyskaniu oczywistej w tej sytuacji odpowiedzi[45] sprawę uznano za zamkniętą. 10 grudnia Liga przyjęła do wiadomości oświadczenie litewskiego premiera, mówiące, że nie ma stanu wojny między Polską a Litwą oraz oświadczenie premiera polskiego[46] o uznaniu przez Polskę nienaruszalności terytorialnej swojego sąsiada. Liga poleciła też rozpoczęcie bezpośrednich pertraktacji celem nawiązania stosunków[28]. Spotkanie w Genewie było też okazją do zakończenia konfliktu związanego z zamykaniem polskich szkół na Litwie[29].

W 1928 Litwa wyraziła chęć włączenia się w próbę uregulowania relacji między Rumunią, Polską, Łotwą, Estonią i Finlandią z jednej strony, a Związkiem Radzieckim z drugiej. Do protokołu Litwinowa nie przystąpiła jednak w dniu jego zawarcia[47]. Z układów zupełnie wycofała się Finlandia. Do istotnych wydarzeń okresu lat 30. w zakresie stosunków polsko-litewskich zaliczyć można przedłużenie przez oba państwa swoich traktatów o nieagresji z ZSRR, co oznaczało jednocześnie ponowną gwarancję ze strony tego ostatniego w kwestii granic. Istotnie na sprawę wzajemnych relacji mogło też wpłynąć wypowiedzenie przez polską dyplomację[48] traktatu mniejszościowego w 1934, lecz krok ten dotyczył raczej stosunków polsko-niemieckich[49][28].

Do roku 1938 wzajemne polsko-litewskie napięcie w stosunkach utrzymywało się. W marcu na granicy miał miejsce incydent zbrojny, w wyniku którego śmierć poniósł żołnierz polskiego Korpusu Ochrony Pogranicza. W związku z tym 17 marca rząd polski wystosował ultimatum do rządu litewskiego[50] z żądaniem natychmiastowego nawiązania normalnych stosunków dyplomatycznych bez żadnych warunków wstępnych. Gen. Edward Rydz-Śmigły[51] przybył do Wilna, wydano też stosowne zarządzenia wojskowe. W całej Polsce masowo organizowano manifestacje popierające politykę rządu, ich hasłem przewodnim stało się "Wodzu, prowadź nas na Kowno!". Ultimatum spotkało się ze zdecydowaną reakcją ZSRR, który wyraził swój brak akceptacji dla tego typu działań podejmowanych przez Polaków oraz nieprzychylnym nastawieniem Francji i innych państw zachodnich, w mniemaniu których środek ten był na miarę nacisków stosowanych przez Hitlera. 19 marca rząd Litwy przyjął żądania, co pozwoliło unormować stosunki. Prawdziwym tłem całej akcji była jednak chęć porozumienia środowisk litewskich pragnących normalizacji w relacjach z rządem polskim, nie będących jednak w stanie przezwyciężać silnie antypolskiego nastawienia w rządzie własnego kraju.

8. Stosunki Francusko-Niemieckie

Francja dążyła do maksymalnego osłabienia potencjału Niemiec w celu wyeliminowania ewentualnego zagrożenia związanego z kolejną wojną. Poniosła ona olbrzymie straty w czasie wojny (na jej terytorium przebiegała linia frontu) zarówno, jeśli chodzi o poległych jak i zniszczenia materialne. Francuzi dobrze też w pamięci mieli przegraną wojnę z Niemcami w latach 1870-71. Za wszelką cenę chcieli więc zapobiec odradzaniu się niemieckiego militaryzmu i zapewnić sobie spokój na wschodniej granicy. Środkiem do tego celu była demilitaryzacja Niemiec narzucona w traktacie wersalskim, a także nałożenie na ten "kraj gigantycznych kontrybucji wojennych. Francuzi chcieli przez to uniemożliwić odbudowę niemieckiej gospodarki. By dodatkowo zabezpieczyć się Francja zawarła sojusze z państwami graniczącymi z Niemcami od wschodu - Polską i Czechosłowacją.

Francja w pierwszych latach powojennych reprezentowała bardzo twarde stanowisko wobec Niemiec. Kiedy przestali oni wpłacać raty reparacyjne wojsko francuskie wkroczyło na teren Zagłębia Ruhry, które było zapleczem przemysłowym Niemiec, by wymóc na rządzie w Berlinie wznowienie wypłacania reparacji.

