Słowianie w Maghrebie

Arabskojęzyczne źródło historyczne kronikarza al-Bakriego (przekazane nam dzięki monumentalnej pracy orientalisty McGuckin de Slane`a wykonanej jeszcze w połowie XIX w.) będące przede wszystkim opisem północnej Afryki w wieku XI wskazuje, iż we wczesnym średniowieczu (IX-X w.) w muzułmańskich krajach Maghrebu pojawiły się grupy ludności nazywane przez Arabów Saqaliba. Ludzie określani takim mianem, znani z innych średniowiecznych kronik, odegrali również znaczącą polityczna rolę na Półwyspie Iberyjskim. Pozwolę sobie na cytat z wydanej w 1997 roku Historii Hiszpanii: "W latach 1009 -1031 muzułmańska Hiszpania pogrążyła się w politycznym chaosie (...) W al-Andalus dochodziło w tym czasie do ostrych zatargów pomiędzy Słowianami (sic) i Berberami..." Kto o tym słyszał? Zapewniam, że nawet nie wszyscy orientaliści.
      Powróćmy do kronikarza al-Bakriego. Wiemy o nim, że należał do wybitniejszych historyków i geografów świata arabskiego. Pochodził z podupadłego książęcego rodu. Zmarł w Kordobie w 1094 roku ery chrześcijańskiej. Do najwybitniejszych dzieł tego kronikarza należy m. in. Kitab al-masalik wa`l mamalik (Księga dróg i królestw). Znajduje się w niej wiele istotnych informacji o ludach słowiańskich w tym, o czym wie niewielu, słynna spisana w Pradze relacja kupca żydowskiego Ibrahima ibn Jakuba. A więc to nie słowa Ibrahima ibn Jakuba o państwie Mieszka zasługują na uwagę, ale przekazana przez al-Bakriego, a więc pośrednio (sic!), o nich relacja. Trzeba tutaj zaznaczyć, że dzieło al-Bakriego posiada w dużej mierze charakter przewodnika, w którym zamieszcza on obok opisu tras dla kupców i podróżników, również krótkie informacje dotyczące poszczególnych miast, a także dzieje rodzin lokalnych emirów. Opisy geograficzne i kronikarskie wzbogaca on strofami wierszy i sentencjami, które na średniowiecznym kronikarzu zrobiły wrażenie. Aby zrozumieć klimat tego dzieła trzeba nam wiedzieć, że dla autora ważne jest barwne przedstawienie sceny i dramatyzmu opisywanego wydarzenia (np. jak bardzo błyszczała zbroja wodza). Podanie natomiast kiedy to opisane wcześniej wydarzenie miało miejsce, należy już do rzadkości. Niemniej jednak nieliczne daty pojawiające się w tekście wskazują na chronologiczny tok narracji.
      Termin Saqaliba używany przez niego oraz innych kronikarzy średniowiecznych, jest najprawdopodobniej kalką językową łacińskich słów: sqlavus, sclavus, slaves. Odnosiłby się wówczas do Słowian lub niewolników.
      Inna teoria głosi, że pochodzi od określenia Sclaveni, którym to w dziele Jordanesa określono jeden z wielkich odłamów Słowian. Drudzy nosili miano Antów.
      Utożsamienie obu desygnatów terminu sqlavus, sclavus, slaves - Słowianin i niewolnik - wynikłoby z faktu, iż Słowianie docierali wówczas do Maghrebu i związanego z nim wówczas politycznie i kulturowo Półwyspu Iberyskiego głównie jako niewolnicy. Czy była to jednak tylko jedyna możliwość?
      O skali i zasięgu arabsko-żydowskiego handlu niewolnikami świadczy zarówno znacząca ilość monet arabskich znajdywana w odpowiednich warstwach archeologicznych środkowej Europy, jak i łacińskojęzyczne źródła pisane, wskazujące Pragę jako regionalne centrum handlu niewolnikami. Powróćmy jednak do Maghrebu.
      Analiza dostępnych źródeł wskazuje, iż - wbrew skojarzeniu zawartemu w nazwie (Słowianin=niewolnik) - w ujęciu średniowiecznych kronikarzy arabskich Saqaliba stanowili prężną i znaczącą politycznie grupę, która odcisnęła swe piętno na dziejach północnej Afryki. Regionem, w którym odegrali oni największą rolę jest masyw Rifu w północnym Maroku.
