Słowianie w Maghrebie

Arabskojęzyczne źródło historyczne kronikarza al-Bakriego (przekazane nam dzięki
monumentalnej pracy orientalisty McGuckin de Slane`a wykonanej jeszcze w połowie XIX
w.) będące przede wszystkim opisem północnej Afryki w wieku XI wskazuje, iż we
wczesnym średniowieczu (IX-X w.) w muzułmańskich krajach Maghrebu pojawiły się grupy
ludności nazywane przez Arabów Saqaliba. Ludzie określani takim mianem, znani z innych
średniowiecznych kronik, odegrali również znaczącą polityczna rolę na Półwyspie
Iberyjskim. Pozwolę sobie na cytat z wydanej w 1997 roku Historii Hiszpanii:

"W latach

1009 -1031 muzułmańska Hiszpania pogrążyła się w politycznym chaosie (...) W al-
Andalus dochodziło w tym czasie do ostrych zatargów pomiędzy Słowianami (sic) i
Berberami..."

Kto o tym słyszał? Zapewniam, że nawet nie wszyscy orientaliści.

Powróćmy do kronikarza al-Bakriego. Wiemy o nim, że należał do wybitniejszych
historyków i geografów świata arabskiego. Pochodził z podupadłego książęcego rodu. Zmarł
w Kordobie w 1094 roku ery chrześcijańskiej. Do najwybitniejszych dzieł tego kronikarza
należy m. in. Kitab al-masalik wa`l mamalik (Księga dróg i królestw). Znajduje się w niej
wiele istotnych informacji o ludach słowiańskich w tym, o czym wie niewielu, słynna spisana
w Pradze relacja kupca żydowskiego Ibrahima ibn Jakuba. A więc to nie słowa Ibrahima ibn
Jakuba o państwie Mieszka zasługują na uwagę, ale przekazana przez al-Bakriego, a więc
pośrednio (sic!), o nich relacja. Trzeba tutaj zaznaczyć, że dzieło al-Bakriego posiada w dużej
mierze charakter przewodnika, w którym zamieszcza on obok opisu tras dla kupców i
podróżników, również krótkie informacje dotyczące poszczególnych miast, a także dzieje
rodzin lokalnych emirów. Opisy geograficzne i kronikarskie wzbogaca on strofami wierszy i
sentencjami, które na średniowiecznym kronikarzu zrobiły wrażenie. Aby zrozumieć klimat
tego dzieła trzeba nam wiedzieć, że dla autora ważne jest barwne przedstawienie sceny i
dramatyzmu opisywanego wydarzenia (np. jak bardzo błyszczała zbroja wodza). Podanie
natomiast kiedy to opisane wcześniej wydarzenie miało miejsce, należy już do rzadkości.
Niemniej jednak nieliczne daty pojawiające się w tekście wskazują na chronologiczny tok
narracji.
Termin Saqaliba używany przez niego oraz innych kronikarzy średniowiecznych, jest
najprawdopodobniej kalką językową łacińskich słów: sqlavus, sclavus, slaves. Odnosiłby się
wówczas do Słowian lub niewolników.
Inna teoria głosi, że pochodzi od określenia Sclaveni, którym to w dziele Jordanesa
określono jeden z wielkich odłamów Słowian. Drudzy nosili miano Antów.
Utożsamienie obu desygnatów terminu sqlavus, sclavus, slaves - Słowianin i niewolnik -
wynikłoby z faktu, iż Słowianie docierali wówczas do Maghrebu i związanego z nim
wówczas politycznie i kulturowo Półwyspu Iberyskiego głównie jako niewolnicy. Czy była to
jednak tylko jedyna możliwość?
O skali i zasięgu arabsko-żydowskiego handlu niewolnikami świadczy zarówno znacząca
ilość monet arabskich znajdywana w odpowiednich warstwach archeologicznych środkowej
Europy, jak i łacińskojęzyczne źródła pisane, wskazujące Pragę jako regionalne centrum
handlu niewolnikami. Powróćmy jednak do Maghrebu.
Analiza dostępnych źródeł wskazuje, iż - wbrew skojarzeniu zawartemu w nazwie
(Słowianin=niewolnik) - w ujęciu średniowiecznych kronikarzy arabskich Saqaliba stanowili
prężną i znaczącą politycznie grupę, która odcisnęła swe piętno na dziejach północnej Afryki.
Regionem, w którym odegrali oni największą rolę jest masyw Rifu w północnym Maroku.
W IX i X w. istniało tam samodzielne (lepiej oddaje ten stan określenie częściowo
niezależne) państwo (emirat Nekur /Nukur /Nakur /Nekor). Oddajmy głos jednemu z
najwybitniejszych orientalistów polskich w XX wieku. Jak pisze T. Lewicki

