Pojęcie renesansu. Renesans jako epoka muzyczna

1417 – Wielka Schizma:

1414 – 1418 Sobór w Konstancji, rezygnacja z trzech papieży (Rzym, Piza, Awinion) na rzecz

jednego, jedyne konklawe na północ od Alp

1416 Urlich von Richental -> „sweet English song”

Usłyszał angielskie nabożeństwo i angielskich śpiewaków, kronikarz na soborze

1337 – 1453 Wojna stuletnia, Anglia – Francja

1453 Upadek Konstantynopola (wojna z Ottomanami 1396-1453)

1517 Reformacja, luther przybija do drzwi kościoła The Doors 95 tez,

Reformacja jako debata o kościelnych praktykach (odpusty)

Ok. 1455 wynalezienie druku przez Guttenberga

1501 pierwszy drukowany zapis nutowy („Odhecaton”) --> Petruci – pierwszy drukarz

1547 Heinrich Glareanus (1488 – 1563) --> „Dodekachordon”, dodał 4 modi do tradycyjnych 8: eolską,

jońską i ich hypo

1558 Gioseffo Zarlino (1517 – 1590) --> „Le istitutioni armoniche”

XIV w.: Dante, Petrarka, trecento, Giotto

Humanizm:

- zainteresowanie antykiem, Cycero, Quintilian

- rozwój nauki

- człowiek na 1 miejscu

- nauka gramatyki, retoryki, poezji, historii, filozofii, łacińskich i greckich traktatów

- indywidualność duszy, umysłu, etyki

- odchodzenie od Kościoła jako instytucji, zmiana patrzenia na religię

- kościół wspiera studia, myślicieli, artystów, muzyków

Retoryka – sztuka przemawiania, retoryka w muzyce

Kapele

- pierwsze kapele na dworze Ludwika IX i Edwarda I --> XIII w.

- grupy zatrudnionych muzyków i kleryków

- członkowie: wykonawcy, kompozytorzy, skrybowie

Chóry

- XV – XVI w. większość kompozytorów zaczynało w chórach jako śpiewacy

- Cambrai, Brugia, Antwerpia, Paryż, Lyons

- późniejL Rzym, Wenecja itd.

- tylko chłopcy i mężczyźni

- zatrudniali też instrumentalistów

J. Tinctoris (1435 – 1511)

- flamandzki kompozytor

- w Neapolu na dworze króla Ferrante I w 1470r.

- wymienia Dunstablea, Binchoisa i du Fay’a jako twórców nowej sztuki

- autor pierwszego słownika pojęć muzycznych

- „Liber de arte contrapuncti” 1477r. („A Book on the Art of Counterpoint”): zasady dysonansów, tylko jako dźwięki sąsiadujące lub prowadzące, w synkopowanych pasarzach w kadencji, paralele 5 i 8

Pietro Aaron: (ok. 1480 – 1550)

- ksiądz

- kompozytor

- teoretyk

- pierwsze muzyczne traktaty włoski, opisanie praktyk kompozytorskich jego czasów, nowe harmoniczne koncepcje, myślenie linearne

Nowe metody kompozycji:

- zmiana hierarchii głosów

- zmiana liczby głosów: 3gł (XVw.) --> 4gł. i więcej (XVIw.)

Dodany bas:

1. Cantus, superius, sopran, discantus

2. Altus, alt

3. Tenor

4. Contratenor, bassus, bas

Organum: tenor + cantus (2gł.)

XIIIw. Motety: tenor + cantus + bassus (3gł)

XIV ChansonsL wpierw tenor + cantus, później +2

XV kontrapunkt między cantusem i tenorem

- imitacja (i echo)

- homofonia

FLORENCJA + Medyceusze - Heinrich Isaac (1450 – 1517) - J. Arcadelt (1507 – 1568) - Donatello - Botticelli - Michał Anioł

MILAN + Sforza - Josquin des Prez (1450 – 1521) - Leonardo da Vinci

RZYM - Cicconia (1370 – 1412)

MANTUA + Gonzaga

FERRARA + d’Este - Josquin des Prez - Cipriano de Rore (1515 – 1565) - Willaert (1490 – 1562)

DRUK

- znany był od lat w Chinach

- w Europie ok. 1450 (1455?) Johann Guttenberg

- ok. 1470r. pierwszy raz użyty w muzyce, w liturgicznych księgach (neumy)

1501 Ottaviano petruci (1466 – 1539): Wenecja, pierwsza drukowana kolekcja muzyki polifonicznej, „Harmonice musices odhecaton A” (sto utworów polifonicznych) --> A jako pierwsza książka z serii

Trzy kroki drukowania: 1) linie, 2) słowa, 3) nuty. Jego metoda była czasochłonna, wyczerpująca, kosztowna, ale rezultaty były zadowalające.

