Uszkodzenie słuchu: biologiczne, psychologiczne
i społeczne skutki deprywacji słuchowej.
Słuch jest zmysłem bardzo ważnym dla człowieka, gdyż to dzięki niemu uzyskujemy informacje o świecie, wydarzeniach dziejących się w naszym otoczeniu ( interesujących, przyjemnych czy też nam zagrażających ). Informuje nas o wydarzeniach dziejących się poza zasięgiem wzroku, rozbudza ciekawość. Prawidłowe słyszenie wpływa nie tylko na rozwój poznawczy , ale jest także warunkiem opanowania mowy, która jest przecież niezbędnym elementem komunikacji międzyludzkiej. W dużej mierze poprzez bodźce słuchowe kształtuje się osobowość człowieka, jego rozwój emocjonalny i społeczny. Wszelkie zakłócenia w prawidłowym słyszeniu, spowodowane wadami i uszkodzeniami słuchu wpływają więc nie tylko na kształtowanie się mowy, lecz na cały rozwój człowieka.
Rozwój analizatora słuchu rozpoczyna się w dwunastym tygodniu ciąży i trwa do około dziesiątego roku życia. Płód już w łonie matki odbiera bodźce dźwiękowe, a w okresie niemowlęcym mowa matki jest czynnikiem stymulującym rozwój sensoryczno – motoryczny dziecka. Brak wrażeń akustycznych ma wpływ na rozwój centralnego układu nerwowego, na ilość i jakość zdobywanych doświadczeń.
Rozwój psychofizyczny dziecka z uszkodzonym narządem słuchu odbiega od rozwoju dziecka słyszącego i zależy od wielu czynników. Jednym z ważniejszych jest stopień i czas uszkodzenia słuchu oraz występowanie dodatkowych upośledzeń. Na kształtowanie się osobowości dziecka duży wpływ ma środowisko w jakim się wychowuje i postawy rodziców. Rozwój procesów poznawczych zależy od wcześnie rozpoczętej rehabilitacji oraz metod nauczania i wychowania. Nie bez znaczenia jest też aktywność własna dziecka, jego charakter i zdolności.
Całokształt procesów poznawczych jest ściśle związany z rozwojem motorycznym człowieka. Dziecko niesłyszące w porównaniu z dzieckiem słyszącym wymaga większej stymulacji z udziałem wzroku lub dotyku, gdyż nie odbiera bodźców akustycznych. We wczesnym dzieciństwie nie ma wyraźnych różnic w zakresie sprawności motorycznej pomiędzy dzieckiem niesłyszącym a jego rówieśnikiem słyszącym. Wiek przedszkolny uwidacznia te różnice. Dzieci z uszkodzonym narządem słuchu są mniej sprawne, zwłaszcza w szybkości i koordynacji ruchów. Można też u nich zaobserwować charakterystyczny sposób chodzenia, który polega na pociąganiu nogami wynikający z braku kontroli słuchowej. Pojawiać się też mogą ( częściej ) zaburzenia lateralizacji, które pociągają za sobą trudności w czytaniu i pisaniu oraz prawidłowej orientacji przestrzennej.
Spostrzeganie świata przez dzieci z deficytami słuchu opiera się przede wszystkim na doznaniach wzrokowych, a także dotykowych, wibracyjnych i smakowych. Jednak zmysły te, nie są u osób niesłyszących rozwinięte lepiej niż u słyszących, a jedynie są efektywniej wykorzystywane.
Wśród procesów poznawczych ważną rolę odgrywa pamięć. Jednak u osób niesłyszących nie funkcjonuje pamięć słuchowa. Bardziej niezależna od wpływu języka jest pamięć wzrokowa , dlatego dokładniej niż słyszący zapamiętują wzory ruchowe, figury geometryczne, rysunki techniczne i figury abstrakcyjne. Przy spostrzeganiu przedmiotów koncentrują się przede wszystkim na tym, co rzuca się w oczy, co jest jaskrawe, kontrastujące, wystające. W funkcjonowaniu pamięci wzrokowej występuje przewaga procesu analizy nad syntezą. Dziecko zapamiętuje więcej szczegółów, ale mniej związków między cechami czy przedmiotami. Specyficzna dla dzieci niesłyszących jest pamięć symultaniczna ( lepiej niż słyszący rówieśnicy zapamiętują informacje całościowo, natomiast
zapamiętywanie sukcesywne sprawia im trudności ). Pamięć słowna funkcjonuje gorzej niż u słyszących. Zapamiętują oni tekst mechanicznie i odtwarzają go dosłownie, często bez zrozumienia sensu zdań. Wpływa to na sztywność i schematyczność pamięci co pociąga za sobą kłopoty w odtwarzaniu czy aktualizacji przyswojonych wiadomości. Łatwo natomiast zapamiętują znaki ikoniczne i migowe.