Jednak szybko okazało się, że całkowita izolacja Niemiec i ich zwasalizowanie, którego chciała Francja będzie niemożliwe. Przede wszystkim dlatego, że drugie z europejskich zwycięskich mocarstw - Wielka Brytania, bał się zbytniego wzrostu znaczenia Francji Kosztem Niemiec.

9. Stosunki Niemiecko-Sowieckie

Niemcy użyczali Rosjanom swoje udogodnienia techniczne, eksportowali sprzęt wojskowy

wcześniej, w czasie dyktatu wersalskiego, niemieccy czołgiści ćwiczyli w Rosji

do tego współpraca materiałowo-gospodarczo-surowcowa, umożliwiająca Niemcom funkcjonowanie ich machiny wojennej. Współpraca niemiecko-radziecka prawie przez cały okres międzywojenny układała się bardzo pomyślnie. Głównie dlatego, że obydwa państwa były przez dłuższy czas izolowane i w pewnym sensie na siebie skazane. Oczywiście najlepsze stosunki panowały od 1922 roku, kiedy to zawarto układ w Rapallo. Otwierał on szeroką współpracę na gruncie handlowym, politycznym, a przede wszystkim militarnym. Dzięki temu Niemcy obchodziły zakazy Traktatu Wersalskiego.

Ochłodzenie stosunków nastąpiło dopiero po 1933 roku, gdy władzę objął Hitler, fanatyczny przeciwnik komunizmu. Jednak i Hitler wiedział, że na dłuższą metę nie da się ignorować ZSRR. Tym bardziej, że nie znalazł sojusznika w Polsce. Układ Ribbentrop-Mołotow ponownie otwierał ścisłą współpracę niemiecko-radziecką. Chociaż ze strony III Rzeszy były to tylko pozory przyjaźni. Natomiast Stalin do końca wierzył, że podzieli się Europą z Hitlerem i do samego czerwca 1941 roku wysyłał pociągi z surowcami do Niemiec. 22 czerwca 1941 Niemcy rozpoczęły Plan Barbarossa atakując swojego dotychczasowego sojusznika jakim był ZSRR.

10. Układ monachijski i jego skutki

Układ monachijski porozumienie zawarte w dniach 29-30 września 1938 w Monachium pomiędzy Niemcami i Włochami oraz Wielką Brytanią i Francją, bez udziału Czechosłowacji, chociaż podejmowano tam decyzje dotyczące jej rozbioru.

Konferencja dotyczyła sprawy tzw. Sudetendeutsche, czyli Niemców Sudeckich, którzy od zakończenia I wojny światowej mieszkali w granicach ówczesnej Czechosłowacji. Głosem ich przywódcy, Konrada Henleina, domagali się oni przyłączenia całego terenu Kraju Sudeckiego do Rzeszy Niemieckiej. Teren zamieszkany był w 85% przez ludność niemiecką, a równocześnie stanowił 40% potencjału ekonomicznego całej Czechosłowacji i – ze względu na ukształtowanie powierzchni oraz istniejące umocnienia – był dogodną linią obrony kraju w razie niemieckiej agresji. Dla Adolfa Hitlera Kraj Sudetów stał się kolejnym polem walki o niemiecki Lebensraum. Pogranicze stało się punktem zapalnym, grożącym wybuchem kolejnej wojny o trudnych do przewidzenia rozmiarach, a Liga Narodów w takich sytuacjach jak zwykle się nie sprawdzała. Zwołując konferencję państwa zachodnie liczyły na pokojowe zażegnanie sporu, Niemcy zaś na prawne usankcjonowanie aneksji.

Oderwanie obszarów od Czechosłowacji rozłożono na okres od 1-10 października 1938 roku. Ostateczne ustalenie nowej granicy niemiecko-czechosłowackiej miało być zadaniem dla specjalnej komisji złożonej z przedstawicieli 5 mocarstw oraz Czechosłowacji. Ustalono także przeprowadzenie plebiscytu, najpóźniej do końca listopada, w pewnych okręgach wg uznania komisji. Zachód powiadomił Pragę, by wysłała delegata do Monachium. Jego rola sprowadzała się do zapoznania się z wręczonym mu przez Chamberlaina tekstem postanowień i złożenia podpisu. W Paryżu i Londynie doszło do wybuchu radości z ogólnego przekonania o zażegnaniu groźby wojny.