      W IX i X w. istniało tam samodzielne (lepiej oddaje ten stan określenie częściowo niezależne) państwo (emirat Nekur /Nukur /Nakur /Nekor). Oddajmy głos jednemu z najwybitniejszych orientalistów polskich w XX wieku. Jak pisze T. Lewicki "(...) na dworze władcy małego, ale dość ważnego państewka arabsko-berberskiego zwanego Nukur (...) istniała gwardia słowiańska. Z opisu pewnego zdarzenia zanotowanego przez al-Bekriego wiemy, że gwardia ta stanowiła podporę miejscowej dynastii i cieszyła się dużymi względami emirów. Sytuacja taka istniała aż do początku XI w., kiedy Saqaliba, korzystając z trudnej sytuacji politycznej państewka zażądali od ówczesnego sułtana Sa`ida ibn Saliha formalnego uwolnienia z pozornej niewoli, w jakiej się znajdowali. Po otrzymaniu odmownej odpowiedzi, Saqaliba, popierani przez innych członków dynastii Nukur, wycofali się w góry położone w pobliżu miasta Nukur i założyli warowny obóz w pewnej miejscowości, którą od nich nazwano Qarjat as-Saqaliba ("Wieś Słowian").
      Drobnym wkładem piszącego te słowa do całości zagadnienia jest uściślenie czasu wspomnianej w cytacie rewolty. Analiza tekstu arabskiego ujawniła, że wydarzenia związane z rewoltą as-Saqaliba nie mogły mieć miejsca później niż na początku X w. (na pewno przed rokiem 916 ne). Istnieje nawet możliwość, że działo się to pod sam koniec IX w.
      Oczywiście wydarzenia opisane w cytacie kronikarz przedstawił bardzo barwnie. Słowianie stanowili w emiracie rodzaj policji, gwardii pałacowej. Do buntu skłonili ich członkowie rodziny obejmującego tron młodego emira. Przewrót pałacowy nie udał się. Pokonani musieli uchodzić. Gdzie? Ze źródła może wynikać, że dalsze utarczki trwały jeszcze jakiś czas.
      Osobną sprawą jest lokalizacja warownej "Wsi Słowian". W tym przypadku źródło jest dość enigmatyczne, przekazuje nam tylko ogólne stwierdzenie, że wieś założono nieopodal stolicy emiratu. Próżno dzisiaj poszukiwać na mapach Maroka miasta Nukur (Nekor, Nakur). Stolica emiratu stała się obecnie niewiele znaczącą niewielką miejscowością. Łatwo natomiast możemy zlokalizować rzekę, nad którą wzniesiono niegdyś interesujące nas miasto. Nosi ona nazwę wadi al-Nakur.
      Warto dodać, że na starych mapach datowanych do XVIII w. madina al-Nakur/Nekor/Nukur występuje jako miasto wyraźnie zaznaczone. Mam tutaj na myśli mapy znajdujące się w zbiorach Muzeum Czartoryskich w Krakowie. Podawanie sygnatur nie jest tutaj konieczne ponieważ miasto Nukur położone nad rzeką o tej samej nazwie można odnaleźć na prawie każdej mapie północnej Afryki starszej niż XIX wiek. Rozbieżności co do nazwy samego miasta powstają ze względu na różną wokalizację (czyli wstawienia samogłosek do spółgłoskowego zapisu) słowa arabskiego.
      Trzeba przyznać, że tereny średniowiecznego emiratu budzą zainteresowanie środowisk naukowych. Wydają się ważne dla samych Marokańczyków, tym bardziej, że wiążą się one z początkami islamizacji terenów dzisiejszego Maroka. Zainteresowanie zaś tym zagadnieniem w Maroku odpowiada dokładnie naszym zainteresowaniom początkami chrystianizacji Polski. Dlatego też już w latach pięćdziesiątych przeprowadzono rekonesans tych terenów, o czym donosi w krótkim komunikacie Ahmed Mekinasi. Na Uniwersytecie Paryskim powstało kilka prac doktorskich poświęconych powyższej tematyce (Prospection archeologique dans le Rif. Zone de l`ancien royaume de Nakur). Przykładowo P. Cressier opracowała umocnienia obronne w górach Rif. Pod koniec lat 90 - tych pochodzący z Rifu badacz arabski w dziele pt. "Państwo (rodu) Salihów" po raz kolejny zestawił źródła oraz przedstawił hipotetyczne położenie qarjat as-Saqaliba - wsi Słowian.