"(...) na dworze

władcy małego, ale dość ważnego państewka arabsko-berberskiego zwanego Nukur (...)
istniała gwardia słowiańska. Z opisu pewnego zdarzenia zanotowanego przez al-
Bekriego wiemy, że gwardia ta stanowiła podporę miejscowej dynastii i cieszyła się
dużymi względami emirów. Sytuacja taka istniała aż do początku XI w., kiedy Saqaliba,
korzystając z trudnej sytuacji politycznej państewka zażądali od ówczesnego sułtana
Sa`ida ibn Saliha formalnego uwolnienia z pozornej niewoli, w jakiej się znajdowali. Po
otrzymaniu odmownej odpowiedzi, Saqaliba, popierani przez innych członków dynastii
Nukur, wycofali się w góry położone w pobliżu miasta Nukur i założyli warowny obóz w
pewnej miejscowości, którą od nich nazwano Qarjat as-Saqaliba ("Wieś Słowian").

Drobnym wkładem piszącego te słowa do całości zagadnienia jest uściślenie czasu
wspomnianej w cytacie rewolty. Analiza tekstu arabskiego ujawniła, że wydarzenia związane
z rewoltą as-Saqaliba nie mogły mieć miejsca później niż na początku X w. (na pewno przed
rokiem 916 ne). Istnieje nawet możliwość, że działo się to pod sam koniec IX w.
Oczywiście wydarzenia opisane w cytacie kronikarz przedstawił bardzo barwnie.
Słowianie stanowili w emiracie rodzaj policji, gwardii pałacowej. Do buntu skłonili ich
członkowie rodziny obejmującego tron młodego emira. Przewrót pałacowy nie udał się.
Pokonani musieli uchodzić. Gdzie? Ze źródła może wynikać, że dalsze utarczki trwały
jeszcze jakiś czas.
Osobną sprawą jest lokalizacja warownej "Wsi Słowian". W tym przypadku źródło jest
dość enigmatyczne, przekazuje nam tylko ogólne stwierdzenie, że wieś założono nieopodal
stolicy emiratu. Próżno dzisiaj poszukiwać na mapach Maroka miasta Nukur (Nekor, Nakur).
Stolica emiratu stała się obecnie niewiele znaczącą niewielką miejscowością. Łatwo
natomiast możemy zlokalizować rzekę, nad którą wzniesiono niegdyś interesujące nas miasto.
Nosi ona nazwę wadi al-Nakur.
Warto dodać, że na starych mapach datowanych do XVIII w. madina al-
Nakur/Nekor/Nukur występuje jako miasto wyraźnie zaznaczone. Mam tutaj na myśli mapy
znajdujące się w zbiorach Muzeum Czartoryskich w Krakowie. Podawanie sygnatur nie jest
tutaj konieczne ponieważ miasto Nukur położone nad rzeką o tej samej nazwie można
odnaleźć na prawie każdej mapie północnej Afryki starszej niż XIX wiek. Rozbieżności co do
nazwy samego miasta powstają ze względu na różną wokalizację (czyli wstawienia
samogłosek do spółgłoskowego zapisu) słowa arabskiego.
Trzeba przyznać, że tereny średniowiecznego emiratu budzą zainteresowanie środowisk
naukowych. Wydają się ważne dla samych Marokańczyków, tym bardziej, że wiążą się one z
początkami islamizacji terenów dzisiejszego Maroka. Zainteresowanie zaś tym zagadnieniem
w Maroku odpowiada dokładnie naszym zainteresowaniom początkami chrystianizacji Polski.
Dlatego też już w latach pięćdziesiątych przeprowadzono rekonesans tych terenów, o czym
donosi w krótkim komunikacie Ahmed Mekinasi. Na Uniwersytecie Paryskim powstało kilka
prac doktorskich poświęconych powyższej tematyce (Prospection archeologique dans le Rif.
Zone de l`ancien royaume de Nakur). Przykładowo P. Cressier opracowała umocnienia
obronne w górach Rif. Pod koniec lat 90 - tych pochodzący z Rifu badacz arabski w dziele pt.
"Państwo (rodu) Salihów" po raz kolejny zestawił źródła oraz przedstawił hipotetyczne
położenie qarjat as-Saqaliba - wsi Słowian.
W 1980 i 1981 roku amerykańsko-marokańska ekspedycja przeprowadziła sondaże w
sześciu najstarszych miastach Maroka, w tym też w madina al-Nakur (wersja nazwy
przekazana przez autorów komunikatu).
Nie odsłonięto opisanego przez średniowiecznego kronikarza miasta składającego się co
najmniej z dwóch członów - właściwe miasto i położona powyżej cytadela. Nie odnaleziono
śladów osadnictwa, które obejmowało Berberów, Arabów w tym, jeśli wierzyć kronikarzowi,
w części potomków klanów południowo arabskich, Żydów, a także być może Słowian.
Okazjonalnie można spodziewać się w warstwach kulturowych miasta śladów normańskiego