Układ monachijski przewidywał ponadto zwołanie nowej konferencji międzynarodowej w sprawie rozstrzygnięcia sporu o część Śląska Cieszyńskiego zwanego Zaolziem pomiędzy Polską i Czechosłowacją oraz kwestii przynależności Wolnego Miasta Gdańska. Konferencja taka nie doszła jednak do skutku. Polska wykorzystała osamotnienie oraz dramatyczną sytuację polityczną Czechosłowacji i w dniu podpisania układu, notą dyplomatyczną, zażądała od rządu tego kraju pokojowego przekazania Zaolzia, zamieszkiwanego w większości przez ludność polską.

W związku z tym 2 października 1938 roku Zaolzie zostało włączone do Polski.

Układ Monachijski po 1945 roku został uznany przez państwa koalicji antyhitlerowskiej za nielegalny – za nieważny od początku przez NRD, a przez RFN za narzucony pod groźbą użycia siły i stąd nieważny.

11. Układ Sikorski-Majski

Układ Sikorski-Majski – układ z dnia 30 lipca 1941 roku między Polską a ZSRR, przywracający stosunki dyplomatyczne między obu państwami, zerwane 17 września 1939 z chwilą agresji ZSRR na Polskę wobec wysuniętego wówczas w nocie skierowanej do ambasadora RP oficjalnego stwierdzenia strony sowieckiej o zaprzestaniu istnienia państwa polskiego. Układ miał na celu wspólną walkę obu państw z III Rzeszą w czasie II wojny światowej w ramach koalicji antyhitlerowskiej.

Po agresji III Rzeszy na ZSRR (22 czerwca 1941) rząd Wielkiej Brytanii związany sojuszem politycznym i wojskowym z Polską pośredniczył w rozmowach zmierzających do normalizacji polsko-sowieckich stosunków dyplomatycznych. Było to elementem brytyjskiej gry dyplomatycznej zmierzającej do utworzenia faktycznej koalicji antyhitlerowskiej.[1] Rokowania prowadzone za pośrednictwem brytyjskim w Londynie zakończyły się podpisaniem międzypaństwowego porozumienia pomiędzy Polską a ZSRR w dniu 30 lipca 1941 roku. Układ przewidywał przywrócenie stosunków dyplomatycznych między obydwoma krajami oraz budowę armii polskiej w Związku Sowieckim pod dowództwem polskim. Układ podpisany został przez premiera rządu RP na uchodźstwie generała Władysława Sikorskiego i ambasadora ZSRR w Londynie Iwana Majskiego – stąd jego kolokwialna nazwa. W artykule 1 układu Rząd ZSRR uznał, że traktaty radziecko-niemieckie z 1939 roku tracą moc[2], zaś Rząd RP stwierdzał, że nie jest związany żadnym układem skierowanym przeciw ZSRR. W protokole dodatkowym rząd ZSRR zagwarantował "amnestię" dla obywateli polskich: więźniów politycznych i zesłańców pozbawionych wolności na terenie ZSRR w więzieniach i obozach Gułagu).

Wobec niejednoznacznych zapisów układu (nie potwierdzającego expressis verbis granicy polsko-sowieckiej ustalonej w traktacie ryskim) przeciw jego zawarciu wypowiedziała się prawie połowa składu rządu RP na uchodźstwie, co doprowadziło do kryzysu gabinetowego połączonego z dymisjami ministrów (ministra spraw zagranicznych Augusta Zaleskiego, Kazimierza Sosnkowskiego i Mariana Seydy).

Jednoczesne stworzenie poprzez układ Sikorski-Majski jednoznacznych warunków prawnych i faktycznych do zwolnienia polskich więźniów Gułagu[3] i stworzenia na ich bazie Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR pod dowództwem gen. Władysława Andersa, które jako 2 Korpus Polski stanowiły od 1942 trzon Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie jest dowodem niezasadności zarzutów wysuwanych w chwili podpisania układu wobec gen. Władysława Sikorskiego przez członków Rządu Rzeczypospolitej.

25 kwietnia 1943 po odkryciu przez Niemców zbiorowych grobów oficerów polskich zamordowanych przez NKWD w Katyniu i zwróceniu się przez rząd polski do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża o dochodzenie w sprawie, ZSRR jednostronnie zerwał stosunki dyplomatyczne z rządem Rzeczypospolitej Polskiej. Zerwanie stosunków dyplomatycznych przez Rząd ZSRR z Rządem RP nie oznaczało unieważnienia pozostałych elementów umowy międzynarodowej, w szczególności jednostronnych deklaracji stron zawartych w art. 1 układu.