      W 1980 i 1981 roku amerykańsko-marokańska ekspedycja przeprowadziła sondaże w sześciu najstarszych miastach Maroka, w tym też w madina al-Nakur (wersja nazwy przekazana przez autorów komunikatu).
      Nie odsłonięto opisanego przez średniowiecznego kronikarza miasta składającego się co najmniej z dwóch członów - właściwe miasto i położona powyżej cytadela. Nie odnaleziono śladów osadnictwa, które obejmowało Berberów, Arabów w tym, jeśli wierzyć kronikarzowi, w części potomków klanów południowo arabskich, Żydów, a także być może Słowian. Okazjonalnie można spodziewać się w warstwach kulturowych miasta śladów normańskiego najazdu. Dokładnie w czasach gdy Saqaliba - Słowianie próbowali przejąć kontrolę nad tym obszarem północne Maroko napadali Wikingowie. Samo miasto ucierpiało też od napaści tajemniczego ludu al-Baranis.
      Jak widać sama stolica czeka na przebadanie. Jeżeli zaś chodzi o "wieś Słowian - qarjat as-saqaliba" nie jest ona nazwą własną grodu założonego przez zbuntowanych Słowian. Kronikarz opisując to wydarzenie po ok. dwustu latach najprawdopodobniej nie znał nazwy własnej jaką nadali swojej wiosce uchodźcy. Całkiem możliwe, że gdzieś w górach Maroka, możliwie, że w masywie Rifu przetrwał toponim lub toponimy, które mogą być pochodzenia słowiańskiego. Przecież nikt nie przeprowadzał takowych badań, biorąc pod uwagę fantastyczną na pierwszy rzut oka tematykę - Słowianie w Maroku, pomijając oczywiście współczesnych turystów.
      Zdawać sobie oczywiście musimy sprawę z tego, że sytuacja etniczna w Maroku przedstawia się nawet (a być może zwłaszcza) we współczesnych nam czasach niezwykle skomplikowanie. Problem mało znanego dotychczas królestwa Nekur, w kontekście osadnictwa Saqaliba, budzi od niedawna coraz większe zainteresowanie światowych i marokańskich środowisk naukowych. W tych okolicznościach celowe byłoby włączenie się do badań nad słowiańskimi elementami przeszłości północnej Afryki także badaczy polskich, mogących wnieść nowe spojrzenie i nowy zakres kompetencji (np. językowych). W tym duchu działa już od 2 lat nieformalny zespół badawczy grupujący specjalistów różnych dyscyplin (arabiści, etnolodzy, archeolodzy). Jego dotychczasowe prace pozwoliły zebrać i uporządkować wyniki badań nad Saqaliba oraz ustalić fakty niezauważone przez innych badaczy. Powodzenie tych badań zakreślić może zupełnie nowe horyzonty naszej wiedzy o kontaktach ludów słowiańskich z szerszym światem i ich roli w historii innych kontynentów.
      Jak nie trudno zgadnąć powodzenie dalszych badań zależy od środków finansowych, którymi zespół w tej chwili nie dysponuje.

Jesteśmy otwarci na wszelką pomoc i współpracę.

