Humanizm- to ruch filozoficzny, kulturalny i moralny powstały w XV wieku we Włoszech, a zarysowujący się już w XIV wieku i wielu aspektach kultury średniowiecznej, zmierzający do odrodzenia znajomości literatury i języków klasycznych. Był głównym prądem intelektualnym epoki odrodzenia. Na początku oznaczał ludzi nauczających lub uczących się nowej specjalności, zwanej przez nich humaniora, która obejmowała gramatykę, poetykę, retorykę, historię, filozofię moralną.
Studia humanitatis- sprzeciwiały się scholastyce jako podwójnemu spaczeniu ustawicznie aktualnej i wzorcowej tradycji: grecko-rzysmkiego antyku i chrystianizmu.
Ideał humanisty- człowiek dobrze wykształcony, znający dobrze trzy najważniejsze języki starożytne, czyli hebrajski, grecki oraz łacinę. Prawdziwy humanista powinien również odwoływać się w swojej twórczości do antyku. Pierwsi polscy humaniści pisali po łacinie. Korzystali w ten sposób z wzorców literackich, których dostarczała im starożytność. Język polski uznawano wówczas za zbyt niedoskonały, aby móc nim wyrażać subtelne humanistyczne idee.
Reformacja- ruch religijny wyrosły na podłożu konfliktów społecznych i politycznych końca XV wieku i początku XVI. Łączył krytykę stosunków panujących w Kościele katol. z dążeniem do jego odnowy i naprawy. Reformacja doprowadziła do trwałego rozłamu w kościele i utworzenie nowych, niezależnych od Rzymu organizacji kościelnych. Pisarze różnowierczy:
a)kalwiniści: Andrzej Trzecielski, Andrzej Wolana, Grzegorz z Żarnowca, Cypriana Bazylika.
b)arianie: Marcin Czechowic, Szymon Budny, Erazm Otwinowski.
Chiliazm, millenaryzm (z greckiego chilioi i łacińskiego mille - tysiąc), pogląd religijno-historiozoficzny, zgodnie z którym ostateczny koniec świata poprzedzony zostanie przez bliski już, tysiącletni okres Królestwa Bożego. Zapoczątkował Joachim z Fiore.
Renesans, odrodzenie- jako termin historycznoliteracki służy do określenia czasów panowania Franciszka I. Początkowo określenie to było używane dla oznaczenia zapożyczeń i wzorów włoskich w sztuce francuskiej. Wg Bruckhardta odrodzenie miało być początkiem nowej ery przeciwstawionej erze wieków średnich.
Renovatio- odnowienie i odrodzenie człowieka w duchu chrześcijańskim.
Irenizm- w teologii chrześcijańskiej kierunek dążący do zniwelowania różnic między chrześcijanami i przywrócenia jedności drogą wzajemnych ustępstw doktrynalnych; także postawa otwartości i życzliwości w rozwiązywaniu spornych zagadnień; przeciwny zacietrzewieniom społecznym i wyznaniowym. Zapoczątkował go Erazm z Rotterdamu. W Polsce głoszony w XVI w. przez Andrzeja Frycza Modrzewskiego i Jana Łaskiego.
Antytrynitaryzm- nurt doktrynalny nieuznający nauki o Trójcy Świętej-wiara w Boga w jednej osobie. Połączenie realistycznej tradycji scholastyki z kulturą humanistyczną.
Papizm- postawa zwolennika działań i postanowień papieża. Protestanci papistami określali katolików.
Koncyliaryzm- doktryna w katolicyzmie twierdząca, że sobory powszechne są najwyższą władzą Kościoła, mające nawet władzę sędziowską nad papieżem.
Mimesis- zasada twórczego naśladowania natury, bądź dzieł mistrzów, którym naturę udało się odtworzyć. Zasada powstała w antyku.
Imitatio- zasada poetyki normatywnej odwołująca się do naśladowania natury. Łaciński odpowiednik mimesis.