12. Polityczne skutki II WŚ (Teheran, Jałta, Poczdam)

Teheran:

• USA i Wielka Brytania zobowiązały się do:

1. utworzenia drugiego frontu w Normandii w maju 1944 roku,

2. udzielenia pomocy oddziałom Tito w Jugosławii przy jednoczesnym wycofaniu poparcia dla czetników i rezygnacji z inwazji na Bałkanach (poza Grecją przydzieloną do brytyjskiej strefy operacyjnej).

• Ustalono nową granicę wschodnią Polski i ZSRR na tak zwanej linii Curzona.

• Rozmawiano także o utworzeniu Organizacji Narodów Zjednoczonych oraz o Europejskiej Komisji Doradczej, która miała zadecydować o powojennych losach Niemiec, a Stalin zażądał wydzielenia sowieckiej strefy wpływów w Europie wschodniej i krajach nadbałtyckich.

• Zażądano ponadto bezwarunkowej kapitulacji Niemiec.

• Dokonano podziału krajów Europy na alianckie strefy operacyjne - na mocy międzyalianckich uzgodnień Polska znalazła się w strefie operacyjnej Armii Czerwonej.

• Ustalono, iż Niemcy zostaną podzielone na strefy okupacyjne, zaś radziecka strefa okupacyjna Niemiec przylegać będzie do Polski, przez którą przebiegały linie komunikacyjne do tej strefy, co de facto przesądzało losy Polski. Ze względu na odbywające się jesienią 1944 roku w USA wybory prezydenckie na prośbę prezydenta Roosevelta liczącego na głosy Polonii amerykańskiej utajniono postanowienia wielkiej trójki w kwestii polskiej.

Jałta:

• Na konferencji rozstrzygnięto sprawę Niemiec: siły każdego z trzech mocarstw łącznie z Francją będą okupowały wyznaczone na konferencji strefy Niemiec. Zgodnie z tym planem przewidziano utworzenie skoordynowanej administracji i kontroli za pośrednictwem Centralnej Komisji Kontroli, złożonej z naczelnych dowódców trzech mocarstw. Ponadto obciążono Niemcy reparacjami wojennymi oraz podzielono Berlin na 4 sektory okupacyjne.

• Polska utraciła Kresy Wschodnie na rzecz Związku Radzieckiego.

• Związek Radziecki otrzymał "zwierzchnictwo" nad Polską i jedną trzecią Niemiec (m.in. Turyngią, Saksonią, Meklemburgią, Brandenburgią i Pomorzem Przednim).[potrzebne źródło]

• Przystąpienie ZSRR do wojny na Dalekim Wschodzie.

• Ustalono rekompensatę dla Polski w postaci dotychczasowych ziem niemieckich: Pomorza Zachodniego, Prus Wschodnich i Śląska.

• Podjęto decyzje o transferze ludności pomiędzy państwami (m.in. przesiedleniu Niemców).

• Mocarstwa zgodziły się na utworzenie Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej urzędującego w Warszawie, który zobowiązany został do przeprowadzenia wolnych, nieskrępowanych wyborów na zasadzie powszechnego głosowania (wybory zostały sfałszowane).

• Koncepcja powstania ONZ.

Poczdam:

• odpowiedzialnością za II wojnę światową obarczone zostały Niemcy hitlerowskie

• demilitaryzacja, denazyfikacja, demokratyzacja, decentralizacja oraz dekartelizacja Niemiec

• odszkodowania dla państw poszkodowanych, wypłacane przez Niemcy

• wschodnia granica Niemiec nie została ustalona, dziś obowiązują: "Umowa o końcowej regulacji w sprawie Niemiec" (tzw. traktat 2+4) z 12 września 1990 roku oraz traktat polsko-niemiecki z 14 listopada 1990 roku o potwierdzeniu istniejącej granicy (Dz.U. 1992 nr 14 poz. 54).