najazdu. Dokładnie w czasach gdy Saqaliba - Słowianie próbowali przejąć kontrolę nad tym
obszarem północne Maroko napadali Wikingowie. Samo miasto ucierpiało też od napaści
tajemniczego ludu al-Baranis.
Jak widać sama stolica czeka na przebadanie. Jeżeli zaś chodzi o "wieś Słowian - qarjat
as-saqaliba" nie jest ona nazwą własną grodu założonego przez zbuntowanych Słowian.
Kronikarz opisując to wydarzenie po ok. dwustu latach najprawdopodobniej nie znał nazwy
własnej jaką nadali swojej wiosce uchodźcy. Całkiem możliwe, że gdzieś w górach Maroka,
możliwie, że w masywie Rifu przetrwał toponim lub toponimy, które mogą być pochodzenia
słowiańskiego. Przecież nikt nie przeprowadzał takowych badań, biorąc pod uwagę
fantastyczną na pierwszy rzut oka tematykę - Słowianie w Maroku, pomijając oczywiście
współczesnych turystów.
Zdawać sobie oczywiście musimy sprawę z tego, że sytuacja etniczna w Maroku
przedstawia się nawet (a być może zwłaszcza) we współczesnych nam czasach niezwykle
skomplikowanie. Problem mało znanego dotychczas królestwa Nekur, w kontekście
osadnictwa Saqaliba, budzi od niedawna coraz większe zainteresowanie światowych i
marokańskich środowisk naukowych. W tych okolicznościach celowe byłoby włączenie się
do badań nad słowiańskimi elementami przeszłości północnej Afryki także badaczy polskich,
mogących wnieść nowe spojrzenie i nowy zakres kompetencji (np. językowych). W tym
duchu działa już od 2 lat nieformalny zespół badawczy grupujący specjalistów różnych
dyscyplin (arabiści, etnolodzy, archeolodzy). Jego dotychczasowe prace pozwoliły zebrać i
uporządkować wyniki badań nad Saqaliba oraz ustalić fakty niezauważone przez innych
badaczy. Powodzenie tych badań zakreślić może zupełnie nowe horyzonty naszej wiedzy o
kontaktach ludów słowiańskich z szerszym światem i ich roli w historii innych kontynentów.
Jak nie trudno zgadnąć powodzenie dalszych badań zależy od środków finansowych,
którymi zespół w tej chwili nie dysponuje.

Jesteśmy otwarci na wszelką pomoc i współpracę.