- miał monopol na drukowanie utworów muzycznych w Wenecji na 20 lat

1502 – „Canti B”

1504 – „Canti C”

Do 1523r. 59 zbiorów (włączając wznowienia) wokalnej i instrumentalnej muzyki

Ok. 1520r. John Rastel, Londyn – pierwszy druk „w całości” (linie, słowa, nuty na raz)

1528 Pierre Attaingant (1494-1551/52): Paryż, pierwszy druk w całości na większą skalę. Bardziej efektywny, mniej kosztowny, mniej schludny, linie nie były dobrze połączone (osobne kawałki już z nutami i liniami).

Większość utworów drukowanych było podzielonych na instrumenty, każdy miał osobną partyturę (part-books)

Pod koniec XVI w.: Rzym, Norymbergia, Lyons, Louvain, Antwerpia, Londyn, Wenecja, Paryż

ANGLIA

1509 – 1547 rządy Henryka VIII

- był też kompozytorem, poetą (zachowało się sporo jego kompozycji)

- miał 6 żon, 5 ściął

- rywalizował z Franciszkiem I

- ważny mecenas, zatrudniał słynnych malarzy

- fundator wielu budowli

- pozwolił na obecność łaciny w liturgii

- twórca rozprawy łacińskiej przeciw tezom lutra – początkowo przeciwny

- oznaczony przez papieża Leona X „obrońcą wiary katolickiej”

- KATARZYNA ARAGOŃSKA – jego pierwsza żona, nie uzyskał rozwodu od kolejnego papieża. Ogłosił się głową kościoła anglikańskiego. Próbował argumentować papieżowi, że jego pierwsza żona nie dała mu potomka. ZRYWA Z PAPIESTWEM. Następnie żeni się z Anną Boleyn i ją ścina za kazirodztwo.

1534 r. ogłasza akt supremacji – wypowiedzenie na piśmie władzy papieskiej.

DZIECI HENRYKA VIII

+ EDWARD VI (1547 – 1553)

- syn z trzecią żoną

- przejął rządy, ale wcześnie zmarł (w wieku 16 lat, nigdy samodzielnie nie rządził)

- same negatywne cechy – okrutny, aprobował egzekucje członków rodziny

- za jego rządów wydano Book of Common Prayer

+ MARIA I TUDOR

- pierwsza córka

- gorliwa katoliczka, fanatyczka, miała ciągłe depresje

- po śmierci Edwarda VI miała przywrócić katolicyzm

- prześladowała protestanckich fanatyków

- spaliła ponad 300 osób na stosie (98 udokumentowanych) --> KRWAWA MARY

- rządziła krótko, w efekcie pojawił się fanatyzm protestancki jako reakcja na wcześniejszy, katolicki

- była dobrze wykształcona, grała na kilku instrumentach

+ ELŻBIETA I (1558 – 1603)

- druga córka

- do końca życia była panną

- protestantka, ale nie fanatyczka

- za jej rządów anglikanizm został uznany za religię państwową

- była tolerancyjna, popularna, kochana przez lud

- Hiszpania w tym czasie była największą potęgą w Europie kontynentalnej. Dopiero Elżbieta I pokonała flotą brytyjską Hiszpanię

- zwycięstwo protestantyzmu nad katolicyzmem

- Londyn staje się najważniejszym miastem kultury w Anglii

- poetka, przychylna sztuce

KONSEKWENCJE MUZYCZNE PODZIAŁU Z PAPIESTWEM

- inna liturgia – ANGLIKANIZM --> msza anglikańska

- inna muzyka

- rozwiązano ponad 800 klasztorów

- destrukcja i rozproszenie zbiorów (przeniesienie ich w inne miejsca)