• 15% reparacji wojennych przyznanych ZSRR miała otrzymać Polska

13. 4xD : Demilitaryzacja, Dekartelizacja, Denazyfikacja, Demokratyzacja

• demilitaryzacja i całkowita likwidacja przemysłu zbrojeniowego, jedynie prewencyjne siły zbrojne, zniesienie obowiązkowej służby wojskowej

• dekartelizacja czyli likwidacja wielkich przedsiębiorstw niemieckich wspierających władzę nazistowską

• denazyfikacja oznaczająca likwidację wszelkich przejawów nazizmu łącznie z osądzeniem i ukaraniem zbrodniarzy hitlerowskich

• demokratyzacja oznaczająca likwidację ustawodawstwa narodowosocjalistycznego

14. Polityczne skutki podziału Niemiec na strefy okupacyjne

W styczniu 1947 roku brytyjska i amerykańska strefa zostały połączone w Bizonię, później strefę okupacyjną otrzymała Francja i powstała Trizonia. W czerwcu 1948 roku miała miejsce narada w Londynie, podczas której państwa zachodnie odrzuciły propozycję ZSRR, zmierzającą do utworzenia jednego rządu ogólnoniemieckiego. UK, USA i FR chiały utworzyć państwo niemieckie i włączyć je do unii zachodnioeuropejskiej. Stało się jasne, iż Niemcy zostaną podzielone na dwa odrębne państwa, które dostaną się w różne strefy wpływów. ZSRR przestał współpracować z krajami zachodnimi. Doszło więc do utworzenia dwóch państw niemieckich: 21 września 1949 (NRF) Republiki Federalnej Niemiec ze stolicą w Bonn i 7 października 1949 Niemieckiej Republiki Demokratycznej ze stolicą w Berlinie Wschodnim oraz enklawy Berlin Zachodni.

15. Przyczyny blokady Berlina

Blokada Berlina (Zachodniego) - jeden z pierwszych poważnych kryzysów zimnej wojny, mający miejsce w latach 1948-1949.

Wraz z upływem czasu od zakończenia II wojny światowej stosunki między Związkiem Radzieckim a zachodnimi aliantami pogarszały się, co znajdowało odzwierciedlenie w dyskusjach na temat przyszłości Niemiec. Bezpośrednią przyczyną kryzysu była reforma walutowa przeprowadzona, bez uzgodnienia z ZSRR, przez zachodnich aliantów w ich strefach okupacyjnych - 20 czerwca 1948 Reichsmarka została zastąpiona przez markę niemiecką.

Związek Radziecki obawiał się, że straci gospodarczą kontrolę nad swoją częścią Niemiec i w nocy z 23 na 24 czerwca okupacyjne władze strefy radzieckiej zarządziły blokadę zachodnich sektorów Berlina oraz odcięły dostawy energii elektrycznej. Lądowe szlaki komunikacyjne wiodące przez radziecką strefę okupacyjną (amerykańskie, brytyjskie i francuskie sektory Berlina stanowiły enklawę na terytorium kontrolowanym przez Sowietów) zostały zablokowane, wobec czego mocarstwa zachodnie (USA i Wielka Brytania) rozpoczęły tworzenie mostu powietrznego. Amerykanie swoje działania określili mianem operacji Vittles, Brytyjczycy – operacją Plainfare.

Blokada trwała niemal 11 miesięcy i zakończyła się zwycięstwem mocarstw zachodnich, głównie Stanów Zjednoczonych. Lotnictwo tych państw było w stanie dostarczać zaopatrzenie (węgiel, żywność) mieszkańcom zachodniej części Berlina w wystarczającej ilości. Władze radzieckie, wobec fiaska prowadzonej polityki, na początku maja 1949 podjęły decyzję o zdjęciu blokady (wpływ na tę decyzję miało też utworzenie NATO, co było demonstracją siły państw zachodnich). Zakończyła się ona 12 maja, choć loty w ramach mostu powietrznego odbywały się jeszcze przez kilka miesięcy.

Łącznie w czasie trwania blokady w ramach mostu powietrznego odbyło się 278 228 lotów w których przewieziono 2 326 406 ton zaopatrzenia (w tym 1,5 miliona ton węgla), a w wypadkach lotniczych zginęło 70 pilotów amerykańskich i angielskich[1].

Blokada Berlina, zwana także pierwszym kryzysem berlińskim, przyspieszyła proces podziału Niemiec na dwa kraje. Nastąpiło także rozdzielenie władz Berlina. W czerwcu 1948 miała miejsce narada w Londynie, podczas której państwa zachodnie odrzuciły propozycję ZSRR, zmierzającą do utworzenia jednego rządu ogólnoniemieckiego. Stało się jasne, iż Niemcy zostaną podzielone na dwa odrębne państwa, które dostaną się w różne strefy wpływów. Doszło więc do utworzenia dwóch państw niemieckich: Republiki Federalnej Niemiec (23 maja 1949 weszła w życie nowa konstytucja) i Niemieckiej Republiki Demokratycznej (7 października 1949) oraz enklawy Berlina Zachodniego.