Myślenie jest aktywnym procesem poznawczym obejmującym analizę, syntezę, abstrakcję i uogólnienia. Ujmowane jest jako proces przetwarzania informacji zachodzących w spostrzeżeniach, wyobrażeniach i pojęciach. Proces ten przebiega w następujących etapach:
myślenie sensoryczno – motoryczne
myślenie konkretno – obrazowe
myślenie słowno – logiczne, abstrakcyjne.
Dziecko w swoim rozwoju przechodzi od czynności konkretnych do myślenia pojęciowego.
Myślenie jest ściśle związane z mową. W nim kształtują się zależności między słowem a działaniem. U osób niesłyszących, którzy stosunkowo późno i w sposób niepełny przyswajają mowę występują znaczne trudności na każdym etapie myślenia. U dzieci w młodszym wieku obserwuje się brak swobody w operowaniu obrazami przestrzennymi. Trudności te pogłębiają się, osiągając największe nasilenie w sferze myślenia abstrakcyjnego. Na ogół przyswajają sobie konkretny, ograniczony sposób działania. Ich czynności umysłowe odznaczają się stereotypowością, schematyzmem i sztywnością myślenia. Biernie naśladują posiadane wzorce działań, nie potrafią oderwać się od wcześniejszych doświadczeń i zastosować je w nowych sytuacjach. Jest to wynikiem niedorozwoju mowy. Stały językowy kontakt z otoczeniem jest najbardziej skutecznym sposobem wykształcenia myślenia słowno-logicznego.
Dzieci niesłyszące są w szczególny sposób zależne od dorosłych. Od nich bowiem dostają gotowe informacje o świecie, co zmniejsza ich spontanicznośc, inicjatywę i motywację do wysiłku intelektualnego. Powtarzanie i naśladowanie prowadzi do bierności, a brak doświadczeń językowych ogranicza zasób pojęć. Mowa nie rozwija się w sposób spontaniczny. Dziecko uczy się mowy ustnej głównie za pomocą wzroku, poprzez odczytywanie z ust osób mówiących. Rozwój mowy dziecka niesłyszącego przebiega podobnie jak u dzieci słyszących mimo, że odbiór bodźców jest jednokanałowy. Im wcześniejsza będzie stymulacja tego rozwoju, tym większe szanse, że dziecko opanuje słowny sposób komunikacji. Mowa dzieci niesłyszących, która rozwija się bez kontroli słownej często jest mocno zaburzona. Brak odpowiedniego doświadczenia sprawia, że oddech jest zbyt krótki, głos zbyt niski lub zbyt wysoki, monotonny, bez modulacji, nieprawidłowa artykulacja głosek, brak intonacji i akcentu zdaniowego. Dzieci te posługują się prostymi zdaniami, popełniają wiele błędów gramatycznych, mają duże trudności w opanowaniu przysłówka czy przyimka. Znacznie bardziej naturalne są dla niesłyszących pozawerbalne sposoby komunikacji. Posługiwanie się wyłącznie językiem migowym w znacznym stopniu zubaża procesy poznawcze dziecka i ogranicza jego rozwój. Taki sposób porozumiewania się może być lub też jest przyczyną izolacji niesłyszących od słyszących.
Zdolności umysłowe umożliwiające jednostce sprawne korzystanie z wiedzy
oraz skuteczne zachowanie się wobec nowych zadań i warunków życia to inteligencja. Badania nad inteligencją dzieci niesłyszących nie dają jednoznacznych wyników. Zastosowanie testów słownych z góry skazuje niesłyszących na gorsze wyniki, natomiast testy niewerbalne nie mierzą tych procesów poznawczych, które wiążą się z rozwojem mowy. Poziom umysłowy dzieci niesłyszących jest stanem wtórnym, wynikającym z niezdolności do aktualizowania możliwości umysłowych. Potencjalnie ich zdolności umysłowe nie różnią się od zdolności dzieci słyszących, a przyczyny obniżonej inteligencji to brak wczesnej rehabilitacji, niedostateczne opanowanie mowy ustnej oraz braki w zakresie doświadczenia pozajęzykowego.