Na koniec trzeba wyjaśnić, że wielu badaczy zachodnioeuropejskich nie utożsamia
terminu Saqaliba tylko i wyłącznie ze Słowianami. W ich ujęciu termin ten odnosi się do
ludzi z północy o jasnej karnacji. Sądzę, że jest to błędne założenie. Żródła arabskie
rozrożniają Normanów (al-Madżus), Franków (Farandża), Bizantyjczyków (ar-Rumi),
Słowian (Saqaliba), podobnie źródło żydowskie list Chasadaja ben Szaprut do władcy
Chazarów z X wieku, w którym Słowianie występują jako Seqlab. Wielokrotnie mogło się
oczywiście zdarzyć, że kronikarz arabski przypisał to określenie jasnowłosemu
Europejczykowi, jednakże w znaczeniu ogólnym chodziło tu zawsze o Słowian. W okresie
ekspansji arabskiej to właśnie Słowianie stanowili najaktywniejszą grupę ludności
europejskiej. Dobiegała właśnie końca jedna z największych w dziejach ludzkości fal
ekspansji, która objęła całą środkową i południowo-wschodnią Europę (właściwie skala jej
może być porównywana do nowożytnego zasiedlenia Nowego Świata). Zajęto wtedy grecki
Peloponez, góry Arkadii. Słowianie dotarli do Anatolii oraz Syrii. Pojawili się rownież w
Skandynawii. Chociażby ze względów strategicznych elita arabska doskonale musiała
wiedzieć z kim ma do czynienia.
Losy zaś osadników w Maghrebie mogłyby posłużyć za scenariusz dobrego filmu
przygodowego.

Dariusz Rozmus

Źródła :
de Slane: Description de L` Afrique Septentrionale par Abou - Obeid - el - Bekri, texte arabe, Algier
1911 r., praca została wykonana dużo wcześniej ze względu na to, że wstęp napisany przez de Slane
nosi datę 20 lipiec 1857 rok. Warto dodać, że kronika al - Bakriego jest pierwszym i przez to jedynym
oryginalnym źródłem do dziejów emiratu Nukur. T. Lewicki, Osadnictwo słowiańskie i niewolnicy

słowiańscy w krajach muzułmańskich, "Przegląd Historyczny" 1952, t. 43, nr 3/4, s. 490, T. Lewicki,
hasło "Słowianie w Afryce" [ w: ] "Słownik Starożytności Słowiańskich", Wrocław - Warszawa -
Kraków 1961, t. 1, T. Lewicki, Źródła arabskie do dziejów słowiańszczyzny, Wrocław 1969, t. 2, s. 70,
270, A. Dziubiński, Historia Maroka, Wrocław - Warszawa - Kraków 1983, s. 36 - 39, C. S. Coon,
Tribes of the Rif, Harvard African Studies - Peabody Museum of Harvard University Cambrige, Mass.,
U. S. A. 1931, vol. IX, s. 27 - 33, K. Skarżyńska - Bocheńska, hasło " Bakri (al-) abu Ubajd" [w: ] Mały
Słownik Kultury Świata Arabskiego, Warszawa 1971, s. 93, A. Żaki, Archeologia gór i problemy
archeologii karpackiej, "Acta Archeologica Carpatica" 1963, J. Hrbek, Die Slawen im dienste der
Fatimiden, "Archiv Orientalni" 1953, t. 21, s. 543 - 81, D. Rozmus, A More Precise Dating of the as-
Saqaliba Rebellion in the Medieval Maghrib, " Folia Orientalia" 1996, vol. XXXII, D. Rozmus, Qarjat
as-Saqaliba "Slavia Antiqua" tom 39/ 1999, D. Rozmus, Al Baranis - plemię czy termin? "Przegląd
Orientalistyczny" nr 1-2 /2000, P. Cressier, Structures fortifiees et defesives du Rif (I) Les Qasba-s
Ismailiennes, "Bulletin D`Archeologie Marocaine" 1981/82, tom XIV, s. 257-276, Ch. L. Redman,
Survey and test excavation of six medieval islamic sites in northern Morocco, "Bulletin D`Archeologie
Marocaine" 1983-84, tom XV, s. 339-343, A. Mekinasi, Reconocimientos Arqueologicos en el Rif,
"Hesperis - Tamuda" Rabat 1959, s. 156-158, Manuel Tunon de Lara, Julio Valdeon Baruque, Antonio
Dominques Ortz, Historia Hiszpanii, Kraków 1997, T. E Modelski., Król "Gebalim" w liście Chasdaja.
Studium historyczne z X w., Lwów 1910, K. T. Witczak, Król Gebalim w liście Chasdaja - nowa
interpretacja, "Roczniki Historyczne", rocznik LX / 1994, s. 5 - 19, G. Labuda, Słowiańszczyzna
starożytna i wczesnośredniowieczna, Poznań 1999