      Na koniec trzeba wyjaśnić, że wielu badaczy zachodnioeuropejskich nie utożsamia terminu Saqaliba tylko i wyłącznie ze Słowianami. W ich ujęciu termin ten odnosi się do ludzi z północy o jasnej karnacji. Sądzę, że jest to błędne założenie. Żródła arabskie rozrożniają Normanów (al-Madżus), Franków (Farandża), Bizantyjczyków (ar-Rumi), Słowian (Saqaliba), podobnie źródło żydowskie list Chasadaja ben Szaprut do władcy Chazarów z X wieku, w którym Słowianie występują jako Seqlab. Wielokrotnie mogło się oczywiście zdarzyć, że kronikarz arabski przypisał to określenie jasnowłosemu Europejczykowi, jednakże w znaczeniu ogólnym chodziło tu zawsze o Słowian. W okresie ekspansji arabskiej to właśnie Słowianie stanowili najaktywniejszą grupę ludności europejskiej. Dobiegała właśnie końca jedna z największych w dziejach ludzkości fal ekspansji, która objęła całą środkową i południowo-wschodnią Europę (właściwie skala jej może być porównywana do nowożytnego zasiedlenia Nowego Świata). Zajęto wtedy grecki Peloponez, góry Arkadii. Słowianie dotarli do Anatolii oraz Syrii. Pojawili się rownież w Skandynawii. Chociażby ze względów strategicznych elita arabska doskonale musiała wiedzieć z kim ma do czynienia.
      Losy zaś osadników w Maghrebie mogłyby posłużyć za scenariusz dobrego filmu przygodowego.

Dariusz Rozmus

Źródła :
de Slane: Description de L` Afrique Septentrionale par Abou - Obeid - el - Bekri, texte arabe, Algier 1911 r., praca została wykonana dużo wcześniej ze względu na to, że wstęp napisany przez de Slane nosi datę 20 lipiec 1857 rok. Warto dodać, że kronika al - Bakriego jest pierwszym i przez to jedynym oryginalnym źródłem do dziejów emiratu Nukur. T. Lewicki, Osadnictwo słowiańskie i niewolnicy słowiańscy w krajach muzułmańskich, "Przegląd Historyczny" 1952, t. 43, nr 3/4, s. 490, T. Lewicki, hasło "Słowianie w Afryce" [ w: ] "Słownik Starożytności Słowiańskich", Wrocław - Warszawa - Kraków 1961, t. 1, T. Lewicki, Źródła arabskie do dziejów słowiańszczyzny, Wrocław 1969, t. 2, s. 70, 270, A. Dziubiński, Historia Maroka, Wrocław - Warszawa - Kraków 1983, s. 36 - 39, C. S. Coon, Tribes of the Rif, Harvard African Studies - Peabody Museum of Harvard University Cambrige, Mass., U. S. A. 1931, vol. IX, s. 27 - 33, K. Skarżyńska - Bocheńska, hasło " Bakri (al-) abu Ubajd" [w: ] Mały Słownik Kultury Świata Arabskiego, Warszawa 1971, s. 93, A. Żaki, Archeologia gór i problemy archeologii karpackiej, "Acta Archeologica Carpatica" 1963, J. Hrbek, Die Slawen im dienste der Fatimiden, "Archiv Orientalni" 1953, t. 21, s. 543 - 81, D. Rozmus, A More Precise Dating of the as-Saqaliba Rebellion in the Medieval Maghrib, " Folia Orientalia" 1996, vol. XXXII, D. Rozmus, Qarjat as-Saqaliba "Slavia Antiqua" tom 39/ 1999, D. Rozmus, Al Baranis - plemię czy termin? "Przegląd Orientalistyczny" nr 1-2 /2000, P. Cressier, Structures fortifiees et defesives du Rif (I) Les Qasba-s Ismailiennes, "Bulletin D`Archeologie Marocaine" 1981/82, tom XIV, s. 257-276, Ch. L. Redman, Survey and test excavation of six medieval islamic sites in northern Morocco, "Bulletin D`Archeologie Marocaine" 1983-84, tom XV, s. 339-343, A. Mekinasi, Reconocimientos Arqueologicos en el Rif, "Hesperis - Tamuda" Rabat 1959, s. 156-158, Manuel Tunon de Lara, Julio Valdeon Baruque, Antonio Dominques Ortz, Historia Hiszpanii, Kraków 1997, T. E Modelski., Król "Gebalim" w liście Chasdaja. Studium historyczne z X w., Lwów 1910, K. T. Witczak, Król Gebalim w liście Chasdaja - nowa interpretacja, "Roczniki Historyczne", rocznik LX / 1994, s. 5 - 19, G. Labuda, Słowiańszczyzna starożytna i wczesnośredniowieczna, Poznań 1999