- konfiskata majątków klasztornych – trzykrotnie powiększył się skarbiec królewski

- rozparcelowanie ziem – sprzedano uboższej arystokracji: w ten sposób powstała drobna szlachta

- powstanie rynku kolekcjonerskiego: ogłromna podaż ksiąg liturgicznych i innych dóbr

- duchowni zostali podporządkowani królowi

- kompozytorzy zatrudnieni na dworze królewskim lub artystokratycznym bądź musieli emigrować

POZYTYWY REFORMACJI

- przyspieszono procesy demokratyzacyjne – wzmocnienie pozycji szlachty

- katedry profesorskie ufundowane przez Henryka VIII – wzmocnienie uniwersytetów

- rozwój literatury narodowej, tłumaczenie Biblii i innych ksiąg

NEGATYWNE SKUTKI

- zniszczenie katedr

- zniszczenie, rozproszenie zbiorów

- utrata muzykaliów

- likwidacja kapel klasztornych, przykościelnych -> w ich miejscu powstawały zespoły amatorskie, ale o świetnym poziomie uczonych przez tych bezrobotnych muzyków

- styl OXBRIDGE --> małoskładowe chóry amatorskie

- zmiany liturgii

1549 – Book of Common Prayer – Modlitewnik Powszechny

- antyfony, sekwencje, hymny po angielsku

- podstawa opracowań muzycznych

- wydany za czasów rządu Edwarda VI (syna Henryka VIII)

- łacina NIGDY całkowicie NIE ZNIKNĘŁA w Anglii

- mały wpływ muzyki niderlandzkiej

MUZYKA PRZED REFORMACJĄ (1534 r.)

- mało źródeł (spalone lub rozproszone)

- mały wpływ muzyki niderlandzkiej

- 3 ważnych kompozytorów: William Cornysh, Robert Fayrfax,

John Traverner: najważniejszy muzyk tamtych czasów w Anglii, pisał skomplikowaną polifonię: 7gł, zmienna faktura, kanony, po reformacji przestał komponować (bo katolik)­­­

MUZYKA PO REFORMACJI

- usunięto ryt sarum

KOMPOZYTORZY:

+ Thomas Tallis (1505-1585)

- czasy elżbietańskie, tworzy dla kościoła anglikańskiego

- idealnie wpisywał się w zmienną modę polityczną: raz katolicyzm raz protestantyzm

- zawsze grał w kapeli królewskiej

- ojciec liturgii anglikańskiej

- początkowo proste opracowania psalmów, homorytmia

- związek tekstu z muzyką --> tekst angielski

- był popierany przez Elżbietę I

- dostał się od królowej monopol na drukowanie, wydawanie nut

- później bardzo skomplikowana muzyka, co raz więcej polifonii

- zachował się 1 motet 40-głosowy

+ William Byrd (1543-1623)

- uczeń Tallisa

- renesansowa synteza, podobnie jak Orlando di Lasso, tylko że w Anglii

- wszystkie gatunki, style itp.

- był katolikiem, ale Elżbieta I i tak go uwielbiała

- jego muzyka nie mogła być wykonywana na uroczystościach państwowych – raczej na dworach arystokratycznych

- przejął monopol na druk po tallisie

- całe życie spędził na dworze Elżbiety I, później przebywał na dworze Budbonów

- tworzył też muzykę czysto instrumentalną – wirginał i kilkaset kompozycji -> doskonały we wszystkich swoich kompozycjach

- jego uczniem był thomas Tomkins

- schyłek XVI w. – recepcja madrygału

Antonio Derrabosco – włoski madrygalista, Elżbieta I zaprosiła go do Anglii

Wydawca Nicolas Yonge 1588r. wydał kolekcję włoskich madrygałów w Londynie: „Musica transalpina”, różni autorzy, dużo Luca Marenzio – madrygał poważny, oraz Giovanni Gastoldi – baletti

-Anglicy musieli znać język włoski

- kontrafaktury – późniejsi wydawcy wydawali te same madrygały włoskie z nowym tekstem lub tłumaczeniem po angielsku

- szkoła madrygalistów angielskich: Byrd, Marley, Dowland (melancholijne teksty), Gibbons, Weelces (łils)

NIEMCY

REFORMACJA

+ Martin Luter

- doświadczenie muzyczne

- grał na lutni i flecie

- doceniał rolę muzyki w liturgii

- tradycja przypisuje mu 36 melodii pieśni protestanckich, np. „Ein Festebund ist unserer Gott” – mocną twierdzą jest nasz Bóg

- nie przeciwstawiał się polifonii

- 95 tez Lutra (1517 r.)