Pozbawienie możliwości odbioru wrażeń dźwiękowych w pierwszych latach życia skazuje dziecko na uboższy zakres doświadczeń emocjonalnych. Dziecko to nie odbiera emocji zawartych w wypowiedziach. Uczy się je rozpoznawać z mimiki twarzy, gestów i szybkości ruchów. Niezrozumienie adresowanych do niego wypowiedzi często wywołuje frustrację. Prawidłowa więź emocjonalna z rodzicami kształtuje się, gdy dziecko jest w pełni akceptowane, a stawiane mu wymagania nie przekraczają jego możliwości. Dziecko, które nie jest w stanie spełnić stawianych mu oczekiwań rezygnuje z wszelkich prób porozumiewania się, staje się agresywne lub zamyka się w sobie. Stąd wśród niesłyszących jest sporo dzieci autystycznych lub z zaburzonym zachowaniem. Konsekwencją nieprawidłowych postaw rodzicielskich wynikających z nadmiernej opiekuńczości są zaburzenia emocjonalne przejawiające się niedojrzałością uczuciową, zależnością emocjonalną i brakiem poczucia realizmu.
Procesem ważnym dla rozwoju osobowości jest identyfikacja z jednym z rodziców. Brak lub upośledzenie mowy u dzieci niesłyszących utrudnia przyswajanie sobie bardziej złożonych form zachowań i przyjmowania przekonań któregoś z rodziców. Niekiedy mówi się, iż dziecko niesłyszące ma zniekształcony obraz samego siebie, co powoduje wypaczoną percepcję innych osób.
U osób niesłyszących stwierdza się wyższy poziom neurotyczności. Są oni mniej dojrzali emocjonalnie, impulsywni i gorzej zorganizowani w swoich czynnościach. Dzieci są pobudliwe nerwowo, wykazują nasilone objawy złości i agresji w stosunku do otoczenia. Czynnikiem wywołującym nerwicę jest często niewłaściwa postawa społeczeństwa. Ujemny wpływ braku funkcji językowych na rozwój osobowości przejawia się w ubóstwie zainteresowań, trudnością w rozumieniu stosunków interpersonalnych co łączy się z nieprzyjaznym stosunkiem do otoczenia, wrogim nastawieniem do autorytetów i tendencją do zamykania się w sobie.
Duży wpływ na osobowość i prawidłowy rozwój życia emocjonalnego mają oddziaływania pedagogiczne realizowane w szkołach specjalnych. Dzieci z internatów przejawiają większą stabilność emocjonalną, silniejszą identyfikację i wyraźniejszą akceptację dla siebie, ale niechętnie nawiązują kontakty ze słyszącymi. Jednak tam kształtuje się w sposób naturalny specyficzne środowisko niesłyszących z własnym sposobem porozumiewania się. Konsekwencją tego jest dążenie do przebywania w tej społeczności.
Dzieci niesłyszące nie mają trudności z osiąganiem dojrzałości w zakresie realizacji swoich podstawowych potrzeb. Ogólna dojrzałość społeczna jednak wykazuje niższy poziom w porównaniu ze słyszącymi. Funkcjonowanie społeczne często cechuje negatywizm, upór i unikanie kontaktów. Młodzież nie zawsze potrafi kierować swoim postępowaniem zgodnie z przyjętymi normami, nie dostrzega potrzeb innych ludzi, przejawia zachowania egocentryczne i brak samokrytycyzmu. Zaburzenia w rozwoju społecznym zależą od ubytku słuchu. Dzieci, które lepiej opanowały język, łatwiej przyswajają sobie normy współżycia społecznego i mają mniejsze poczucie odmienności fizycznej.
Człowiek podlega ciągłemu rozwojowi w sferze intelektu, osobowości, emocji i dojrzałości społecznej, rozwija też swoje zainteresowania, zdolności i umiejętności dlatego też ważna wydaje się integracja, która przynieść może obustronne korzyści ( niesłyszącym jak i słyszącym ).
Bibliografia:
Bardadin T. – O wadach słuchu i mowy. Wyd.4 Warszawa 1956 PZWS
Gałkowski T. Kunicka – Kaiser I. Smoleńska J. – Psychologia dziecka głuchego.
Warszawa 1976. PWN.
Hurlok E. – Rozwój dziecka. Warszawa 1985. PWN.
Panasoniuk M. – Rozwój myślenia dzieci głuchych: rozumowanie przez analogię a oddziaływania wychowawcze. Warszawa 1990. WsiP.
Perier O. – Dziecko z uszkodzonym narządem słuchu. Warszawa 1992. WsiP.
Szczepankowski B. – Niesłyszący, głusi, głuchoniemi. Warszawa 1972. PWN.
mgr Lucyna Wirkus
pedagog szkolny
i nauczyciel nauczania specjalnego
w Szkole Podstawowej
im. Lecha Bądkowskiego
w Luzinie