1523r. – książeczka śpiewów religijnych

- 4-głosowe opracowania do liturgii protestanckiej (środkowo-północna część niemieckojęzyczna: Saksonia, Turyngia północna)

- autorem był Johannes Walter – przyjaciel Lutra

- te pieśni nazywano „Gloriałami”

- CECHY: homorytmia, czytelny tekst, mały ambitus, proste melodie w tenorze

- pod koniec wieku XVI co raz wiecej zbiorów

KOMPOZYTORZY:

- Gallus Dressler

- Leonar Lechner (uczeń Orleanda, jego rówieśnik)

- Seth Callisinus

Teksty niemieckie, 4-głosowe, wpływ madrygału

FAZY ROZWOJU ŚWIECKIEJ MUZYKI NIEMIECKIEJ

1. XV wiek

- podporządkowanie muzyce niderlandzkiej

- kontrafaktury pod muzykę niderlandzką

- jedyny znaczący kompozytor: Oswald von Wolkenstein

+ późny minnesinger

+ koniec XVw.

+ też muzyka wielogłosowa

+ pisał kontrafaktury muzyki niderlandzkiej i włoskiej

- 3 antologie utworów muzycznych

+ Lochamer Liederbuch 1460r. (właściciel księgi Locham)

+ Schedersches Liederbuch 1460r. (Schedel – twórca pierwszego atlasu świata, mnóstwo błędów w muzyce -> muzyk amator

+ Glogauer Liederbuch 1470/80 (Głogów wpisany na pierwszej stronie, powstała w Żaganiu, tam najlepsza biblioteka. W postaci 3 osobnych książek głosowych -> pierwszy przykład ksiąg głosowych, kontrafaktury Dufay’a i Ockeghema (po łacinie), mnóstwo anonimów

2. Początek XVI wieku

+ Henricus Isaac

- niderlandczyk, działał w Insbruku – stolica Cesarstwa Habsburgskiego, tam fukcjonował jako Heinrich

- początek samodzielnej muzyki niuemieckojęzycznej,

np. „Insbruk ich muss dich lassen” - pieśń do tekstów niemieckich, również Isaaka (generacja JdP),

- pierwszy wartościowy kompozytor muzyki niemieckiej

+ Heinrich Fink

- niemiec

- spędził 5 lat w Krakowie (wtedy tworzy Wit Stwosz)

- był kapelmistrzem kapeli w Krakowie

- III generacja

- najważniejszy kompozytor niemiecki

+ Tomas Stolzer

- IV generacja postjosquinowska

- przebywał na Śląsku, Wrocław

+ Paul Hofheimer

- wybitny organista

- pierwszy twórca muzyki instrumentalnej w Niemczech

+Adam von Fulda

+ Kondrad Celtis/Celtes

- filolog klasyczny

wraz z Petrusem Tritoniusem (muzyk) wymyślili gatunek ODA HORACJAŃSKA (humanistyczna)

- nawiązanie do antyku

- jedność słowa i muzyki

- powrót do łaciny, ale tej rzymskiej, nie średniowiecznej

- ograniczenie do dwóch wartości rytmicznych (półnuta i ćwierćnuta)

- opracowania 4-głosowe

- tenor: często zapożyczony c.f.

- nikt tak precyzyjnie nie oddawał rytmiki!!!

- 1506r. – pojawiły się rękopisy Celtisa

- nieliczne skandowanie w rrytm metryki antycznej

- homorytmia

3. Druga połowa XVI w.

+ recepcja włoskiego madrygału

- liczne kontrafaktury po łacinie lub po niemiecku

- moda na madrygału od Orlanda di Lasso (Monachium) – klasyczny okres madrygału

- uczniowie Orlanda di Lasso:

* Leonard Lechner

* Hand Leo Hassler

- tworzyli pieśni w języku niemieckim, które pod względem stylu były madrygałami

- uczeń Isaaca:

* Ludwik Senfl

- imitacja np. bicie dzwonów

16